اشاره

در مسیر مطالعاتم دربارۀ رویکردهای علمی جهان اسلام و غرب در قرن نوزده و بیست، پرفسور اندرو ریپین اسلام پژوه معاصر و استاد دانشگاه - استاد راهنمای اینجانب در مقطع دکتری- مرا یاری کرد تا به بررسی آرشیو مجلات اروپایی بپردازم. در این جستجوها به این نکته دست یافتم که از میان اروپاییان، تعامل فرانسویان در این دو قرن از طریق مجلات علمی همچون «جهان مسلمان»[1] و «آسیا» برای اشاعه تفکر مسلمان در جهان، تلاشی درخور بوده است؛ از این‌رو به توصیه پروفسور ریپین مطلب حاضر به زبان فارسی مهیا شد. از اهتمام ایشان به بسط و گسترش مطالعات اسلامی قدردانی می‌کنم.

وجود فضایی دوقطبی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میان جهان اسلام و غرب بسیار آشکار بود. اروپاییان به سرعت در حال پیشرفت بودند. بنا بر گزارش «مرکز علم در نشریات قرن نوزدهم» آنان رشد قابل توجهی در بیش از صد حوزه از علوم تجربی، انسانی، پایه و غیره داشتند.[2] همچنین اروپاییان چندین مجله علمی و تحقیقاتی را در قرن نوزدهم تأسیس کردند که می‌توانستند به بهترین وجه ممکن آخرین وضعیت علوم در سراسر جهان را به گوش مخاطبانشان برسانند.

در آن سوی جهان، مسلمانان هنوز در حال کنارآمدن با مسائل سیاسی، دینی و انسانی بودند. در سرزمین اعراب، نواندیشان دینی و سنتی‌گرایان و انقلابیون قصد ایجاد یک جنبش سیاسی- اسلامی را داشتند. شیوخ مصری همچون محمد عبده (1849-1905م)، رشید رضا (1865-1935م) و طنطاوی جوهری (1862-1940م)[3] که از فعالان این جنبش بودند نیز حرکت‌های اصلاح‌طلبانه خویش را تشدید نمودند و افزون بر حضور سیاسی در بین جوامع اندیشمند و متفکر، دست به قلم شدند و آرای خویش را به رشته تحریر درآوردند. همچنین مجلاتی مانند «الهلال» به سردبیری جرجی زیدان و «المنار» با مشارکت محمد عبده و رشید رضا از دیگر تریبون‌های مهم سیاسیون مسلمان مصری بودند. در همین حال اروپاییان از آنچه در جهان اسلام رخ می‌داد، غافل نبودند و به خوبی محتوای این مجلات را رصد می‌کردند و جهانیان را در جریان آخرین تحولات و اندیشه‌های مسلمانان، بویژه مصریان، قرار می‌دادند.[4]

می‌‌‌توان گفت که مباحث نظری و اعتقادی متفکران جهان اسلام در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، یکی از پرسروصداترین سوژه‌های علمی و خبری جهان آن دوران به شمار می‌رفته است. از دیدگاه نویسنده، کلید اصلی این مباحث در آن دوران توسط جمال‌الدین افغانی (اسدآبادی) (9/1838-1897م) متفکر شهیر جهان اسلام زده شد. افزون بر تلاش‌های سیاسی وی برای مبارزه با استعمارگرایی غربی، مجادله‌های علمی او با  افرادی چون سر احمد خان هندی (1817-1898م) و پاسخ به دیدگاه‌های وی، در کتابی با عنوان حقیقت مذهب نیچری و بیان حال نیچریان[5] به سال 1881م گردآوری شد که بعدها توسط دوست و شاگردش محمد عبده با عنوان الرد علی الدهریین به سال 1886م به زبان عربی ترجمه شد.[6] بدین ترتیب، محمد عبده توانست تصویر مناظره مبتنی بر تفکر سیدجمال‌الدین را به دیار مصر بکشاند و به نوعی هم‌کیشان خویش را  درگیر نگارش‌های دقیق علمی و عاقلانه  نماید. نگارش‌های عالمان مسلمان به ویژه عالمان مصری هر روز بیشتر و بهتر از دیروز می‌شد تا آنجا که سال‌ها بعد آثار آنان مورد توجه بسیاری از غربیان قرار گرفت. برای نمونه ژاک ژومیه در سال 1958م  به طور مفصل به بررسی دیدگاه‌ها، منش و آرای سیاسی، قرآنی و تفسیری شیخ طنطاوی پرداخت.[7] در حقیقت شیخ طنطاوی با رویکردی نوین به سیاست، انسان و قرآن توانسته بود تصویر جدیدی از اسلام را در جهان غرب نمایش دهد. بسیاری از متفکران اروپایی هم‌عصر وی، نام او و آثارش را به دلیل کثرت[8] و تنوع آرا مدام تکرار می‌کردند. 

از این حیث، اروپاییان و آنهایی که بیشتر با ادبیات جهان اسلام و عرب و تاریخ و سیاست خاورمیانه آشنا بودند و گروهی آنان را خاورشناس می‌نامیدند، به مطالعه آثار شیوخ مصری پرداخته و در مورد آنها دست‌نوشته‌هایی را منتشر کردند. برای مثال، یک پژوهشگر ایتالیایی با نام  د. سانتیلانا (1845-1931م) به بررسی کتاب این الانسان شیخ طنطاوی در مجله مهم مطالعات شرقی[9] پرداخت. همچنین برنارد کارادیفو (متولد 1867م)، پژوهشگری که دو کتاب مهم در  مورد ابن سینا[10] و غزالی[11] نگاشته است، در کتابش در سال 1921م با عنوان متفکران اسلامی شیخ طنطاوی را یکی از عالمان صاحبنام جهان اسلام معرفی می‌کند.[12] همچنین در سال 1908م، مجله معروف آسیا[13] در صفحه 431 سرفصلی با تیتر «شیخ جوهری طنطاوی، مدرس زبان عربی مدرسه خدیوال قاهره و کتاب او با عنوان نظام العالم والعلم أو الحكمة الإسلامية العليا به چاپ رساند.

بدین ترتیب سیر مطالعات آثار نواندیشان سیاسی و دینی جهان اسلام در مجلات قرن نوزده و بیستم ادامه داشت تا اینکه به مجله جهان مسلمان[14] برخوردیم که کمتر محقق مسلمانی نامی از آن برده بود. این مجله که به زبان فرانسوی چاپ می‌شد، یکی از مجلات ارزشمندی است که چشم‌انداز علمی جهان اسلام را برای اروپاییان به تصویر می‌کشید. این مجله، در هر شماره به معرفی و بررسی چند اثر از آثار متفکران جهان اسلام می‌پرداخت. برای مثال، در شماره نوامبر و دسامبر سال 1909م مجله جهان مسلمان، قسمت ویژه‌ای را به جدیدترين منشورات جهان اسلام  اختصاص داده  بود و سعی می‌کرده آخرین دستاوردهای علمی مسلمانان را به تصویر کشد.

این مجله معرفی کتاب‌ها را در دو حوزه تقسیم می‌کند: الف) الهیات و حقوق[15] ب) جامعه شناسی[16] که هر حوزه شامل کتاب‌هایی ویژه بود.

الف) الهیات و حقوق 

غاية الأماني في الرد على النبهاني: این کتاب نوشته أبوالمعالي محمود شكري الألوسي و دارای رویکردی اعتقادی است که در دو جلد نگاشته شده است. در جلد نخست محقق به بررسی مباحث الهیاتی می‌پردازد و در جلد دیگر به نگاه سنتی دربارۀ مسئله تقلید اکتفا می‌کند. این کتاب در صفحه 785 شماره نوامبر مجله المنار نقد و بررسی شده است.

الاجوبة المرضیة: نگاشته پژوهشگر سوری با نام جمال‌الدین قاسمی (1866-1914م) است که در باب آداب عبادت سخن می‌گوید. این کتاب در صفحه 778-776 مجله المنار شماره نوامبر نقد شده است.

ب) جامعه شناسی

نهضة الامة و حیاتها: این کتاب تألیف شیخ طنطاوی است و با رویکردی انتقادی به بررسی جنبش‌های مسلمانان پرداخته است. مجله الهلال در صفحه 128 شماره نوامبر اطلاعات بیشتری از این کتاب را در اختیار خوانندگان قرار داده است.

النفس الیابانیة: کتابی است که احمد الفضلی المصری آن را از زبان ژاپنی به عربی ترجمه کرده است. اصل این کتاب تالیف سکورای (桜井) است. مجله الهلال در صفحات 191 و 192 شماره دسامبر به بررسی این کتاب پرداخته است.

تحریر المرأة: این کتاب با رویکردی فمینیستی در باب آزادی زنان به قلم قاسم امین نگاشته شد. قاسم امین یکی از پیشروهای جنبش النهضة در مصر بود و از حقوق زنان دفاع می‌کرد. او تلاش می‌کرد تا نابرابری موجود بین زنان و مردان در جامعه را فریاد بزند. 

روح الاجتماع: نوشته محقق فرانسوی گوستاو لوبون[17] که توسط احمد فتحی زغلول پاشا (1863-1914م) ترجمه شد.

سر تقدم الانکلیز السکسونیین[18] این کتاب نیز به قلم ادمون دومولن (1852-1907م) توسط احمد فتحی زغلول پاشا از فرانسه به عربی ترجمه شد.

التربیة الاستقلالیة. از دیگر کتاب‌هایی است که آلفونس اسکریوس[19] آن را به فرانسه  نگاشته و در کتابخانه المنار موجود است.

مجله جهان مسلمان در پایان این بخش می‌نویسد که سه کتاب پایانی معرفی‌شده در بخش جامعه‌شناسی در قاهره بسیار مورد توجه قرار گرفتند.[20] به هرحال این پرسش پیش می‌آید که چرا فرانسویان تا این حد به دنبال ترویج آرای مسلمانان عرب یا بهتر بگوییم اصلاح‌طلبان و فعالان  سیاسی و اجتماعی عرب بودند. با وجود مسائل سیاسی و استعمارگرایانه که به دلیل آنها فرانسه نتوانست مانند انگلستان پایگاه مستحکمی در مصر بنا کند؛ اما از سالیان دور سعی كرده بود، حضوری پررنگ در این سرزمین داشته باشد. حضور خاورشناس، زبانشناس، مصرپژوه و محقق معروف فرانسوی، ژان فرانسوا شامپولیون (1790-1832)،[21]  در مصر برای واکاوی سنگ‌نوشتۀ رزتا [22] نمونه‌ای بود که نشان می‌داد فرانسه علاقه زیادی به داشتن رابطه با دولت مصر دارد. چنانچه گفته شد اروپاییان مجلات زیادی را در حوزۀ علوم انسانی تأسیس کرده بودند که باعث می‌شد تا پژوهشگران تمایل داشته باشند، برای دانستن چیستی ذات بشری و جامعه پیرامونش، دیگر اخبار جهان، به ویژه جهان اسلام را دنبال کنند.

 فرانسویان برای انتقال اخبار جهان اسلام و عرب بیشتر به سراغ آرای انسانی و عقیدتی مسلمانان می‌رفتند تا انعکاسی واقعی از آنچه که مسلمانان در قرن نوزده و بیستم بودند را به تصویر بکشند و نشان دهند که میراث برجا مانده از اسلام نزد مسلمانان در چیست. همچنین ورود کتب مهم فرانسوی که بیشتر پایۀ علوم انسانی  را تشکیل می‌دادند، اسلام و مصر را به شکل جدی تحت تأثیر قرار می‌داد و این نشان از سطحی از تعامل بین متفکران  مسلمان و اروپایی بود.

نمونه‌ای از تصویر صفحه اول مجله جهان مسلمان