دانش تراجم نگاری در سنت شیعه در خصوص رجال و عالمان امامی قرن نهم و دهم، عمدتاً بر اساس آثار متأخر نوشته شده قرن دوازدهم چون امل الآمل حر عاملی (متوفی 1104) و ریاض العلماء افندی (متوفی حدود 1130) است و به همین جهت مطالب بسیاری در خصوص شرح احوال عالمان امامی قرن دهم در دو اثر اخیر درج نشده است. این مطلب دست‏ کم درباره شهید ثانی و شاگردان او صادق است و از شمار فراوان شاگردان وی که در عمر بسیار کوتاه او (911 ـ 965) در خدمت و معیت او بوده‏اند، کمتر اطلاعی در منابع آمده است. با این حال برای یافتن نام و شرح احوال عالمان مذکور می‏توان از فهرست نسخه‏های خطی و کتاب‏شناسی مهم الذریعه بهره گرفت. از شاگردان کمتر شناخته شده شهید ثانی، شخصی است به نام ملا محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ علی‏بن‏ حمزه لاهیجانی که در سال 953 از ایران به جبل عامل سفر کرده و تا آخر عمر همراه با شهید ثانی بوده، شخصیتی است که اطلاعات اندکی در دست است و دلیل احتمالی این مطلب به سبب آن است که وی پس از بازگشت از جبل عامل به هند مهاجرت کرده و در آنجا و شهر حیدرآباد یا یکی از نواحی نزدیک آنجا همچون گُلکنُده که امارت شیعی قطب شاهی در آنجا حکمروایی داشته‌اند، سکونت گزیده است. در این یادداشت مختصر سعی کرده‏ام تا تمام مطالب پراکنده‏ای که درباره لاهیجانی در منابع موجود است را گردآوری کنم. وی پیش از غُره رجب 953 به جبل عامل رفته است و در تاریخ مذکور استنساخ اجازه بلند شهید ثانی به حسین‏بن‏ عبدالصمد حارثی را به پایان برده و شهید ثانی نیز در مطلبی بیان کرده که همان اجازه را که لاهیجانی کتابت کرده، به او نیز داده است. عبارت شهید چنین است:

«قد أجزت للمولی الفاضل عمدة الفضلاء، و خلاصة الاتقیاء، کاتب هذه الاجازة الشیخ محمود الکیلانی – أدام الله تعالی معالیه – أن یروی عنّی جمیع ما اشتملت علیه هذه الاجازة من الکتب و الروایات، علی اختلافها و تعدّدها، بطرقی المودعة فیها و کذلک جمیع ما تجوز لی روایته بطرفی التی لم أذکرها هیهنا، و هی کثیرة.

و کذلک أجزت له الروایة مع العمل بما رقمه قلمی القاصر عن ذهنی الفاتر من المصنفات و المؤلفات و القیود و التحقیقات علی کتب الأصحاب مراعیاً فی ذلک شرطه المعتبر، ملازماً طریقة الاحتیاط و التوقف عند الاشتباه، فانّه ساحل الهلکة.

و أنا الفقیر إلی الله تعالی زین الدین‏بن‏ علی‏بن‏ أحمد الشامی العاملی فی غرّة شهر رجب سنة ثلاث و خمسین و تسعمائة حامداً مصلیاً مسلماً بمدینة بعلبک من بلاد الشام و الحمد لله وحده».^[1]

مطلب اخیر نشانگر آن است که لاهیجانی در هنگام سفر به جبل عامل، عالمی برجسته بوده است که شهید همان اجازه‌ای را که به حسین‏بن‏ عبدالصمد حارثی که دال بر اجتهاد او و در سال 944 به وی داده، را به لاهیجانی نیز داده است. از طرف دیگر باید به خاطر داشته باشیم که شهید در تاریخ مذکور یعنی 953 در شهر بعلبک ساکن شده بود و به تدریس در مدرسه نوریه مشغول بوده است. در شرح حال خودنوشت باقی مانده از شهید ثانی، وی اشاره کرده که در میانه ماه صفر 953 به جبل عامل بازگشته و اندکی بعد به بعلبک رفته است و در اواخر 954 آنجا را ترک کرده است.^[2] تاریخ اجازه‏ای که لاهیجانی از شهید ثانی دریافت کرده، جالب توجه است و نشانگر آن است که شهید ثانی در بعلبک به همراه جمعی از شاگردان خود بوده است که دست کم نام برخی از آن‏ها‏‏‏ همچون لاهیجانی، حسین‏بن‏ عبدالصمد، حسین‏بن‏ مسلم‏بن‏ حسین‏بن‏ محمد مشهور به ابن شعیر عاملی دانسته است. پس از زمانی که شهید ثانی بعلبک را در اواخر 954 ترک کرده، شاگردان او نیز بعلبک را ترک کرده و برخی به جاهای دیگر و برخی همراه او به جبع بازگشته‏اند. در خصوص لاهیجانی بر اساس اجازه‏ای که او در کربلا و به تاریخ اواخر ربیع الثانی 954 از محیی الدین‏بن‏ احمد میسی دریافت کرده، ‏ می‏توان گفت که وی به عراق رفته اما ظاهراً باز به جبع بازگشته است.^[3]

همانگونه که اشاره شد، مطالب موجود در کتاب شرح حال نگاری و تراجم امامیه درباره لاهیجانی بسیار اندک است.^[4] افندی از وی تنها در ضمن شاگردان شهید ثانی یاد کرده و شاید در جایی دیگر از متن کتاب ریاض العلماء از وی بحث کرده باشد، اما از آنجا که کتاب وی به صورت ناقص موجود است و حتی ظاهراً افندی فرصت پاکنویس آن را نیافته و متن موجود در حقیقت مُسوَّده کتاب اوست، مطالبی که افندی ارایه کرده، کمکی به شناخت بیشتر لاهیجانی نمی‏کند.^[5] بنابراین برای یافتن اطلاعات بیشتر درباره لاهیجانی باید به امید آن بود که نسخه‌ای از آثار وی یافت شود یا بازهم در انجامه‏های نسخه‏ها خطی دیگر همچون آثار شهید ثانی اطلاعی درباره وی به دست آید. خوشبختانه به راهنمای استاد ارجمند حجت الاسلام و المسلمین رضا مختاری دریافتم که مجموعه‌ای خطی در کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی در قم به شماره 1175 موجود است که تمام آن را لاهیجانی کتابت کرده است. به لطف ایشان تصویری از این نسخه در اختیارم قرار گرفت. همچنین در بررسی نسخه‏های مسالک فهرست شده، به مطلب جدیدی برخورد کردم که در آن باز سخنی از قول لاهیجانی نقل شده است.

آقای محمد برکت در معرفی یکی از نسخه‏های مسالک الافهام موجود در کتابخانه مدرسه علمیه امام عصر(ع) در شیراز، از نسخه‌ای سخن گفته‏اند که از روی نسخه زمان مصنف که با اصل نسخه مقابله شده، کتابت شده است. در این نسخه اشاره شده که شهید ثانی از تألیف کتاب الوکالة در اول ربیع الاول 956 فراغت حاصل کرده است. در انتهای جزء اول از کتاب نکاح، کاتب نسخه اساس که مولی محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ علی لاهیجانی بوده، آمده که شهید ثانی بنا داشته که ابتدا شرح مسالک را در شش جزء بنگارد و بعدها آن را به هفت جزء تقسیم کرده است. متأسفانه آقای برکت اصل عبارت را در این یادداشت نقل نکرده است.^[6] ایشان در جایی دیگر یعنی در معرفی نسخه‌ای از کتاب مسالک الافهام که در کتابخانه حضرت شاهچراغ موجود است، نسخه‌ای از کتاب مسالک الافهام را معرفی و اشاره کرده‌اند که در انجامه این نسخه عبارت زیر درج شده است:

«اعلم أن الشارح الشهید السعید – قدس الله تعالی روحه و نوّر ضریحه و نفعنا به فی الآخرة کما نفعنا به الأولی ـ کان قد أجزء أولاً هذا الشرح ستة أجزاء و جعل خاتمة هذا الجزء و هو الجزء الثالث عند قول المصنف «و یلحق بالنکاح النظر فی أمور» ثم لما کمل الشرح و رأی أن الجزئین الأخیرین سیما الجزء الأخیر ضخم جدًاً، جزّء ثانیاً سبعة أجزاء، بأن اقتطع من الأربعة الأواخر من کل جزء قطعة، فانقطع الجزء الثالث هنا عند قول المصنف «القسم الثالث فی النکاح المنقطع» و ألحق هذا الکلام و هو قوله «تم المجلد الثالث» إلی آخره هنا».^[7]

این عبارت درباره شیوه نگارش و تقسیم بندی کتاب مسالک الافهام بسیار مهم و مغتنم است. پس از این اشاره کوتاه، بهتر است به سراغ مجموعه کتابت شده توسط لاهیجانی برویم که تصویری از آن که در اختیار بنده قرار دارد. در این مجموعه، لاهیجانی اطلاعاتی درباره خود و برخی از افراد خانواده‌اش ذکر کرده است. نخستین رساله مجموعه، نُخبة الفِکَر ابن حجر عسقلانی (متوفی 852) است (برگ‏های 1 الف ـ 19ب) که لاهیجانی آن را در بعدازظهر روز چهارشنبه، هفتم ربیع الثانی 960 کتابت کرده و و در حاشیه آن متذکر شده که نسخه کتابت شده توسط خود را با نسخه اصل مقابله کرده و تاریخ پایان این مقابله رجب 960 بوده است. متأسفانه درباره اینکه وی نسخه نخبة الفکر را از چه کسی گرفته و یا اینکه در هنگام کتابت و مقابله در کجا بوده، اشاره‏ای در نسخه نیامده، اما به احتمال زیاد وی در جبل عامل و همراه شهید ثانی بوده است.^[8] در چند برگ بعدی (19ب ـ 20ب) مطالبی است که لاهیجانی از روی نسخه‏ای از کتاب السداسیات رازی استنساخ کرده است (...شاهدت فی آخر السداسیات للرازی ما صورته...). صفحه 41 عبارت‏های مختلفی در ذیل عنوان رساله دیگر مجموعه یعنی کتاب نزهة الارواح و غایة الافراح فیما یشتمل علی اقسام النکاح من تألیف زبدة العباد حسین‏بن‏ موسی‏بن‏ حسین‏بن‏ محمد العاملی عفی الله لهم و لجمیع المؤمنین و المؤمنات آمده و در حواشی برگ‏های مختلف علامت بلاغ مقابله و عبارت صح آمده است (برگ‏های 21الف – 40الف).

در برگ 21 الف که صفحه عنوان رساله نزهة الارواح است، اشعاری از شهید اول آمده است که متن این اشعار به جزء یک مورد را استاد ارجمند آقای مختاری از منابع دیگری گردآوری کرده‏اند، اما نقل آن‏ها‏‏‏ در این مجموعه نیز جالب توجه است.^[9] موردی که در این برگ آمده، اشعاری است که شهید اول در پاسخ به نامه‏ای از احمد‏بن‏ متوج بحرانی نگاشته است (مصدره هی رسالة الشیخ الأجل الاعظم العالم العامل الزاهد الناسک الورع جمال الدنیا و الدین احمد‏بن‏ المتوج بتاج الکرامة انشاء الله البحرانی الی الشیخ الامام الاعظم فقیه اهل البیت (ع) مولانا و سیدنا شمس الملة و امام الائمة ابی عبدالله محمد‏بن‏ مکی تغمده الله برحمته و اسکنه بحبوحة جنته کتبها الیه من جزیزة، ثانی شوال فی اواخر عشر السبعین و السبع مائة و هی هــذه الابیات:

در حاشیه صفحه 39ب از ولادت نوزادی به نام علی در سال 960 سخن رفته و گفته شده که وی در 962 درگذشته است (ولد المولود المبارک علی لست لیال خلون من شهر ربیع الاول عند طلوع الفجر یوم الاثنین سنة 960). بعد با قلمی دیگر در زیر آن نوشته شده است: توفی هذا المولود ضحوة یوم الخمیس لتسع عشره لیلة مضت من شهر جمادی الاولی سنة 962 و الحمد لله اولاًٌ و آخرً و ظاهراً و باظناً و صلی الله علی محمد و آله و سلم تسلیماً کثیراً و ولد بعده سنة 963 فی شهر ربیع الاول فی تاسع عشره یوم الجمعة المولود المسمی بمحمد و انتقل الی البرزخ....اللهم ابق لنا فرطا و ذخرا الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و هو ابن سنتین و شهرین و... وعشر یوماً صح). در صفحه بعدی انجام رساله دوم چنین آمده است: «..هذا آخر ما اردناه و غایة ما قصدناه فلیقطع الکلام حامدین لله علی الایة شاکرین له علی جزیل عطائه و مصلین علی محمد و خلفائه و کتب مؤلفها حسین‏بن‏ ابراهیم الکیلانی غفر الله ذنوبهما و ستر عیوبهما فی تاریخ سنة 958 من الشهور شهر ربیع الاول و صلی الله علی محمد و آله اجمعین و السلام علی جمیع المؤمنین و التابعین». ظاهراً مشکلی در این انجام وجود دارد و نام مؤلف بر خلاف آنچه که در صفحه عنوان آمده، ذکر شده است. در اشاره به همین مطلب یادداشت بلندی در حاشیه چپ نسخه در توضیح این مطلب آمده و در آن ذکر شده است: «و فی نسخة الاصل بعد قوله و خلفائه و کتب مؤلفها اقل العباد حسین‏بن‏ موسی العاملی عفی الله عنه من نسختها الاول الیوم الرابع من شهر جمادی آخر من شهور سنة ثمان و ثمانین و ثمانمائة هجریة علی مشرفها السلام و المسؤل من السادة الاجلاء و القادة الاخلاء نظرها بعین الاسعاف لا الاعساق و اصلاح ما زل به القدم و الصفح عما طغی به القلم...البضاعة فی هذه الصناعة و الحمد لله وحده و صلی الله علی سیدنا محمد و آله و صحبه و سلم للمؤلف عفی الله عنه.... ».

در برگ 40 الف – ب مطالب ارزشمندی درباره فرزندان ملا محمود لاهیجانی آمده و تاریخ تولد فرزندانی در این دو برگ ثبت شده است.^[10] در برگ 40 الف دو تاریخ تولد به جز تاریخ تولد سوم که تا حد زیادی به دست خط ملا محمود لاهیجانی که مجموعه به خط اوست، شباهت دارد. در برگ 40ب شش تاریخ تولد آمده است که بر اساس مطلبی که در تاریخ تولد پنجم آمده، ‏ می‏توان گفت که مجموعه حاضر در اختیار پسر ملا محمود به نام درویش حسین بوده و همو شش تاریخ تولد و تاریخ تولد دیگر آمده در برگ پیشین (40الف) به خط اوست. در برگ 40 الف، اطلاعاتی درباره تولد فرزندانی به نام‏های مریم ام‏کلثوم در سال 968 (ولدت مریم ام کلثوم انبتها الله نباتا حسنا الضحی العالی یوم الاحد رابع شهر ربیع الثانی عام ثمان و ستین و تسعمائة)، فاطمه در سال 970 (ولدت فاطمة ام هانی انبتها الله نباتا حسنا فی تاسع کری حین کان الپار ثمان کریات فیکون بعد الربع من اللیلة السادسه الجمادی الاولی عام سبعین و تسعمائة و الحمد لله علی ما اولینا و الشکر له علی ما اعطانا و صلی الله علی محمد و آله و سلم)، ابوعلی شمس الدین محمد که در سال 971 و در شب دوشنبه هشتم صفر در اول ربع رابع از شب در شهر گلکنده به دنیا آمده است که دلالت بر این دارد که لاهیجانی بعد از فرار از حجاز و سفر به ایران به نزد سلاطین قطب شاهی رفته و شاید بی‏اطلاعی از او در سنت شیعی به دلیل آن باشد که وی در همانجا سکنا گزیده باشد (ولد المولود المبارک انشاء الله بحمد الله تعالی ابوعلی شمس الدین محمد – اطال الله بقاءه و انشاه نشو الصالحین – لیلة الاثنین ثامن شهر صفر ختم بالخیر و الظفر اول الربع الرابع من اللیل تخمینا سنة احدی و سبعین و تسعمائة ببلدة گلکنده حرسها الله علی الآفات و حفظ والیها الی قیام یوم المکافاة). آخرین فرزندی که از تولد او در این برگ سخن رفته است، خدیجه است که در سال 974 چشم به جهان گشوده است (ولدت المولود المبارکة ان شاء الله ام علی خدیجة انبتها الله نباتا حسنا اللیلة الجمعة الثامنة عشرة من المحرم فی اواخر الکری الرابع من الپار الثانی عام اربع و سبعین و تسعمائة).

در برگ بعد (40ب) از تولد شش فرزند سخن رفته است. نخستین آن‏ها‏‏‏ ابوالقاسم زین‏الدین علی است که در سال 974 به دنیا آمده است و دلالت بر این دارد که لاهیجانی بیش از یک همسر داشته است (هو ولد المولود المبارک انشاء الله تعالی ابوالقاسم زین الدین علی انبته الله نباتا حسنا فی اوائل الکری السادس من الپار الرابع من لیلة الاحد سلخ شهر صفر ختم بالخیر و الظفر سنة اربع و سبعین و تسعمائة). فرزند بعدی‏ام محمد زینت است که در 975 به دنیا آمده (ولدت المولودة المبارکة ام محمد زینت (زینب؟) الیلة الثالثة عشرة من رجب الاصب فی اواسط الکری السادس من الپار الرابع حین کان پارات اللیل کلها ثمانی کریات عام خسم و سبعین و تسعمائة هجریة نبویة صلوات الله تعالی علیه و آله و سلم)، ام حسن سکینه در سال 977 (هو ولدت المولودة المبارکة ان شاء تعالی ام حسن سکینة یوم الاثنین عاشر شهر صفر ختم بالخیر و الظفر بعد الکریین من الپار الاول سنة 977 هجریة نبویة صلوات الله علیه و آله و سلم تسلمیا کثیرا و السلام)، ام علی سکینه در 985 (ولدت المولودة المبارکة انشاء الله تعالی ام علی سکینة بنت محمود‏بن‏ محمد لیلة الاربعاء التاسعة و العشرین من شهر شوال فی الکری الثالث من الپار الثانی عام خمس و ثمانین و تسعمائة و الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و سلم تسلیما کثیرا)، ولادت فرزندی به نام ابوالبقاء عبدالحی درویش حسین‏بن‏ محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ علی‏بن‏ حمزه لاهیجانی در 985 (ولد المولود المبارک انشاء الله تعالی نشو الصالحین و اطال الله عمره و جعله من العلماء العاملین ابوالبقاء عبدالحی درویش حسین‏بن‏ محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ حمزه اللاهجانی اواخر لیلة السبت الحادی و العشرین من شهر ذی الحجة سنة 985 فی الکری الاول من الپار الثالث الحمد لله علی ما انعم و صلی الله علی محمد و آله و سلم) و آخرین فرد ذکر شده، شهربانو در سال 986 (ولدت المولودة المبارکة انشاء الله تعالی شهر بانو ام الخیر یوم الاحد فی الکری السابع اخر الپار الاول من النهار لعشرین لیلة خلت من شهر من جمادی الاخری سنة ست و ثمانین و تسعمائة هجریة علی مشرفها السلام و التحیة و علی عترته الطاهرة البررة).^[11] همانگونه که در قبل اشاره شد، شش فرزندی که نامشان در برگ 40ب آمده همگی به یک دست خط کتابت شده و براساس تصریح در خصوص عبدالحی می‏دانیم که وی نوه ملا محمود لاهیجانی است اما در خصوص ام علی سکینه تصریح شده که او فرزند خود ملا محمود لاهیجانی است و احتمالاً فرزندانی که در قبل از ام علی نام آن‏ها‏‏‏ آمده نیز فرزندان ملا محمود باشند. رساله بعدی ارجوزه‏ای در چهل و یک بیت در بیان منازل نجومی با عنوان صفة المنازل در یک صفحه است (برگ 41 الف). رساله بعدی الفتحیة فی الاعمال الجبیبیه از بدرالدین محمد‏بن‏ محمد ماردینی است (برگ 41ب ـ 44ب) (انجام رساله اخیر چنین است: و الحمد لله وحده و صلوته علی سیدنا محمد النبی و آله و صحبه و سلامه علقها لنفسه الفقیر الی عفو الله الغنی محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ علی‏بن‏ حمزه الجیلانی یوم السبت رابع عشر شهر ربیع الثانی سنة 959 من الهجرة النبویة). دو اثر بعدی شرح الرامزه که شرح مزجی بر قصیدۀ الرامزه ضیاء‏الدین خزرجی (متوفی 626) است (56ب ـ 59ب) و پس از آن نیز باز شرح الرامزه از شخص دیگری (70ب ـ 103ب) آمده که با توجه به آغازی که حاجی خلیفه^[12] در ضمن بحث از شروح قصیده رامزه آورده، شرح اخیر تألیف شریف محمد‏بن‏ احمد سبتی اندلسی (متوفی 760) است که مشهور است نخستین شرح بر قصیده رامزه را او نگاشته است.

 یکی از رساله‏های ارزشمند این مجموعه، رساله الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایه است که با توجه به قدمت آن برای تصحیح کتاب بسیار مغتنم است. در حواشی گاه علامت بلاغ نیز دیده‏ می‏شود و حواشی اندکی نیز بر متن آمده است. لاهیجانی در برگ 144ب تصریح کرده که رساله را از روی نسخه اصل شهید ثانی کتابت کرده است و در اشاره به تاریخ کتابت، آن را بعدازظهر روز یکشنبه هفت شب مانده به اتمام ماه محرم الحرام سال 966 در شهر مکه ذکر کرده است. لاهیجانی انجام نسخه الرعایه را چنین نقل کرده است: «فرغ من تسوید هذه التعلیق المنزل بمنزلة الشرح الرسالة الموسومة بالبدایة فی علم الدرایة مؤلفها العبد الفقیر الی الله تعالی زین الدین‏بن‏ علی‏بن‏ احمد الشامی العاملی عامله الله بلطفه و عفی عنهم بمنّه و فضله هزیع لیلة الثلثاء خامس شهر ذی الحجة الحرام عام تسع و خمسین و تسعمائة حامداً مصلیاً مسلماً». پس از آن لاهیجانی در ادامه انجامه نوشته است: «هذا آخر کلامه و فرغ من تحریره احوج الخلق الی عفو ربه الغنی محمود‏بن‏ محمد‏بن‏ علی‏بن‏ حمزه اللاهجانی غذوة نهار السبت لست لیال بقیت من شهر محرم الحرام سنة 966 بمکة المشرفة زادها الله تعالی شرفاً الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و آله». لاهیجانی در بالای بخشی از انجامه شهید در جایی که‏ می‏گوید فرغ من تسویدها، نوشته است: «کذا فی نسخة الاصل الذی بخط المصنف و نُقل عنها هذه النسخة بلا واسطة» که به صراحت دلالت دارد لاهیجانی نسخه‏ای از کتاب الرعایه به خط خود شهید در اختیار داشته و نسخه خود را از روی آن استنساخ کرده است. در پایین صفحه دو عبارت دال بر مقابله آمده است. در گوشه سمت راست پایین عبارت مقابله کتابت شده، چنین است: «بلغت المقابلة باصلها یوم الاربعاء لاربع لیال من شهر صفر ختم بالخیر و الظفر بمکة المشرفة زادها الله شرفا و رزقنا التشرف مادام للعمر وفاء الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین». در گوشه سمت چپ عبارت مقابله دیگر آمده چنین است: «بلغت المعارضة باصلها التی بخط (المصنف) الا ما (زاغ) عنه البصر یوم الجمعة لثلاث عشرة لیلة خلت من شهر صفر ختم بالخیر و الظفر سنة ست و ستین و تسعمائة بمکة المشرفة زادها الله تعالی شرفا و رزقنا التشرف بها ابدا الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و آله». (برگ 144ب)^[13] براساس تصریح دو بلاغ مقابله‏ می‏توان دریافت که لاهیجانی تصمیم داشته باقی عمر خود را در مکه اقامت داشته باشد که اندکی بعد و در ماه ذی القعده 965 با رسیدن خبر شهادت شهید توسط مقامات عثمانی در استانبول در 8 رجب 965، ماموران عثمانی در صدد دستگیری او برآمده و لاهیجانی مجبور به پنهان شدن در مکه شده و پس از آنکه حج را به جا آورد به دلیل آنکه مقامات عثمانی در صدد دستگیری او بودند، مکه را به مقصد مدینه ترک کرده است. وی در مکه به کتابت کتاب مسالک الافهام مشغول بوده است و در اواخر ماه صفر مکه را به قصد مدینه ترک کرد و در آنجا مجلد دوم کتاب مسالک الافهام را در روز شنبه، چهارم جمادی الاولی 966 به پایان رسانده بود. ظاهراً لاهیجانی پس از آنکه در 20 جمادی الاولی 965 به دلیل تلاش‏هایی که برای رهایی شهید از زندان انجام داده بود، آزاد شده بود و در مکه اقامت داشته، خود را با کتابت و مقابله آثار زین الدین مشغول کرده بود و این گونه تا حد خود را تسلی‏ می‏داده که زین الدین در استانبول با مشکلی روبرو نخواهد شد و او‏ می‏تواند بار دیگر استادش را ببیند.^[14]

متأسفانه لاهیجانی اشاره به شهید ثانی و حوادث منجر به آن در این مجموعه نکرده و در ادامه لاهیجانی دو فایده به نقل از شهید ثانی نقل کرده است، فایده نخست به نقل از مقدمه ابن صلاح (برگ 145 الف) و فایده دوم (145 الف ـ ب) به نقل از کتاب الخلاصة فی علم الحدیث از شیخ شرف الدین طیبی آمده است. در برگ 146 الف فوائدی از شهید ثانی که او آن‏ها‏‏‏ را از اربعین ابن حجر عسقلانی نقل کرده، آمده که در برگ 148ب پایان یافته که این مطالب در رسائل الشهید الثانی (ج 2، ص 1264 ـ 1278) منتشر شده است که از روی نسخه خطی دیگر نقل شده و در انجام و یا ذکر عنوان آغازین نقل قول‏ها اندکی اختلاف با نسخه حاضر دارند. لاهیجانی از نوشتن این مطالب در 21 ماه صفر سال 966 فراغت حاصل کرده است (برگ 148ب). لاهیجانی پس از نقل فواید اخیر نوشته است: «هذا جمیع ما وجد بخطه الشریف عقب شرحه لمتنه المسمّی بالرعایة بحال البدایة فی علم الدرایة و هو بخطه ایضاً و نقله من احوج الخلق الی غفو ربه الغنی محمود‏بن‏ محمد اللاهجانی بمکة المشرفة زادها الله تعالی شرفا و رزقنی التشرف بها مادام للعمر وفا و کان الفراغ منه بکرة الحادی و العشرین من شهر صفر ختم بالخیر و الظفر سنة 966 الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و آله و سلم تسلیما» (برگ 148ب). در حاشیه سمت چپ عبارت بلاغ مقابله آمده که متن آن چنین است: «بلغت المعارضة باصل التی بخط الشیخ5 یوم الخمیس لثلاث لیا بقیت من شهر صفر ختم بالخیر و الظفر سنة 966 بمکة المشرفة زادها الله تعالی شرفا و رزقنا التشرف بها بحق المصطفی و آله الطیبین الطاهرین و الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و آله». تاریخ اخیر اندکی پیش از زمان سفر لاهیجانی به مکه است و ظاهراً او تا آن زمان امید داشته که مقامات عثمانی دست از سر او بردارند و وی بتواند در مکه اقامت داشته باشد اما مشخص شد که امکان ماندن در مکه برای او نیست و او در چند روز باقی مانده از ماه صفر مکه را به قصد مدینه ترک کرد.

در برگ 150ب ـ 151الف مطلبی درباره شرح حال ابوعلی‏سینا آمده است (نبذ من اخبار الرئیس ابوعلی‏سینا) که شاید نشانگر تمایلات مشایی لاهیجانی باشد. در برگ‏های 151ب ـ 152 الف چند بند از المصباح شیخ طوسی در خصوص رقعه نویسی برای امام عصر نقل شده است. در برگ 152الف نام سلطان عثمانی مراد‏بن‏ سلیم‏بن‏ سلیمان‏بن‏ سلیم‏بن‏ ابایزید‏بن‏ محمد‏بن‏ مراد‏بن‏ محمد‏بن‏ بایزید‏بن‏ مراد‏بن‏ اورخان‏بن‏ عثمان‏بن‏ ارطغرل آمده که زمان نگارش آن باید به کاتبی باشد که در عصر سلطان مذکور‏ می‏زیسته است. لاهیجانی (برگ 153 الف) قصیده‏ای از شهید اول درباره تواریخ نبی و اهل بیت به نقل از دست خط شهید ثانی نقل کرده است که این اشعار نیز در مجموعه اشعاری که آقای مختاری در کتاب الشهید الاول آورده‏اند، نیامده است (نقلته من خط الشیخ سلمه الله تعالی قال نقلته من خطه مما نظمه الضعیف محمد‏بن‏ مکی فی اعمار النبی و الائمة الاثنی عشر و موالیدهم و وفاة من توفی منهم). در ذیل همان صفحه مطلبی درباره دعبل نقل شده که کسی او را در خواب دیده و از وی در خصوص آنچه که موجب رستن او در پس از مرگ شده، پرسش کرده و او به دو بیتی که در حق اهل بیت سروده، اشاره کرده است (لا اضحک الله...الدهر ان ضحکت یوما و آل رسول الله قد قهروا). لاهیجانی در برگ‏های 153ب – 158ب متن رساله اجوبة المسائل السماکیه را نقل کرده و جالب توجه این است که رساله مذکور دارای انجامه تاریخ کتابت توسط شهید ثانی است (...علقها عجلاً آخر نهار الاحد تاسع عشر شهر صفر ختمه الله بخیر سنة 957 من الهجرة الطاهرة حامداً مصلیاً مسلماً). در ذیل همان برگ (158ب) متن استفتایی از شهید ثانی نقل شده است (صورة الاستفتاء من الشیخ سلمه الله تعالی) و لاهیجانی بر آن گواهی داده و متأسفانه نام چند فرد دیگری که بر درستی فتوا گواهی داده‏اند، از میان رفته و امکان شناخته هویت آن‏ها‏‏‏ ممکن نیست (الحاج.../ علی الحاج شرف...فی مائة و احد عشر / کتبه شاهد / محمود‏بن‏ محمد اللاهجانی / اشهد بذلک و کتبه الحاج...). در برگ 159 الف شعری بلند از حسین‏بن‏ عبدالصمد حارثی نقل شده و در آخرین برگ مجموعه یعنی برگ 159ب یک برگ از کتاب شهید ثانی که در آن به شرح برخی مشکلات کتاب اللمعة الدمشقیة پرداخته، نقل شده که ظاهراً در جایی دیگر از این اثر شهید ثانی ذکری به میان نیامده است.^[15]

نكته مهم دیگر درباره لاهیجانی، اطلاعی از وی درباره اجازه روایت یکی از آثار کمتر شناخته شده و کم نسخه شهید ثانی یعنی شرحی مختصر بر شرائع الاسلام که با عنوان حاشیة شرائع الاسلام در یک مجلد با تصحیح محققان واحد احیاء میراث اسلامی در قم (1380ش/1422) منتشر شده است. همانگونه که در مقدمه تصحیح اثر اخیر آمده، تنها دو نسخه از این اثر شهید در دست که به صورت ناقص در اختیار ما قرار دارد و عدم شهرت نوعی تردید در انتساب آن به شهید را به ذهن متبادر‏ می‏کند. اما اطلاعی در یکی از دو نسخه مذکور آمده که به صراحت انتساب کتاب مذکور به شهید ثانی را تأیید‏ می‏کند نکته‏ای که از نظر به دور مانده است. در حقیقت یکی از دو نسخه موجود کتاب مذکور از روی نسخه لاهیجانی کتابت شده است یعنی نسخه شماره 4360 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (نسخه دیگر کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 14046 موجوى است). تصویری از نسخه آستان قدس در اختیار من قرار ندارد اما نسخه مجلس را به لطف استاد ارجمند حجت الاسلام و المسلمین رسول جعفریان در اختیار دارم. همانگونه که گفته شد، متأسفانه در تصحیح کتاب به صفحه انجام نسخه مجلس توجه کافی نشده است. کاتب نسخه که سعد الدین‏بن‏ محمد جزایری نام دارد در انجام نسخه گفته است که:

«نُقِلتُ هذه النسخة من خظ الشیخ الشهید زین الدین ـ قدس الله روحه و نور ضریحه ـ ببلدة قلکنده عمرت فی ظل صاحبها و النسخة من عند الملا محمود القیلانی».

این عبارت بی‌نهایت اهمیت دارد. نخست نشانگر آن است که محمود لاهیجانی همانگونه که براساس نسخه‏ای که وی آن را کتابت کرده بود و از آن سخن گفته شد، لاهیجانی در گلکنده اقامت گزیده است. همچنین درباره انتساب این حواشی به شهید تردید اندکی که به دلیل کم نسخه بودن این اثر‏ می‏توان ابراز کرد، چرا که نسخه مذکور را شاگرد شهید روایت کرده است. کاتب نسخه در انجام نسخه چنین نوشته است:

«واقعا الفراغ من نساختها یوم الاربعا المبارک رابع عشر جمادی الاول سنة 985 علی ید افقر عباد الله و احوجهم الیه سعد الدین‏بن‏ محمد الجزائری...عامله الله بلطفه الخفی و الحمد لله رب العالمین». در حاشیه نیز این شعر درج شده است:

کــتبت و قــد ایقــنت یوم کتبه                    بــان یـدی تفنـا و تبـقیا کـتابها

یا قاری الخط الــذی قد کتبــته                    ترحم علی یدی علی ما اصابها».^[16]

دیگر اطلاع ما درباره لاهیجانی باز از حواشی بر یک نسخه خطی است. نسخه‏ای از کتاب الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة شهید اول در دست است که کمال الدین حسین‏بن‏ محمد حسینی استرابادی کتابت آن را در نوزدهم ربیع الاول 972 در شهر گولکنده به پایان رسانده است. نکته مهم و جالب آن است که حاشیه محمود‏بن‏ محمد لاهیجانی نسخه را تصحیح کرده و البته تاریخ ارایه شده برای اتمام فراغت از تصحیح 903 ذکر شده که حجت الاسلام و المسملین سید احمد اشکوری نیز با دیده تردیده به آن نگریسته و علامت پرسشی کنار آن قرار داده‏اند، که به حق است. البته به دلیل عدم شناخت لاهیجانی و اهمیت نسخه تصحیح شده توسط او، در چاپ اخیر کتاب الدروس از این نسخه بهره‏ای گرفته نشده است.^[17] مطلب اخیر نیز شاهدی بر اقامت لاهیجانی در شهر گلکنده حیدرآباد است.