اثر مذکور که بخش بیشتر آن به نظم و قسمت‌های کوتاهی به نثر است از سروده‌ها و نوشته‌های ابونصر فتح‌الله خانی شیبانی یکی از شاعران برجسته ایران در عصر قاجار است و بیشتر دوران زندگی او در عصر ناصرالدین‌شاه گذشته است.

شیبانی یکی از شاعران واقع‌گرا و بدبین و از سرایندگان برجسته و از نخستین روشنفکران معترض و منتقد پیش از عصر مشروطه است. او همواره در معرض آسیب سیاستمداران و رجال معاصر خود قرار داشت و گاه به تبعید خود خواسته تن در می‌داد. وی از مردم کاشان و از دودمان مشهور شیبانی بود و در سال 1249هجری قمری در این شهر دیده به جهان گشود. تحصیلات مقدماتی را در کاشان گذراند و برای ادامه تحصیل و کسب علوم متداول رهسپار تهران شد و به زودی در زمره سرایندگان نامی عصر خود درآمد.

او سپس به دربار قاجار دعوت شد و قصایدی در مدح شاه و درباریان سرود، اما به زودی از این رویه دست برداشت و در سروده‌های خود لحنی انتقادی و گزنده به کار برد، به گونه‌ای که کسان بسیار از دولت‌مردان و رجال وقت به دشمنی با وی پرداخته و او را آزارها رساندند. چند بار از دربار شاهی رانده شد و عاقبت به آباد کردن مزرعه‌ای پرداخت و هم در آنجا ساکن شد؛ اما دشمنانش از پای ننشستند و ملک او را از چنگش بیرون آوردند.

شیبانی سرانجام روز دوشنبه 20 ماه رجب سال 1308 قمری در تهران درگذشت و هم در آن شهر به خاک سپرده شد. او دارای طبعی سرشار و وقّاد بود و در قصیده‌سرایی از سبک خراسانی پیروی می‌کرد.

زبدة‌الآثار یکی از آثار برجسته فتح الله خان شیبانی است، اما متن کامل آن تاکنون نه به چاپ رسیده و نه معرفی شده است. موضوع این اثر گزارش منظوم و منثور سفر ناصر‌الدین‌شاه به دامنه‌های البرز تا مازندران و کناره دریای خزر است. در این سفر شیبانی به همراه اردوی شاهی از اوشان و شهرستانک و کلاردشت و چالوس گذشته و مدتی در کناره دریا به سر برده است. او در بین راه به سرودن و تألیف زبدة‌الآثار می‌پرداخت و قصاید متعدد آن را در باب مناظر طبیعی بین راه سروده و طبیعت دیدنی این راه کوهستانی و جنگلی را به نحوی استادانه وصف کرد. او در مقدمه هر قصیده مطالبی به نثر در موضوع آن قصیده و پیشنهاد در باب اصلاح و تعریض راه‌های دامنه البرز تا مازندران نگاشته است.

این سفر ظاهراً در سال 1301 ق رخ داده است. در مقدمه هم اشاره‌ای دارد مبنی بر اینکه وی در شوال این سال به تدوین و سرودن قصاید این کتاب سرگرم بوده و مخصوصاً در استراحتگاه‌های بین راه به ساختن اشعار در وصف آن قسمت از راه می‌پرداخته است.

شیبانی از گذر روزگار نالان است، در مقدمه همین اثر گفته است که اکنون عمرش از شصت گذشته و به هفتاد نزدیک می‌شود و با این وصف از زندگی دل خوشی ندارد. به آبادانی روستای عشق‌آباد اشاره می‌کند که شاعر چند سالی را به سبب فرار از تهران در آنجا به سر برده و پیشه کشاورزی برگزیده، اما روستائیان به اغوای کسانی از دشمنانش به او هجوم برده و رشته کار را از دستش خارج ساخته‌اند. اکنون گریزان و ناچار خود را به تهران رسانده و به رغم عقایدش، دیگر بار به دربار شاهی پیوسته و در ملازمت شاه به سفر البرز و مازندران آمده است. او این مطالب را با لحنی که موجب تحریک شاه مستبد نشود در مقدمه کتاب ذکر کرده و از سرنوشت خود نالیده است.

شاعر پس از آن در همان مقدمه به گزارش برخی کارها که در عصر ناصر‌الدین شاه انجام شده و به نظر او شایسته تمجید است می‌پردازد. از جمله به موارد زیر اشاره کرده که در عصر ناصری به ثمر رسیده است: ایجاد راه‌های شوسه، پل‌های احداث شده، خیابان‌های آراسته به اشجار و انهار، بوستان‌های پرگل و گیاه و باغ‌های نیکو، ساختمان‌های زیبا، موزه‌های سلطانی، قصرهای دلگشا، کارخانه‌هایی در انواع صنایع، احداث مساجد و بقاع و مدارس، ایجاد اسلحه‏خانه‌ها و کارخانه‌های مهمات سازی و در آخر باز هم به روزگار خود اشاره کرده و از شاه می‌خواهد که چنانچه حتی یک بیت از قصاید مندرج در زبدةالآثار مقبول واقع گردد، شاعر را در آخر عمری از پریشانی و سرگردانی و افلاس رهایی دهد.

زبدة‌الآثار در دو مقاله و هر دو مقاله حاوی قصاید و مطالبی به نثر به شرح زیر است:

مقاله اول: در ذکر مآثر شاهنشاهی، این مقاله مشتمل است بر گزارش سفر شاه به مازندران و اطلاعاتی در باب راه‌ها و گزارش‌ سفر اردوی شاهی و قصایدی در وصف مناظر طبیعی دامنه‌های البرز و کناره دریای مازندران و در ضمن یکی از اشعار همین قسمت متذکر می‌شود که این اثر مورد توجه و قبول میرزا علی اصغر خان امین‌السلطان وزیر دربار وقت قرارگرفته است. مقاله اول حاوی نزدیک به پنجاه قصیده به شرح زیر است:

قصیده اول در دامنه کوه البرز سروده شده و عنوان آن «در صفت البرز و گذشتن شاهنشاه از آن کوه با شکوه» و مشتمل بر 11 بیت است.

2 ـ قصیده دوم در 14 بیت و باز هم در مسیر راه سروده شده است.

3 ـ قصیده سوم مشتمل بر وصف احوال شاعر و حاوی 9 بیت و از جمله شعر زیر است:

بنده شیبانی در این آثارهای نغز او      دفتری سازم نگار عارض خورشید و ماه

4 ـ قصیده سروده شده در شهرستانک. به‌نظر وی فاصله شهرستانک تا کاخ صاحبقرانیه از راه قله کوه، چهار فرسنگ است. این قصیده در 28 بیت است و شاعر ضمن آن اشاره به ابنیه‌ای کرده است که شاه در این محل تا جاده چالوس بنا کرده است.

5 ـ قصیده‌ای که هنگام عبور از قریه‌ گچسر سروده در 49 بیت و در آن به تسطیح راه آنجا اشاراتی کرده است.

6 ـ قصیده ششم در توصیف راه هزار چم در 38 بیت.

7 ـ قصیده هفتم، باز هم در صفت راه هزار چم و چشمه‌سارها و رودها و کوه‌های پرپیچ و خم و هولناک و صعب‌العبور آنجا، این قصیده مشتمل بر 25 بیت است.

8 ـ قصیده هشتم، در عبور از راه‌ هزار چم و ورود شاه به چالوس و حاوی 24 بیت است.

9 ـ قصیده نهم، ورود شاه به کناره رود چالوس در 25 بیت.

10 ـ قصاید دهم تا سیزدهم در ابیاتی کم و همه در وصف چالوس و مناطق مجاور آن است.

11 ـ قصیده چهاردهم در توصیف کلاردشت، این قصیده با مقدمه‌ای به نثر است. شاعر در اینجا نخست ناحیه کلاردشت را که از توابع کلارستاق مازندران به شمار می‌رفته شناسانده و مطالبی در وصف زیبائی‌های طبیعی آنجا بیان کرده است. در مقدمه این قصیده که بالنسبه مفصل است از نهرها، رودها، کوهستان‌ها و طبیعت کلاردشت سخن گفته است. این قصیده کوتاه و صرفاً مشتمل بر 9 بیت است.

12 ـ قصاید پانزدهم تا سی‌ام، همه در وصف کلاردشت و مناظر آنجا و حوادثی است که در زمان اقامت اردوی شاهی در آنجا رخ داده است.

13 ـ قصیده سی و یکم، در وصف شکارگاه ناصر‌الدین شاه واقع در فاصله کلاردشت تا جاده چالوس و تشویق شاه به ایجاد جاده‌ای که کلاردشت را به طالقان متصل سازد. این قصیده مفصل حاوی 93 بیت است.

14 ـ قصاید سی و دوم [در 48 بیت] و سی و سوم [در 18 بیت] هنگام حرکت از کلاردشت به طالقان سروده شده است.

15 ـ موضوع قصاید سی و چهار تا سی و هشتم گزارش سفر شاه به طالقان است.

16 ـ قصاید سی و نهم تا چهل و یکم به وصف روستای باشان از مناطق تابعه طالقان و گذر از نواحی کوهستانی این ناحیه اختصاص یافته است.

17 ـ قصیده چهل و دوم در 24 بیت در وصف شکار کردن شاه و توصیف شکارگاه‌های دامنه البرز و جنوب شهرستانک است. شیبانی در ذیل این قصیده مطالب مفصلی در چند صفحه به نثر نوشته و ضمن آن پیرامون تألیف این اثر و ستایش امین‌السلطان سخنانی بیان کرده و اشاره می‌کند که در همین سفر با وساطت وی مشمول مراحم شاهانه قرار گرفته و به وی امر شده که در باب تجدید بنای حرم حضرت معصومه شعری بگوید.

18 ـ قصاید چهل و سه و چهل و چهار در باب تجدید بنا و تاریخ صحن جدید و عمارات آستانه حضرت معصومه3 در قم، هریک از دو قصیده مشتمل بر 75 بیت است.

19 ـ قصیده چهل و پنجم در 11 بیت.

20 ـ آخرین قصیده خطاب به امین‌السلطان در 47 بیت است. این مقاله با مطالبی به نثر در سه صفحه خاتمه می‌یابد. شیبانی در ضمن این قصاید صرفاً به ستایش شاه و بزرگان همراه بسنده نکرده، بلکه در ضمن پیشنهادهایی هم می‌دهد: اتصال راه چالوس از یک طرف به طالقان و از طرف دیگر به دره لار و جاده هراز، پیشنهادهایی که هنوز هم با همه پیشرفت در امر راه‌سازی به انجام نرسیده و عملی نشده است.

مقاله دوم: در ذکر بعضی از آثار ملوکانه و اشاره به احوال برخی اولیای دولت و برخی خدمات و کارها که در عصر ناصرالدین شاه به خصوص در تهران انجام شده از جمله: ساختن بقاع مذهبی، گزارش سفرهای شاه به فرنگستان و دیدار پادشاهان، سفر به عتبات عالیات، سفرها به داخل کشور، ایجاد معابر و خیابان‌ها در تهران، احداث بناها و عمارات عالی مانند اقدسیه و کامرانیه و سلطنت آباد و دارالغرب و قصر قاجار و عشرت آباد و باغ وحش و عمارات دوشان تپه و قصر فیروزه و پارک سرخه‌حصار و باغ اسب‌دوانی و نجف‌آباد و دولت آباد، تعمیر گنبد طغرل در شهرری، احداث نگارستان و بهارستان و فرح‌آباد و اطاق موزه و شبستان‌های کاخ گلستان و تلگراف‌خانه و دارالصناعه و دارالطباعه و بیمارستان و بسیاری ابنیه دیگر.

شیبانی بسیاری از پیشرفت‌هایی را که در عصر ناصری رخ داده با تفصیل شرح داده و نتیجه می‌گیرد که مقایسه تهران امروز با تهران چهل سال پیش هرکس را متوجه پیشرفت‌ها و ترقیات بزرگ می‌سازد و در ضمن همین قسمت به اثر دیگر خود مرسوم به «کامرانیه» اشاره می‌کند که آن‌را چند سال پیش تألیف کرده است. او دارالترجمه عصر ناصری را با دارالترجمه عهد مأمون عباسی مقایسه کرده و فعالیت آن‏ها‏‏‏ را مشابه هم دانسته است.

در این مقاله به مقولات اقتصادی هم توجه شده و قیمت آبادی‌ها و مزارع را با بهای آن‏ها‏‏‏ در زمان‌های سابق مقایسه کرده است. بخشی از مندرجات مقاله دوم به گزارش احوال و ستایش بزرگان وقت و از جمله میرزا یوسف مستوفی‌الممالک صدرالاعظم اختصاص یافته است. از جمله مطالب دیگر آن: وصف تکیه دولت، دیوان مظالم، دارالفنون، تلگراف‌خانه، دارالشورا، پست و چاپارخانه، دارالطباعه، گمرک‌خانه، دیوان وظایف و اوقاف و قورخانه است. مقاله دوم مشتمل بر یک عنوان و یک مقاله و متن است.

خاتمه کتاب در چند مقامه است: مقامه اول: در باب بیمارستان‌ها و داروخانه‌ها.

مقامه دوم: اشعار در مدح ناصرالدین‌شاه.

مقامه سوم: قصیده و قطعه‌ای از حکیم الملک و قطعاتی از شعرای متقدم.

مقامه چهارم: از قصاید شیبانی در مدح امین‌السلطان.

مقامه پنجم: چکامه به زبان بومیان کاشان و برخی اشعار به زبان‏های محلی.

مقامه ششم: در انجام کتاب، قصیده به گویش کاشانی در زمره قدیم‌ترین سروده‌ها به لهجه قدیم کاشان است. این قصیده حاوی سی بیت است. در انتهای این بخش قطعاتی از شاعران دیگر به گویش‌های محلی ایران را نقل کرده است. او در پایان یادداشتی نوشته و از اینکه کاملاً به لهجه کاشانی تسلط ندارد، ابراز تأسف کرده است. متن کامل قصیده اخیر شیبانی و سروده‌های محلی شاعران دیگر را، دکتر مهدی محقق طی یک مقاله در مجله فرهنگ ایران زمین به چاپ رسانده است.

از زبدةالاشعار چند نسخه خطی از آن در دست است:

نسخه خطی شماره 936 کتابخانه ملی که در شوال سال 1301 ق به خط نستعلیق کتابت شده است.

شماره 3715 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به خط شکسته نستعلیق.

3 ـ شماره 8171 کتابخانه مجلس که به خط نستعلیق خوب کتاب شده است.

4 ـ شماره 538 کتابخانه سنای سابق که در سال 1302 ق به خط نستعلیق خوش نوشته شده است. کاتب این نسخه محمدتقی قزوینی است و حاوی 179 برگ است.

متن کامل زبدة‌الآثار تاکنون به چاپ نرسیده، اما بخش‌هایی برگزیده از آن در دیوان اشعار شاعر که در سال 1371 ش به اهتمام احمد کرمی در تهران به طبع رسیده درج گردیده است.

این گزیده در صفحات 213 تا 220 و 224 تا 225 و 373 تا 377 و 436 تا 448 به‌طور پراکنده و نه یک‏جا در دیوان نقل شده است.‌ چاپ مذکور عیناً تجدید چاپ دیوان شیبانی است که در سال 1308 ق به اهتمام میرزا رضا خان معین‌الوزاره جنرال کنسول ایران در تفلیس در شهر استانبول انتشار یافته بود.

منبع: جشن نامه استاد اشکوری، ص 13 به بعد.