«و گويند اين كرسى سليمان بوده است و گفتند كه سليمان، عليه‏السّلام، بر آنجا نشستى بدان وقت كه عمارت مسجد همى كردند. اين معنى در جامع بيت المقدس ديده بودم و تصوير كرده و همانجا بر روزنامه‏اى كه داشتم تعليق زده.... پس از بيت‏المقدس زيارت ابراهيم خليل الرّحمن،7، عزم كردم چهارشنبه غرّه ذى‏القعده سنه ثمان و ثلاثين و أربعمائة...» (سفرنامه ناصرخسرو ص 56)

يكي از پرسش‏هايي كه درباره كتب خاطرات و سفرنامه‏ها طرح مي‏شود اين است كه آيا نويسنده مطالب را در زمان اندك پس از واقعه ثبت كرده، يا يادداشت‏هايي برداشته و سپس آن‏ها را تدوين نموده، يا خاطرات خود را براي ديگري تعريف كرده و ديگري هرچه از خاطرات و گفته‏هاي خاطره‏گو فهميده و نوشته سرهم كرده به نام خاطرات و سفرنامه تدوين و منتشر كرده است. نمونه سفرنامه ماركوپولو كه توسط روستيچلوي پيزايي در زندان جنوا تدوين شده[1] و سفرنامه ابن بطوطه كه توسط محمدبن محمدبن جزي در تونس گردآمده[2] از انواع اخير است.

سفرنامه ارزشمند و پرمايه هزارساله ناصرخسرو كه اهميت آن پيشتر نمايانده شد[3] از جمله آثاري است كه اين پرسش درباره آن مطرح شده، به ويژه آنكه خود ناصرخسرو به واژه «روزنامه» اشاره دارد كه يكي از نخستين اشارات به «روزنامه» و «روزنامه‏نويسي» در تاريخ ادبيات فارسي است. استاد فرزانه دکتر محمد دبير سياقي در مقدمه تصحيح[4] فاضلانه خود از سفرنامه ناصرخسرو به آن پاسخ داده است:

«حاصل اين سفر هفت ساله حدود سه هزار فرسنگى‏ يادداشت‏هايى است نفيس و ارزنده‏ كه روزانه از ديده‏ها و شنيده‏ها برداشته است، روشن و دقيق و خالى از ابهام، با احتياط و دورانديشى و دور از گزافه و عبارت پردازى و پس از بازگشت به خانه آن‏ها را منظم ساخته و كتابى پرداخته است كه خوانندگان عزيز هم اكنون پيش چشم دارند».

" ظاهراً پس از اتمام سفر مدتى مقيم بلخ شده و يادداشت‏هاى سفر را تنظيم كرده است".

"نكته دوم كيفيت تأليف سفرنامه است ـ ناصر خسرو از آغاز سفر از ديده‏ها و گاه از شنيده‏هاى خود روزانه يادداشت بر مى‏داشته است و به گفته خودش بر روزنامه‏اى كه داشته تعليق مى‏زده. زمينه اين يادداشت‏ها بسيار وسيع و موضوعات آن‏ها بسى متنوع و ارزنده است: مسافت‏ها، موقع جغرافيايى شهرها و ده‏ها، جمعيت نواحى، صنايع محلى و صنعت غالب، فرمانروايان و حكام محلى، مردم سرشناس و مشهور محل، خاصه اهل علم، كيفيت كشاورزى و انواع محصول نواحى و محصول ممتاز محل و مقدار هر يك و وضع نگهدارى آن‏ها، استحكامات شهر، انواع بناهاى عمومى از بيمارستان و جامع و كاروانسرا و بازار و دكان، طرز ساختمان‏ها و كيفيت استفاده از ساختمان‏هاى زايد بر احتياج مالك آن، نوع آبيارى مزارع و باغات، وسيله زراعت، وسيله آبيارى اعم از دولاب يا چرخ، يا با حفر مجارى و كندن كاريزها و يا ساختن طاق‏ها براى عبور دادن آب از روى نقاط پست و مشروب ساختن زمين‏هاى بلند، ذكر منبع آب‏ها از رود و چشمه و قنات و يا چاه، كيفيت كسب و نوع داد و ستد، وسيله معاملات، روابط مردم با يكديگر، قدرت مالى و استعداد بدنى، معتقدات مذهبى و سياسى و عادات و رسوم آنان و تشريفات اجتماعى و طرز اداره خانه، حوادث تاريخى و وقايع نجومى و فلكى، امنيت و آبادى يا ناايمنى و خطر راهزنى و هجوم، باج و حق خفارت‏ستانى، مهمان‏نوازى و دستگيرى از مسافران و بسيارى مسائل ديگر كه شرح آن‏ها سخن را به درازا مى‏كشاند.

اين يادداشت‏هاى روزانه در نهايت دقت بى‏حشو و زوايد و بر محور مسائلى كه به كار همه كس بيايد، نه از جنبه فردى يا اختصاص و انحصار به اعمال و افعال گروهى خاص حتى خود نويسنده، يعنى ناصرخسرو، تحرير شده است و پس از پايان‏گرفتن سفر هفت ساله و در ايام فراغت و شايد با حذف موارد و اختصار برخى مطالب به صورت كتاب در آمده است. اين مطلب غير از قرائن و شواهد خارجى از خود سفرنامه نيز دلايل روشنى دارد بدين شرح:

ناصرخسرو مردى ديوانى است و آشنا به كار ديوان رسالت يا دارالانشاء سلطانى و گذشته از آن به دانش‏هاى روزگار خود واقف است، دربار غزنويان را ديده است و به خوبى مى‏داند كه گروهى از دبيران و منشيان ديوانى كه موى با خامه به دو نيم مى‏شكافند قلم را تنها در خدمت مراسلات ديوانى به كار نداشته‏اند، بلكه از هنر نويسندگى و تيزبينى و اطلاعات مكتسب خود غالباً براى تصنيف و تنظيم كتاب‏ها استفاده كرده‏اند و آينه‏اى برابر اجتماع داشته، نمونه اينگونه مردان را در ادب فارسى كم نداريم و از آن جمله يكى ابوالفضل بيهقى است كه از همين رهگذر و بر مبناى يادداشت‏هاى انبوهى كه طى ساليان دراز خدمت در دربار و ديده‏ها و شنيده‏ها و در اختيار داشتن بسيارى اسناد و مراسلات از دواتخانه ديوانى، كتابى با ارج چون تاريخ مسعودى پديد آورده است و در حقيقت پايه تاريخ او همان تعليقه‏هاست كه روزانه ضبط و ثبت كرده بوده است.

كار ناصرخسرو، اين دبير پيشه متصرف در اعمال ديوانى آشنا به دقايق كتابت و متكى بر هوش فطرى و بينایى و معلومات مكتسب نيز چنين بوده است. يك جا صريح مى‏گويد: «اين معنى در جامع بيت المقدس ديده بودم و تصوير كرده و همانجا بر روزنامه‏اى كه داشتم تعليق زده» به چند مورد ديگر غير از اين تصريح به تحرير روزانه يادداشت‏ها، براى اثبات تنظيم آن‏ها پس از مراجعت از سفر اشاره مى‏كنيم. مورد اول:

در ورود به نيشابور مى‏گويد: «حاكم زمان طغرل‏بيك بود... و بناى مدرسه‏اى فرموده بود... و او خود به ولايت‏گيرى به اصفهان رفته بود، بار اول».

سفرنامه اگر در طول راه تحرير و تنظيم شده بود، قيد «بار اول» در اين جمله امكان نداشت زيرا ورود ناصر خسرو به نيشابور در 437 هجرى بوده و طغرل از سال 434 به سوى عراق رفته بوده است و بر قزوين و ابهر و زنجان دست يافته و امراى ديلم و طارم را تحت اطاعت در آورده و بعد در 438 عازم تسخير اصفهان شده و شهر را در محاصره گرفته ولى به گشودن قادر نشده و با گرفتن خراج از سر فتح آنجا در گذشته است و سپس در سال 441 است كه از خراسان به قصد ايران مركزى و غربى حركت كرده و پس از دفع فتنه برادر خود ابراهيم ينال متوجه اصفهان گشته و در محرم 443 آنجا را مسخّر ساخته است، پس زمان بعد از اين فتح و لشكركشى دوم به اصفهان (كه شش سال با لشكركشى اول فاصله داشته) بوده است كه براى نويسنده سفرنامه امكان تحرير قيد «بار اول» را ممكن مى‏ساخته است، يعنى در برابر اين لشكركشى «بار دوم».

مورد دوم: در حج دوم مى‏گويد: «در اين نوبت شرح حج و وصف مكه نمى‏گويم تا ديگر نوبت كه اينجا رسم، كه نوبت ديگر شش ماه مجاور بودم و آنچه ديدم به شرح بگويم» كه تحرير اين جمله نيز حين اتمام مراسم حج دوم ممكن نبوده است.

اما مورد سوم: ناصر در بازگشت از مكه و گذشتن از طائف و چند محل ديگر به فلج مى‏رسد و چهار ماه به غير دلخواه آنجا، كه دويست فرسنگ از هر سو تا آبادانى فاصله داشته، مى‏ماند تا سرانجام كاروانى بدانجا مى‏آيد و عربى از مردم كاروان با او قرار مى‏گذارد كه اگر سى دينار بدهد او را به بصره ببرد. ناصر خسرو مى‏گويد «از ضرورت قبول كردم و هرگز بصره نديده بودم» اما در همين حال و زمان، كسى كه صريحاً مى‏گويد، هرگز بصره نديده بودم، در وصف فلج مى‏نويسد «آنجا خرمايى ديدم به از آنچه در بصره و غيره» و تحرير اين جمله هم بايد پس از ديدن بصره صورت گرفته باشد نه در فلج. از ذكر قرائن ديگر نظير «اكنون شرح بازگشتن خويش به جانب خانه به راه مكه... از مصر باز گويم» كه عنوان مانند در موقع تصنيف و تنظيم كتاب تحرير شده است و نيز از مقدمه كتاب و رفتن بار اول از مرو با شغل ديوانى و شرح خواب و بازگشتن به مرو و طلب عفو از كار ديوانى و آماده شدن براى سفر، مى‏گذريم، چه بر اهل فن روشن است كه اين همه هنگام تنظيم يادداشت‏ها افزوده شده است.

اينكه يكى دو جاى مطالبى از سفرنامه خاصه نام برخى نواحى جا به جا شده است از قبيل تغيير جاى دو نام خرزويل و خندان (خرزان) و اخميم و قوص و غيره كه در تعليقات به آن‏ها اشاره كرده‏ايم، نيز امرى است كه در صورت تحرير كتاب در محل ممكن نبوده است اتفاق بيفتد.

نكته ديگر كه در مورد سفرنامه بايد گفت اين است كه ناصر خسرو در مواردى به مشاهدات خود در نواحى شرقى ايران اشاره كرده است، در حالي كه در پايان كتاب صريحاً مى‏گويد «... چون سفر طرف مشرق كرده شود، آنچه مشاهده افتد با اين ضم كرده شود» و بر وقوع سفر مشرق دليل و سند قطعى على العجاله در دست نداريم و به همين جهت گروهى تضادى ميان دو بيان ناصر استشمام كرده‏اند، كه با قبول همين نكته مذكور در فوق، يعنى تنظيم كتاب پس از ختم سفر تأويل‏پذير است، به اين توضيح كه ناصر خسرو پس از سفر قبله به سوى مشرق نيز سفر كرده است و سپس هنگام تنظيم يادداشت‏هاى سفر اول و به مناسبت يكى دو جاى از مشاهدات اين سفر اخير خود مطالبى در خلال عبارات مربوط به سفر اول يعنى كتاب حاضر نقل كرده است. با اين حال مناسب‏تر آن است كه گفته شود آن مطالب منقول از مشاهدات نويسنده، در مولتان و لهاوور، ظاهراً مربوط به دوران دبيرى و اشتغال ديوانى وى بوده است، نه سفر مشرق او.

دو نكته ديگر در بحث كيفيت تنظيم سفرنامه و زمان آن قابل ذكر است: يكى ذكر جمله دعائيه «رحمة اللّه عليه» است به دنبال نام طغرل سلجوقى هنگام ورود ناصر به خان لنجان در 443 هجرى كه با توجه به وفات طغرل در 455، تنظيم سفرنامه را به بعد از سال 455 مى‏كشاند در حالي كه مى‏دانيم كه ناصر خسرو پيش از اين سال يعنى در 453 كه زادالمسافرين را تأليف كرده بوده است از تبعيد خود ياد مى‏كند و تنظيم سفرنامه نمى‏تواند مربوط به دوران تبعيد و اقامت اجبارى ناصر در يمگان و داشتن مقام حجّتى باشد و در آن حال از المستنصر بالله امام فاطمى چنان ساده و بى‏هيچ عنوانى نام برد، بنابراين ظاهر است كه جمله مذكور بعدها به نام طغرل سلجوقى توسط كاتبان سفرنامه الحاق شده است."

استاد دبير سياقي حق مطلب را ادا كرده است.

اشارات زيادي در سفرنامه هست كه تاريخ دقيق را در واقعه ذكر مي‏كند:

روز پنج‏شنبه ششم جمادى‏الآخره سنه سبع و ثلاثين و اربعمائه ـ ‏نيمه دى ماه پارسيان، سال بر چهار صد و [چهار] ده يزدجردی ـ سر و تن بشستم و به مسجد جامع شدم و نماز كردم.

بيست و سيوم شعبان به عزم نيشابور بيرون شدم.

روز شنبه يازدهم شوّال در نيشابور شدم، پنج شنبه آخر اين ماه كسوف بود.

دويم ذى‏القعده از نيشابور بيرون رفتم.

روز آدينه هشتم ذى‏القعده از آنجا به دامغان رفتم.

غرّه ذى‏الحجه سنه سبع و ثلاثين و اربعمائه.

پنجم محرّم سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه، دهم مردادماه سنه خمس عشر و اربعمائه از تاريخ فرس، به جانب قزوين روانه شدم.

دوازدهم محرّم سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه از قزوين برفتم.

بيست و ششم محرّم از شميران برفتم.

چهاردهم صفر را به شهر سراب شدم.

شانزدهم صفر از شهر سراب برفتم.

بيستم صفر سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه به شهر تبريز رسيدم.

مرا حكايت كردند كه بدين شهر زلزله افتاد شب پنجشنبه هفدهم ربيع الاول ‏[9] سنه اربع و ثلاثين و اربعمائه و در ايام مسترقه بود، پس از نماز خفتن، بعضى از شهر خراب شده بود.

چهاردهم ربيع الاول از تبريز روانه شديم.

به راه مرند و با لشكرى از آن امير وهسودان تا خوى بشديم و از آنجا با رسولى برفتيم تا بركرى ـ و از خوى تا بركرى سى فرسنگ است ـ و در روز دوازدهم جمادى الاولى آنجا [برکری] رسيديم.

از آنجا به شهر اخلاط رسيديم هيژدهم جمادى‏الاولى بود.

بيستم جمادى‏الاولى از آنجا [اخلاط] برفتيم.

و روز آدينه بيست و ششم جمادى‏الاولى سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه بود و در آن وقت برگ درخت‏ها هنوز سبز بود.

ششم روز از دى ماه قديم به شهر آمد رسيديم.

روز آدينه بيست و پنجم جمادى‏الاخره سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه به حرّان رسيديم. بيست و دوم دى ماه هواى آنجا در آن وقت چنان بود كه هواى خراسان در نوروز.

شنبه سوم رجب سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه به سروج آمديم.

يازدهم رجب از شهر حلب بيرون شديم.

پانزدهم رجب سنه ثمان و ثلاثين و اربعمائه از آنجا به كويمات شديم.

روز [سه‏] شنبه پنجم شعبان آنجا رسيديم.

كودكى را ديدم گلى سرخ و يكى سپيد تازه در دست داشت و آن روز پنجم اسفندار مذ ماه قديم بود، سال بر چهارصد و پانزده از تاريخ عجم.

روز شنبه بيست و سوم شعبان سنه ثمان و ثلاثين و أربعمائه، اوّل روز زيارت قبر عكّ كردم.

روز شنبه سلخ شعبان از آنجا برفتيم.

روز يكشنبه غرّه رمضان به رمله رسيديم.

بر پيش صفّه نوشته بودند كه: «پانزدهم محرّم سنه خمس و عشرين و اربعمائه اينجا زلزله‏اى بود قوى و بسيار عمارات خراب كرد، امّا كس را از مردم خللى نرسيد.

سيوم رمضان از رمله برفتيم.

خامس رمضان سنه ثمان و ثلثين و اربعمائه در بيت المقدس شديم.

يك سال شمسى بود كه از خانه بيرون آمده بودم و مادام در سفر بوده، كه به هيچ جاى مقامى و آسايشى تمام نيافته بوديم.

پس از بيت المقدس زيارت ابراهيم خليل‏الرحمن، عليه‏السّلام، عزم كردم چهارشنبه غرّه ذى‏القعده سنه ثمان و ثلاثين و أربعمائه.

نيمه ذى‏القعده سنه ثمان و ثلاثين و أربعمائه از بيت المقدس برفتم.

روز دوشنبه به عرفات بوديم.

پنجم محرّم سنه تسع و ثلاثين و اربعمائه هلاليّه به قدس رسيديم.

روز يكشنبه هفتم صفر سنه تسع و ثلاثين و اربعمائه كه روز اورمزد بود از شهريور ماه قديم، در قاهره بوديم.

و در تاريخ سنه احدى و اربعين و اربعمائه بود كه راوى اين حكايت آنجا [مصر] رسيد.

روز سيوم دى ماه قديم از سال چهار صد و شانزده عجم اين ميوه‏ها و سپر غم‏ها به يك روز ديدم كه ذكر مى‏رود و هى هذه:....

سلخ رمضان سنه اربعين و اربعمائه كه مجلس آراسته بودند.

غرّه شهر ذى‏القعده از مصر بيرون شدم و هشتم ماه به قلزم رسيديم.

و از آنجا كشتى براندند به پانزده روز به شهرى رسيديم كه آن را جار مى‏گفتند و بيست و دويم ماه بود.

يكشنبه ششم ذى‏الحجّه به مكه رسيديم.

و در رجب سنه اربعين و اربعمائه ديگر بار مثال سلطان بر خلق خواندند كه: «به حجاز قحطى است و رفتن حجّاج مصلحت نيست، بر خويشتن ببخشايند و آنچه، خداى تعالى، فرموده است بكنند».

هشتم ذى‏الحجّه به مكه رسيديم.

در سنه إحدى و اربعين و اربعمائه كه به مصر بودم.

سه‏شنبه چهاردهم ذى‏الحجه، سنه احدى و اربعين و اربعمائه از مصر در كشتى نشستم و به راه صعيد الاعلى روانه شدم.

بيستم ربيع‏الاوّل سنه اثنين و اربعين و اربعمائه به شهر عيذاب رسيديم.

يكشنبه سلخ جمادى‏الاخره به در شهر مكه رسيديم.

و اين نوبت چهارم كه به مكه رسيدم، غرّه رجب سنه اثنى و اربعين و اربعمائه تا بيستم ذى‏الحجّه، به مكه مجاور بودم. پانزدهم فروردين قديم انگور رسيده بود.

و من در اين سال از اول رجب به مكه مجاور بودم.

نهم ذى‏الحجّه سنه اثنى و اربعين و اربعمائه حجّ چهارم به بارى خداى تعالى، بگزاردم.

روز آدينه نوزدهم ذى‏الحجّه سنه اثنتين و اربعين و اربعمائه، كه اوّل خرداد ماه قديم بود، هفت فرسنگ از مكه برفتيم.

فى الجمله منتصف شهر شوّال سنه ثلاث و اربعين و اربعمائه از بصره‏ بيرون آمديم.

هشتم صفر سنه اربع و اربعين و اربعمائه بود كه به شهر اصفهان رسيديم.

و بيست و سوم شهر ربيع‏الآخر به شهر قاين رسيديم.

دوازدهم جمادى‏الآخره به شهر مرو الرّود رسيديم.

نوزدهم ماه به بارياب رسيديم.

و آن روز [سه‏]شنبه بيست و ششم ماه جمادى‏الاخره سنه اربع و اربعين و اربعمائه بود

ارزش نسخه بي‏مانندي چون سفرنامه ناصرخسرو، ما را از راستي آزمايي آگاهي‏هاي دقيقي مانند تاريخ وقايع باز نمي‏دارد. برخي آگاهي‏ها قابل راستي آزمايي نيستند يا كمتر هستند. مانند مسافت بين دو مكان كه ممكن است در زمان سفرنامه‏نويس راه (يا راه‏هاي) ديگر هم وجود داشته يا جزييات ميوه‏هاي يك شهر كه ممكن است اكنون موجود نباشد يا وجود بنايي يا چشمه‏اي كه اكنون نابود شده‏اند. يا درباره آب و هوا مطلبي گفته شده كه بدلايل تغييرات اقليمي در آن سال يا سده قابل توجيه باشد. اما روزانه‏نويسي و گاه‏شمارنويسي بهترين امكان براي راستي آزمايي را به پژوهشگر مي‏دهد. متأسفانه راستي آزمايي در تصحيح نسخ خطي با آنكه بسيار فني است بکار نمی‏رود. اگر همه نسخه‏هاي يك كتاب واقعه‏اي را در روز شنبه 15 جمادی‏الاول سال فلان بدانند مصحح قانع مي‏شود و نگاهي به تقويم سال فلان نمي‏اندازد. اگر همه نسخه‏ها بگويند كه در بيستم ماه فلان هجري خسوف اتفاق افتاده هيچ‏كس ترديد نمي‏كند كه خسوف نمي‏تواند در بيستم ماه هجري اتفاق بيافتد. از سويي براساس اصل برائت، اصل بر درستي روايت است مگر اينكه دليلي بر خلاف آن باشد. نتيجه عكس اين اصل آن است كه اگر دليلي بر خلاف گفته‏اي موجود نبود نمي‏توان در آن ترديد كرد.

البته با توجه به اختلاف افق‏هاي شهرهاي اسلامي در دوره‏هاي قديم (بويژه در هزار سال پيش) برخي از گاه‏نويسي‏ها مي‏تواند تا يك روز اختلاف داشته باشد. مردم هر شهر تاريخ هر ماه هجري را با رويت هلال ماه آغاز مي‏كردند. از آنجا كه انتشار تقويم يكسان و استاندارد از ابداعات سده‏هاي اخير است، بايد تا يك روز اختلاف را ناديده گرفت. اما بيش از آن مي‏تواند وسيله خوبي براي پژوهشگر وسواسي و راستي آزما باشد.

در سفرنامه ناصرخسرو تاريخ‏هايي دقيقي هست كه ترديد در روزانه‏نويسي يا يادداشت‏نويسي ناصرخسرو در خلال سفر را بر طرف مي‏سازد. مصحح متون خطی به روش‏های مألوف، زمانی که به اختلاف‏هایی در نسخه‏های گوناگون بر می‏خورد، واژه صحيح‏تر را بنا بر روشي كه دارد اختيار مي‏كند و مثلاً اگر تاريخ واقعه‏اي در نسخه‏اي بيستم آمده و در ديگري هژدهم، مصحح بنا بر روش قدما روايت نسخه اصح (صحيح‏تر) يا اقدم (قديمي‏تر) را انتخاب مي‏كند يا اگر در نسخه اصح بيستم آمده و در نسخه اقدم بيست و سوم، مصحح واژه سوم را در گوشه گذاشته و مي‏نويسد "بيست و [سوم]" و در زيرنويس بدان اشاره مي‏كند. به نظر می‏رسد استاد دبیر سیاقی برخلاف این روش، ابتدا تقویمی از زمان مسافرت تهیه کرده و اختلاف روزهای هفته و ماه و سال را براساس آن درست کرده که البته درست‏تر‏ می‏نماید. اما بررسی تواریخ مذکور در سفرنامه ناصر خسرو، به روش‏های دیگری نیز برای راستی آزمایی ممکن است (که در مجال این نوشته نیست).