۴۱۶۸
۱۰۵۴
۱۳۹۲/۱۰/۱۴

معرفی یک کتابچه دستورالعمل نویافته

پدیدآور: صادق حضرتي آشتياني

خلاصه

دراين نسخه آگاهي‌های تازه اي در شناخت، رجال سياسي و نظامي، ارباب قلم و مستوفيان ولايات و... گردآمده، ازاين رو داده‌هاي تذكره مانندآن حائزاهميت فراوان است.

چكيده:

فردها و كتابچه‌هاي سياقي يك دسته از مستندترين منابع زيربنايي به شمار می‌روند و با توجه به باري كه دارند، در فهرست‌های موجود، تنها، با ذكر چند مشخصه ظاهري معرفي شده اند، كه غالباً با عناوين: كتابچه دستورالعمل، دفترچه حقوق و مواجب، كتابچه مقرري، كتابچه تفاوت عمل، كتابچه جمع و خرج و مانند اينها ياد گرديده اند، پيداست در «چنين اسنادي ارقام و اعداد در متن معمولاً با خط سياق در دو ستون نقدي (پول) و جنسي (اوزان) نوشته می‌شد1».

كتابچه جاي سخن، نسخه نو يافته و نمونه نادري است با ويژگي‌های كه از چند منظر می‌توان آن را مورد بررسي قرار داد. در اين مقاله مجال معرفي تمام برجستگي‌های آن امكان پذير نمی‌باشد، بنابراين از درج آگاهي‌های مربوط به روستاهها و جمع و خرج آن چشم پوشي می‌شود.

جز، نام نزديك به 1300 روستا و اسامي بيش از 1250 نفر مركب از: شاهزادگان قاجار، رجال، خوانين، ارباب قلم، پيشكاران، صاحب منصبان، عمله جات، هم چنين اشراف و اعيان ولايات مختلف و طوايف ونيزمناصب ومشاغل آنان، به ترتيب درجات دولتي و طبقات درباري ثبت گرديده، از اين رو نسخه‌اي پر برگ و بار به حساب می‌آيد و آگاهي‌هاي ذي قيمتي را در سال‌های آغاز پادشاهي ناصرالدين شاه قاجار بدست می‌دهد. كه نام بعضي از ايشان كمتر در منابع معاصر ديده شده است، اين مقاله رويكردي به ويژگي و شاخصه‌هاي آن دارد.

 

واژگان كليدي:

كتابچه دستور العمل، شاهزادگان، اعيان و اشراف، مستوفيان، صاحب منصبان، سياق، ميرزا يعقوب خان، روستا، طبقات درباري.

مشخصات كتابچه:

خط، شكسته نستعليق، اعداد به سياق

كاتب و تاريخ كتابت: نامعلوم

عناوين: در حاشيه با مركب مشكي، مطالب و نوشته‌ها داخل جدول به زر و شنگرف و مشكي

وضعيت: سالم

بدون جلد، كاغذ نخودي، آهار دار، 63 گ، س متفاوت، اندازه نوشته‌ها: 11× 19، 15× 22 سم

مالك: متعلق به مجموعه شخصي2

 

معرفي كتابچه دستورالعمل (= بودجه):

همان طور كه پيش‌تر ياد گرديد، دراين نسخه آگاهي‌های تازه اي در شناخت، رجال سياسي و نظامي، ارباب قلم و مستوفيان ولايات و... گردآمده، ازاين رو داده‌هاي تذكره مانندآن حائزاهميت فراوان است.

در حاشيه پاره اي از صفحات، عنوان طبقات براساس درجات دولتي و درباري مبوب شده، كه بعضي از آن‌ها با عنوان كلي به گروه‌هاي كوچكتري تقسيم شده اند، حتي گاهي در مطاوي متن به مشاغلي مانند « خاصه تراشان » بر می‌خوريم كه زائيده مشاغل جمعي است. اما هيچ كدام از گروه‌هايي كه زير مجموعه يك عنوان كلي هستند، روال و ترتيب درستي ندارند. از صفحه آغاز تا انجام نسخه مقابل هر عنوان، در متن، ابتدا جمع كل در دو ستون به صورت نقد (پول) و جنس (اوزان)، سپس اسامي اشخاص و ماليات هر يك از روستاها (خالصه) به تفكيك، زير نام مالكين آن نگاشته شده و در نتيجه مجموع اقلام ريز با مبلغ كل صدر صفحه برابر و يكسان می‌شود. مگر در مواردي كه آن شخص به دليلي مشمول تخفيف حكومتي قرار گرفته باشد. در اين جا براي آشنايي به يك فقره آن اشاره می‌گردد.

مهد عليا: جمع كل: هزار و نهصد و هشتاد تومان و هفت هزار پانصد دينار،

از بابت: خسرو شاه (تبريز) هزار تومان،

از بابت: دستجرده (دهخوارقان) هشتصدوهفتادوپنج تومان و هفت هزار و پانصد دينار،

از بابت: ميان كتاب (مازندران) به اسم آقا بابا بيك صدوپنج تومان،

به اسم آقا بابابيك و [ غفور ] شصت و سه تومان،

ازمهم‌ترین برجستگي‌های كتابچه همين اطلاعات درون طبقه اي است، كه مطالب پي درپي آن به اين شيوه معرفي شده‌اند:

عنوان طبقه / ذكر نام يك يا چند نفر از هر گروه، (بدون سبك و سنگين كردن آنها) / عددي كه نشان دهنده جمع افراد آن طبقه است.

 

تفصيل عناوين:

1 - سركاران عظام مركب از: مهد عليا، سركار وليعهد، نايب السلطنه و عمله جات آنان، علي خان نسقچي باشي، محمدحسن خان ايشك آقاسي باشي / 12 نفر

2 - اولاد خاقان مغفور: منسوبان ملك قاسم ميرزا، كيومرث ميرزا، شاپور ميرزا، / 29 نفر

3 - اميرزادگان و والدان شاهزادگان: محمدمحسن ميرزا، طهماسب ميرزا، اسكندرميرزا، / 27 نفر

4 - صبايا وخادمان خاقان مغفور: ميرزا اسمعيل ولدميرزا خانلر / نواب تاج الدّوله، / 16 نفر

5 - اولاد وليعهد مبرور: بهرام ميرزا، فرهادميرزا، حمزه ميرزا، / 17 نفر 

6 - صبايا و خادمان وليعهد مبرور: والده نواب و منسوبان نجف قلي خان دنبلي / 7 نفر

7 - امراي (آقايان) قاجار:جناب اصف الدوله، محمدولي خان ولدبيگلربيگي، آقا مير محمد مهدي امام جمعه طهران، ملا صالح برغاني مجتهد قزويني، عباس خان حاكم استر آباد، ميرزا شفيع صدر (78 نفر)

8 - خوانين قاجار: مرتضي قلي خان سپانلو، شيرقلي خان شيباني، نيازقلي خان و تقي آقا و جعفرقلي والدان صادق خان قاسملو، / 45 نفر

9 - وظايف خورقاجار: حاجي محمدحسين خان خالوي عبدالله ميرزا / 18 نفر

10 - ادباي حضرت = امناي دولت: جناب حاجي مدظله العالي، صدرالممالك، ميرزا محمدحسين صدرديوان، معيرالممالك، سهراب خان صندوقدار / 11 نفر

11 - امراي بار: عالي جاه منوچهرخان معتمدالدوله، محمدصادق خان دنبلي، غلامحسين خان سپهدار / 12 نفر

12 - اطباء و منجمين و شعراء و علما: ميرزا بابا حكيم، ميرزا احمد طبيب افشار، ميرزاحسين منجم اصفهاني، ميرزا نشاطي، حاجي امين جراح / 17 نفر

13 - ارباب قلم = ملتزمين دربار حضرت اقدس: مستوفي الممالك، قوام الدوله، منشي الممالك، ميرزا احمدمستوفي، ميرزا اسمعيل مستوفي گرگاني، ميرزا صالح شيرازي، ميرزامحمدعلي مشرف جبّه خانه / 60 نفر

ميرزاهاي متوقف ولايات:

14 - ميرزاهاي متوقف آذربايجان / 17 نفر

15 - ميرزاهاي ساير ولايات: ميرزا اسماعيل تفرشي، ميرزا احمدوقايع نگار ومظالم نويس، ميرزا تقي مستوفي نظام، / 33

عمله جات:

16 - عمله حضور:، محمدقلي خان ايشك آقاسي باشي، ميرزا آقا ناظردرب حرم / 21نفر

17 - عمله خلوت: ميرزا غلام شاه، الله وردي بيك مهردار، محمداسماعيل بيك / 12 نفر

18 - عمله اصطبل: محمدخان اميرآخور، علي خان امير آخورسابق، شاه محمد بيك جلودار، آقاسي خان قوشچي باشي، / 11 نفر

19 - عمله بيوتات: اسماعيل خان فراشباشي، استادجعفرمعمارباشي، استادحسن خياط باشي، /7نفر

20 - عمله درب حرم: ميرزا زين العابدين باسمه چي، عبدالله خان معمارباشي، / 11نفر،

21 - غلامان پيش خدمت: شكرالله بيك شاهسون، موسي خان بادكوبه، / 94 نفر

22 - غلامان: قاسم خان قوللرآقاسي، عبدالله خان نورهاشمي، غلامان بسطامي، غلامان قراماني / 63 نفر

23 - غلامان تفنگدار: ميرزا محمدبيك استر آبادي، / 7 نفر

عساكر منصوره:

24 - توپخانه: حبيب الله خان اميرتوپخانه، اسماعيل خان نايب / 8 نفر

25 - قورخانه: حاتم خان شهاب الملك، حاجي محمدشريف بيك سرهنگ، / 2 نفر

26 - شمخال چي و زنبورك چي: حسين علي خان زنبورك چي، محمدخان اميرآخور، / 2 نفر

27 - پيشكاران نظام: حسين خان آجودان باشي / 2 نفر

28 - مهندسين و خان زادگان: ميرزا جعفر مهندس باشي، محمدرضاخان ولدميرزاعبدالكريم / 6نفر

29 - سرهنگ و سلاطين و ياور: محمدولي خان سرهنگ، حاجي محمدعلي خان سرتيپ كزازي، سرهنگ فوج سربندي، محمدعلي خان ماكويي، عباس خان ياور / 58 نفر

دستجات سوار و پياده:

30 - جماعت سكاك: ميرزا آقا سكاك/ 3نفر

31 - قراچور لو و چليپانلو: جهانگيرخان قراچورلو، جعفر قلي خان سرتيپ پسرحاجي رضا، كريم خان زعفرانلوبا يكصد سوار چناراني، / 18 نفر

32 - اوصانلو: محمدصادق خان ولد محمدولي خان                / 4 نفر،

33 – عمارلو:                                       / 6 نفر

34 - بغايري و غيره:                                  / 3 نفر

35 - نانكلي: امامقلي خان نانكلي،                          / 3 نفر

36 - چگني و بكشلو: سليم خان و ابراهيم خان چگيني              / 20 نفر

37 - چهار دولي: اسكندرخان چهاردولي:                      / 15 نفر

38 - شاهسون: حسين قلي خان سركرده شقاقي، محمدباقرخان شاهسون   / 6 نفر

39 - مافي و جليلوند: محمدنظرخان مافي                       / 5 نفر

40 - هداوند و دلفان: طهماسب خان سركرده ملازم                 / 3 نفر

41 - كردبچه: غيب علي بيك، ميرزا قلي بيك،                   / 4 نفر

42 - افشار و قرالر: عباسقلي خان افشار، محمد حسن خان خرقاني قراگوزلو  / 9 نفر

43 - بدانلو: [؟ ]                                      / 4 نفر

44 - عرب و عجم: مرتضي قلي خان عرب                       / 5 نفر

45 – دسته سمناني: محمدعلي خان ولد مطلب خان دامغاني، مصطفي قلي خان سمناني / 3 نفر

46 - لاريجاني و غيره:                                   / 8 نفر

47 - فيروزكوهي و غيره: محمدحسن خان فيروزكوهي، باقرخان هزارجريبي  / 3 نفر

48 - مهاجرين: نورالله خان، احمدبيك طالش، ميرجهانگيربيك طالش، اسكندرميرزا والي گرجستان، ورثه محمدحسن خان پسيان/ 57 نفر

خوانين و اشراف ولايات:

49 - خوانين آذربايجان: عبدالحسين خان جوانشير                / 28 نفر،

اشراف و اعيان آذربايجان:

50 - اشراف و اعيان تبريز: حاجي ملامحمدعلي مسئله دان، حاجي ميرزاكاظم تبريزي، / 35                                             

51 - خوانين اردبيل و مشكين: ملاميرزابابا، ميرزاعطاالله خطيب باشي، ورثه علي پاشاخان مرندي/18نفر

52 - اعيان ارومي: حاجي ميرزا امين افشار                       / 7 نفر

53 - آقايان خوي: روشن افندي، حاجي ملاحسن، حاجي ميرزا مهدي خوئي / 12 نفر

54 - اشراف خلخال: آقانصرالله ولد سيدزكي، ملا مهدي شيخ الاسلام       / 7 نفر

55 - اشراف سراب و گرمرود: ميرزا حاتم خليفه،                  / 3 نفر

56 - خوانين قراجه داغ: محمدحسن خان، عباسعلي ولدباقرخان، ايلداربيك ولد اغورلوسلطان / 13 نفر

57 - آقايان مراغه و هشترود: آقا حسين جوجه، آقا بيك مقدم          / 7 نفر

58 - خوانين خراسان: محمدابراهيم خان حاكم جوين، صبيه شاهرخ شاه متعلق به محمدحسن خان هزاره، ميرزا ابوالقاسم خان آبدارباشي،    /16 نفر

59 - اشراف خراسان: حاجي ميرزا اسماعيل سبزواري، ميرزا محمدرضا ولدميرزاكاظم خبوشائي، ميرزا عسكري امام جمعه ارض اقدس، ميرزا محمدرضا جلاير آقا سيد ميرزاي اصفهاني مباشر آصف الدوله، /         13نفر

60 - خوانين مازندران و گيلان: محمدتقي خان هزار جريبي،           / 23 نفر

61 - اشراف مازندران و گيلان و آسترآباد: آقارحيم شيخ الاسلامي، ورثه ميرزا محمد، كلانتر ساري، ميرزا عبدالرسول پيش نماز ساري،        / 32 نفر

62 - خوانين اصفهان و بختياري: حاج محمدزمان خان، محمدتقي خان بختياري، / 6 نفر

63 - اشراف اصفهان: ميرزا زين العابدين اولاد صفويه وزيرموقوفات، آقا سيد حسين امام جمعه، جناب سلطان العلمائي حاجي ميرزا حسن، آقا مير محمد صادق واعظ، ميرزا عبدالله صدر كرماني، / 36 نفر

64 - خوانين بروجرد، ملاير، نهاوند و تويسركان: لطف علي خان ملايري، ميرزا زين العابدين ولد ميرزا محمدحسين بروجردي: محمدحاتم خان ملايري، حاجي ملا اسدالله مجتهد بروجرد، / 36 نفر

65 - خوانين همدان و قراگوزلو: حاج اميراصلان خان، ميرزا هاشم خان قراگوزلو، بهرام خان نايب ايشك آقاسي، لطف علي خان زنگنه،        / 12 نفر

66 - اشراف همدان و قراگوزلو: ورثه حاجي اسماعيل درجزيني، ميرزا ابوالقاسم همداني ملقب به ذوالرياستين، / 20 نفر

67 - خوانين خمسه و گروس: لطف علي خان قراجه لو، موسي خان و عليقلي خان گروسي، / 11 نفر

68 - خوانين و اشراف طهران:                              / 2 نفر

تفصيل اسامي سپاه ظفر پناه ركابي تيولدار

69 - خوانين قاجار: علي محمدخان دولو، محمدقلي خان قوانلو، حسين قلي خان عزالدينلو، محمدابراهيم خان سپانلو، محمد قلي خان شامبياتي،       / 40 نفر

گفتني است، برخي از اسامي رجال و سران با هر عنوان و مقام، حتي فراتر از آن تيره و طوايفي مانند، بغايري، بكشلو، نانكلي و... كه نامشان در اين كتابچه به ميان آمده، در منابع و كتب رجالي بويژه كتاب المأثرالآثار (چهل سال تاريخ ايران3) اثر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (1259-1313 هـ - ق) مشاهده نمی‌شود، يا اگر يادي از آنان رفته باشد، با دگرگوني وتغيير جايگاه ايشان همراه است. در همان مأخذ ذيل، توپخانه مباركه، نام نواب والافتح علي خان به عنوان امير توپخانه آمده، اما در كتابچه « حبيب الله خان » ياد شده، همان جا ميرزا اسماعيل خان را با سمت اجودان باشي و در كتابچه « نايب » آن قلمدادشده است،

به هرحال از اين قبيل تغييرات وكمبودها كم و بيش ديده می‌شود و نشان می‌دهد كه بايدبيشترآگاهي‌های آن را مربوط به سال‌های آغازدهه هشتاد (نيمه دوم)سده سيزدهم هـ. ق به اين سوي دانست، دراين صورت اعتماد السلطنه يا نويسندگان وي به دلايلي كه برماپوشيده است، برخي اطلاعات رجالي آغاز سلطنت ناصرالدين شاه را ناديده گرفته اند. بنابراين، اگر قصد و عمدي در كارشان نبوده، می‌توان پذيرفت كه آن دسته اطلاعات دور از دسترس آنان قرار داشته است.

دراين جامتذكر مي‌شود كه به هيچ وجه قصدنداريم، اين كتابچه خرد و محدود را با كتاب المآثرو الآثار، اثري وزين و معتبر و از منابع غني دوره قاجار- مورد نقد وسنجش قرار دهيم، مگر در بعضي موارد و رئوس كه مطالب نزديك به هم دارند.

پيداست هر قدر از اين قبيل كتابچه‌ها بيشتر مورد شناسايي قرار گيرند، به همان اندازه كاستي و نادرستي‌های احتمالي بعضي از منابع بيشتر رخ می‌نماياند.

در فهرست اسامي موجود، اگر از اشخاص معروف و نام آشنايي مانند‌: مستوفي الممالك، ملاصالح برغاني ونظيرآنان صرف نظركنيم، با فهرست ديگري مواجه می‌شويم كه چندان در تاريخ مشهوروشناخته شده نيستند، دراين گونه مواردتاريخ محلي، اسنادمرتبط ونيزتحقيقات ميداني می‌تواند، براي ماگزينه وراهنماي مناسبي باشند، به طوري كه تمام اصطلاحات موجود، روستاهاي زنده ومتروك وهم چنين اشخاص وبزرگان، هركدام درجايگاه خودتعريف شوند، ويادداشت‌های رجالي به آن افزوده گردد، آن گاه مصادرخلق شده، ارزش و اهميت چنين كتابچه‌هايي را بهتر مي‌شناساند.

چون، در هيچ يك از منابع يكصدساله اخير و نيز كتب تراجم، شرح حال ميرزا يعقوب خان به ميان نيامده5 و از طرفي احتمال مي‌رود، تحرير كتابچه به خط وي باشد، در اينجا، درج چكيده‌اي از احوالش غنيمت است.

 

يعقوب خان آشتياني

يكي از رجال درستكار و از دولتمردان كارآمد دوره قاجاريه و اوايل سلسله پهلوي به حساب می‌آيد، وي «فرزند كربلائي رضا فرزند حاجي حسين آشتياني (1331ق) است، از تاريخ تولدش آگاهي نداريم، اما وفاتش در سال 1317 خ، روي داد.»6

يعقوب در طلوع جواني پدر خود را از دست داد و سرپرستي او را يكي از خويشاوندانش به نام ميرزا خليل «سررشته دار آهويي كه در دفترخانه مباركه دارالسلطنه تبريز سررشته دار وظايف بود»7، به عهده گرفت، ميرزا خليل او را به مكتب و درس رهنمون ساخت و دلسوزانه در رشد و تربيتش كوشيد، بعد از پايان يافتن دوره تحصيلات به دليل برخورداري از خط و ربط خوب، بويژه سياق نويسي، به عنوان عزب8 دفتر در دستگاه ماليه تبريز مشغول به كار شد، بعد از مدتي به فكر تشكيل خانواده افتاد و با دختر ميرزا خليل به نام زرين تاج خانم پيمان زناشويي بست.

چند سال بعد به دليل كارداني و تلاشي كه در حيطه كاري از خود بروز داد، اداره ماليه اردبيل باوتفويض شد و به مقام بالاتري ارتقاء يافت، به همين خاطر با خانواده به آن شهر كوچ نمود و ماليه آن جا را كه از مدت‌ها قبل مغشوش گرديده بود، سر و سامان داد.

ميرزا يعقوب مردي دانشور و ادب دوست به شمار می‌آيد، مانند اجدادش خط را زيبا می‌نگاشت، از او آثار قلمي پراكنده اي به صورت نظم و نثر بجا مانده9، يكي ديگر از ويژگي‌های بارزش- كه نمی‌توان از ذكرش درگذشت – محبت بيكران و شيفتگي بی‌امان او به ساحت پاك اهل بيت: بود.10

صاحب ترجمه عاقبت بر اثر عارضه قلبي ناشي از كار و كوشش بی‌وقفه در شهر اردبيل دعوت حق را لبيك گفت و پيكرش را به قم انتقال دادند و در جوار امامزاده علي بن جعفر8 ان جا به خاك سپردند.

وي در زمان حيات همزمان دو همسر به نام زرين تاج11 و معصومه در خانه داشت، از همسر اولي صاحب پنج فرزند و از دومي يادگاري نماند.12

 

منابع و پي‌نوشت‌ها:

1 – كوششي در آموزش خط سياق، جواد صفي نژاد، ص9، چاپ اول، انتشارات سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران، 1387، تهران،

2 - در اين فرصت لازم می‌داند، از سرور بزرگوارجناب آقاي حاج هاشم كاظمي آشتياني كه با لطف و فروتني فراوان مجموعه خطي خود را در اختيار نگارنده قرار دادند، صميمانه قدرداني و سپاسگزاري نمايد.

3 - چهل سال تاريخ ايران در دوره پادشاهي ناصرالدين شاه، ج اول الماثروالآثار، تأليف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه به كوشش ايرج افشار، ص355، چاپ اول، انتشارات اساطير، 1363 تهران

4 - همان، ص356

5 - به تصور نگارنده كتابچه جاي سخن بدست ميرزا يعقوب خان به نگارش درآمده، زيرا، اين نسخه در جمع كتب و اسناد و اموال وي جاي داشته، همين طور قلم كتابچه با خط چند نسخه خطي كه وي نگاشته، نزديك بهم است، و از طرفي هر كتابچه جمع و خرجي را كه مستوفيان و سر رشته داران می‌نوشتند، رسم براين بود، نسخه اي از آن را نزد خود نگاه می‌داشتند، اما با وجود چنين دلايل، نمی‌توان نظر قطعي داد و نياز به تحقيق و بررسي بيشتري دارد.

6 - نخعي، شهرت خاندان ريشه دار و پرباري در تاريخ ايران است، كه نسب آنان به مالك اشتر نخعي، صحابه با وفا و دلير حضرت رسول6 می‌رسد، بزرگان زيادي در عرصه سياست و دانش از اين دودمان برآمده اند، ميرزا يعقوب متعلق به همين نهاد است، كه در اواخر خدمت، نام خانوادگي « فكري آشتياني » را براي خويش برگزيد، شهرت؛ شاهنده، انتخابي » شاخه‌هاي ديگر خاندان نخعي هستند.

7 - رجال و مشاهير آشتيان، صادق حضرتي، با مقدمه دكتر محمدابراهيم باستاني پاريزي، ص 159، چاپ اول، انتشارات الماس، 1382،

8 - عزب دفتر: محرّر، نويسنده، آنكه در دفتر محاسبات شغل مخصوصي ندارد(فرهنگ معين، دكترمحمدمعين، ص 2298، ج2، چاپ ششم انتشارات اميركبير،

9 - آثار خطي وي چنين است: المعجم في آثار ملوك العجم، از: شرف الدّين فضل اللْه بن عبدالله حسيني قزويني (نزديك 740 هـ. ق)، در تاريخ به فارسي، به خط نستعليق شكسته، ميرزا يعقوب آشتياني در تاريخ 1327 هـ. ق

  • [ اخلاق ] كتابي در...، مولف ناشناخته، داراي مقدمه و پنج باب و خاتمه، به فارسي، خط نستعليق يعقوب ابن كربلائي رضا ابن حاجي حسين آشتياني در24 ذي حجه الحرام 1321 هـ ق،
  • كتابچه دستورالعمل، رك: به همين مقاله حاضر
  • حدود 35 برگ، متضمن اشعار، قطعات و اندرزهاي حكيمانه به خط شكسته و به شيوه راسته چليپائي،

10 – نامبرده در ايام حيات خود، هرگاه به مجلس مرثيه خواني و عزاداري مولايش می‌رفت، با حالت غريبي كه داشت، يكي از آن دستمال‌های مخصوصي را كه قبلاً فراهم آورده بود، از جيب بيرون می‌آورد و اشك‌های غلتانش را با آن می‌سترد، بعد آن را با آدابي مخصوص بايگاني می‌كرد، قبل از اين كه مرگش فرا برسد، وصيت كرده بود، كه تمام پارچه‌هاي پاك و آغشته به اشك و انباشته به مهرش را بدوزند و جامه آخرتش سازند، بی‌ترديد، شيفتگي و پيچيدگي روانش زائيده تغزل و تعشقي عارفانه است، كه در وصف نمی‌گنجد.

11 - صباياي وي عبارتند از: عالم تاج خانم، فخرالتاج خانم، طلعت تاج خانم، عزت تاج خانم، تنها فرزند ذكورش به نام « موسي »، يكي از چهره‌هاي برجسته و مردمي دوره پهلوي اول شمرده می‌شود، كه بعد از پايان تحصيلات دانشگاهي به مشاغل و مدارج مهمي رسيد، خدماتش به صنعت كشاورزي، آبرساني شهرهاي خوزستان و ديگر شهرهاي محل خدمتش، فراموش خاطر مردم قدرشناس آن مناطق نخواهد شد، استانداري استان سيستان و بلوچستان، آخرين سمت او به حساب می‌آيد، مهندس فكري در سال1323خ با خانم ميهن دخت پارسي تبار (دختر سلطان حسين پارسي تبار، افسر نيروي زميني رضا شاه) پيمان زندگي بست، مادر وي به نام پوران دخت از افراد خاندان بوجاقچي است، كه امروزه نوادگانش در تهران، سيرجان و كرمان پراكنده اند، يكي ديگر از نوادگان بوجاقچي عروس كربلائي عباسعلي گمرچي - رئيس گمركات ايران در دوره قاجار- بوده، كه سقا خانه آن هنوز در خيابان البرز موجود است.

12 - چند سال بعد از انقلاب بلشويكي در روسيه تزاري، مسلمانان قفقاز كه سخت پاي بند اعتقادات مذهبي خود بودند، وياراي پذيرش فرهنگ ديكتاتوري پرولتاريا را در خود نمی‌ديدند، ازسرناچاري جمعيتي در قالب گروه‌هاي كوچك و بزرگ، خان و مان خود را رها كرده، راهي بعضي از شهرهاي شمالي ايران، از جمله تبريز شدند، در اين ميان زني مسلمان به نام معصومه خانم كه سيمايي خوش و سيرتي پاك داشت، در مجلس عزاداري با زرين تاج خانم آشنايي پيدا كرد، دوستي و معاشرت اين دو به دراز كشيد، زرين تاج خانم كه زني روشن ضمير و در آداب و عقايد ديني از تقيدي برخورداربود، در اين مدت به نجابت و اصالت وي پي برده بود، دريافت، اگر اين زن در اجتماع نابسامان آن روز تبريز رها باشد، بی‌ترديد به انحراف و فساد كشيده می‌شود، اين افكار مدتي زرين تاج خانم را آزار روحي می‌داد، تا اين كه به شوي خود پيشنهاد كرد او را (معصومه) به حباله نكاح خود درآورد، در بدو امر، ميرزا يعقوب سربازمي زد، اما زرين تاج آن قدر پافشاري كرد و از موقعيت نامطلوب معصومه برايش گفت، تا بالاخره، ميرزا يعقوب تن به پيوند داد و او را به عقد خويش درآورد، سرانجام خيال آشفته، اما خردمندانه زرين تاج از تنهايي و بيكسي زني مسلمان و مهاجر آسوده گشت.

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در