معرفی کتاب

در این پژوهش با تکیه بر جنبه های کتاب شناسی دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی چند هدف پیگیری می شود. شناسایی عمده ترین حوزه های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل گیری و تحول نگاشته های علمی در زمینه های مختلف در حوزه های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.

حدیث بعد ازقرآن، مهم ترین نقش و جایگاه را در حوزه های مختلف دین اسلام اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد. از این رو، مسلمانان همواره در نقل، حفظ ، ثبت و ضبط حدیث کوشیده اند. شیعیان که هرگز به منع حکومتی نقل و کتابت حدیث در دوره ی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وقعی ننهادند، به رغم محدودیت ها و خطرهای فراوانی که پیوسته با آن روبه رو بودند، در حفظ این میراث گرانقدر هم به شکل شفاهی و هم به شکل مکتوب همت گماردند. شکل گیری دفاتر حدیثی از سماع شفاهی محدثان، تصنیف کتاب ها از دفاتر حدیثی و سرانجام تألیف جوامع روایی، نشانگر روند تحول این آثار مکتوب در طی سالیان دراز و گویای تلاش های مستمر محدثان است. آنچه که ما را با این تلاش ها و تحولات در طول اعصار مختلف آشنا می کند، کتاب های فهارس است که نام هزاران کتابی را در خود جای داده است که طی قرون متمادی در شرایط زمانی و مکانی متفاوت و با انگیزه ها و اهداف گوناگون در حوزه های مختلف علوم از تفسیر و فقه گرفته تا کلام، تاریخ و سایر حوزه ها به رشته ی تحریر درآمده اند و به عبارت دیگر فهارس نشانگر تاریخ اندیشه در علوم مختلف اند که از رهگذر آن ها می توان با شکل گیری و تحول اندیشه ها در حوزه های مختلف آشنا شد. فهرست نگاری در میان شیعیان پیشینه ای طولانی دارد. آثار موجود بیانگر این مدعا و همچنین نشانگر وجود فهرست هایی پیش از دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی است. اگرچه امروزه این فهارس در دسترس نیست ولی نقل های نجاشی و شیخ طوسی از آن ها، گواه وجود این فهرست ها تا دوران این دو مفهرس است. از میان فهرست های متقدمان دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی از جایگاه ویژه ای برخوردارند. این دو فهرست در نیمه ی اول قرن پنجم تألیف شده اند. البته قرائن و شواهد بر تقدم شیخ طوسی بر نجاشی در تألیف الفهرست دلالت دارد. ناقص و ناتمام بودن فهرست های پیشین، همچنین پاسخ به اتهامات گروهی از مخالفان شیعه که مدعی عدم پیشینه ی علمی برای شیعیان بودند، مهم ترین دلایلی است که شیخ طوسی و نجاشی را به نوشتن این دو فهرست ترغیب کرد. نجاشی و شیخ طوسی در تألیف آثار خود از اساتیدی چون شیخ مفید، ابن عبدون، غضائری و دیگران بهره برده اند. ارائه ی اطلاعات فراوان درباره ی مؤلفان همچون نام مؤلف، نسب، کنیه، محل زندگی، مذهب، طبقه و عصر نویسندگان، نام بردن از آثار به طور صریح یا با به کارگیری تعابیری چون «له کتاب»، «له اصل»، «له نسخة»، توجه به انتساب کتاب به مؤلف، توجه به محتوا و کیفیت آثار و بیان طریق به آثار مؤلفان از جمله مطالبی است که نجاشی و شیخ طوسی بدان پرداخته اند. از سوی دیگر تنظیم و تدوین این دو فهرست بر اساس نام راویان و نیز جرح و تعدیل روایان، این دو کتاب رادر زمره ی کتاب های رجالی قرار داده و حتی باعث شده است که فهرست نجاشی به رجال نجاشی مشهور شود. در این پژوهش با تکیه بر جنبه های کتاب شناسی این دو فهرست چند هدف پیگیری می شود: شناسایی عمده ترین حوزه های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل گیری و تحول نگاشته های علمی در زمینه های مختلف در حوزه های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و چهار فصل است. مقدمه بیانگر مفاهیم و پیشینه ی فهرست نگاری و مروری اجمالی بر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی است .

فصل اول: عمده ترین حوزه های میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست- مفصل ترین قسمت کتاب و دربرگیرنده ی هشت بخش است که به سیر و تبیین کلی نگاشته های عمده ترین حوزه های تألیفات شیعیان می پردازد.

فصل دوم: عوامل تنوع حوزه های میراث مکتوب شیعه- به بیان علل و انگیزه های تألیفات شیعیان اختصاص دارد.

فصل سوم: راویان مؤثر در انتقال آثار و پرتألیف ترین مؤلفان شیعه در پنج سده ی نخست- در دو بخش سامان یافته است. بخش اول به معرفی مؤثرترین راویان در انتقال میراث مکتوب عالمان پرداخته شده است و در بخش دوم پرتألیف ترین عالمان شیعه در پنج قرن نخست معرف شده اند.

فصل چهارم: کارکرد دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی- به بحث چگونگی بازسازی آثار از دست رفته و شناسایی منابع جوامع روایی بر اساس روش فؤاد سزگین اشاره و نقش دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در تکمیل این روش تبیین شده است.