درآمد

از جمله راه‌های شناخت پیشینۀ اخلاقی و وضعیت فکری، علمی، ادبی و زبانی گذشتگان، شناخت آثار مکتوب آنها است. با تصحیح و احیای آثار گذشتگان و بازگرداندن هر یک از نسخ خطی،  به نحوی که بر پایۀ اصول و موازین نقد و تصحیح استوار باشد، می‌توان به شناختی دقیق‌تر و قضاوتی صحیح‌تر دربارۀ پیشینۀ اخلاقی اسلامی رسید.

اخلاق ظهیریه از نسخه‌های خطی در حوزۀ اخلاق اسلامی است که تا کنون تصحیح انتقادی از آن صورت نگرفته و تصحیح و چاپ آن می‌تواند ما را با آرای اخلاقی و ویژگی‌های زبانی این دوره آشناتر سازد. دربارۀ زمان تألیف این رساله  اختلاف رأی  وجود دارد، اما محتملاً این اثر مربوط به نیمۀ دوم قرن هشتم است. تصحیح این متن تلاشی در جهت احیاء و بازگردانی یکی از متون اخلاقی کهن و موجب فراهم‌آوردن زمینۀ مناسب برای آشنایی بیشتر دانشجویان، دوستداران و محقّقانِ حوزۀ اخلاق اسلامی  با یکی از شخصیت‌های مهم اخلاقی است که تا کنون مورد توجّه قرار نگرفته است.

در این مقاله در پی معرفی مؤلف، بیان ویژگی‌های محتوایی و زبانی اخلاق ظهیریه و معرفی دیگر آثار  فتح‌الله شهرستانی، میزان تأثیرپذیری وی از حکمای سلف خود و نسخه‌های خطّی مورد استفاده در تصحیح هستیم.

معرفی فتح الله شهرستانی

فتح الله بن احمد بن محمود شهرستانی مشهور به سبزواری، از جمله نویسندگان برجستۀ اخلاق است که در هیچ یک از مآخذ، اطلاعاتی از زمان دقیق تولد و وفات او در دسترس نیست، اما با توجه به تاریخ تألیف بیشتر نسخه‌های خطی از اخلاق ظهیریه در کتابخانه‌ها، احتمالاً در سدۀ هشتم قمری می‌زیسته است. وی رسالۀ اخلاق ظهیریه را با نعت و منقبت پیامبر اکرم (ص) ابتدا می‌کند و همچنین به ذکر اسباب اخلاق می‌پردازد که مأخوذ از کلام امیرالمؤمنین امام علی (ع)  است و نشان می‌دهد که ایشان شیعه مذهب بوده است.  

معرفی ویژگی‌های محتوایی اخلاق ظهیریه

تحفه الائمه العلیه فی الحکمه العملیه یا اخلاق ظهیریه، رساله‌ای است در زمینۀ اخلاق اسلامی که در مکتب اخلاقی تلفیقی جای می‌گیرد و فتح الله شهرستانی سبزواری در تألیف آن از امتیازهای هر سه مکتب فلسفی، عرفانی و نقلی بهره برده است.

 این اثر مشتمل بر یک مقدمه و سه مقاله است. مقدمۀ آن برگرفته از رسالۀ شیخ الرئیس در تقسیم علوم است. مقاله نخستین در علم اخلاق است. مقاله دوم در دو قسم (سیرت انسان با اهل منزلت و سیرت انسان با اهل نوع)  و مقاله سوم در سیاسات می‌باشد. این  رساله با سپاس و ستایش حضرت باری‌تعالی آغاز می‌شود:

      سپاس و ستایش خدایی  را که  به  قدرت کامله خویش اجناس موجودات  ممکنه را از

      کتم عدم به صحرای وجود آورد و نوع انسان را به تکریم و تشریف عقل و علم مشرف

      و مکّرم کرد و بر سایر مخلوقات پادشاه و امیرگردانید.

پس از تضرّع به درگاه حضرت حق و مددگرفتن از او و اشاره به کرامت و منزلت انسان، به ستایش سرور کاینات، محمّد مصطفی (ص) می‌پردازد:

صد هزاران  صِلات صلوات  و تحف تحیات زاکیات برذات مطهر و روح مقدّس سرور

کاینات و خلاصه موجودات و منبع سعادات  ابوالقاسم محمد المصطفی.

سپس مؤلف به حمد و ستایش ظهیرالدین  ابراهیم پادشاه می‌پردازد و  بیان می‌کند که علم اخلاق از امهات علوم است و در فارسی دو کتاب در این زمینه نوشته شده است: یکی اخلاق ناصری  خواجه نصیرالدّین طوسی و دیگری  اخلاق سلطانی که برای سلطان محمد جونه در هند نوشته شده است. از آنجا که این دو علم مشکل و مغلق می‌نمود، بهتدریج از مدرسه‌ها رانده شد و من بر آن شدم  تا خلاصه‌ای فهرست‌وار از مطالب این دو کتاب فراهم آورم.[1]

بنابراین رساله‌ای مشتمل بر اکثر مقاصد این دو کتاب و طرفی از مواعظ حکما و نصایحِ ملوک عادل به طریق تقسیم و تشجیر درجداول ثبت نموده است. از جمله دیگر آثار  شهرستانی رساله‌ای در اصول و قواعد خطوط ستّه است.[2]

مقدمۀ اخلاق ظهیریه مشتمل بر تعریف حکمت و تقسیم آن و فایده و غرضی است که بر آن مترتب است و بر اساس (رساله اقسام الحکمه) ابن سینا نوشته شده است.  رساله تقسیم علوم  شیخ الرئیس از یک مقدمه، یازده فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. ابن سینا در این رساله، پانزده علم طبیعی، پانزده علم ریاضی، هفت علم الهی، سه علم در حکمت عملی و نه علم منطقی و در مجمو 49 علم اصلی و فرعی حکمی را به‌اختصار معرفی کرده و به مهم‌ترین کتب مرجع هر رشته نیز اشاره کرده است.[3]

شهرستانی مقالۀ اول رسالۀ خویش را با عنوان علم اخلاق  معرفی و بیان می‌کند که طبق رأی حکمای سَلف، اجناس فضایل که آدمی‌ برای کمال نفس خویش به آنها محتاج است، منحصر در چهار فضیلت است (حکمت، عفت، شجاعت، عدالت) و همچنین قوای نفس انسان را سه قوّۀ  فکریه و غضبیه و شهویه می‌داند که حصول امور اربعه که اجناس فضایل‌اند، به این سه قوه حاصل می‌شود. وی  در بیان اجناس فضایل و رذایل و انواعی که تحت این اجناس قرار می‌گیرند، تحت تأثیر اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی بوده و قوام عدالت در اعتدال قوای سه گانه می‌داند،  اما وی مانند خواجه، فضایل و رذایلی که از هر یک از قوا حاصل می‌شود را انواع تحت اجناس نمی‌نامد و همچنین عدالت را حد وسط بین دو رذیلت ظلم و انظلام نمی‌داند و انواعی از فضائل و رذائل تحت جنس عدالت ذکر نمی‌کند.[4]

اولین نکته ابتکاری حکمای اسلامی‌ در نظریه اعتدال که با کندی آغاز می‌شود، به کارگیری قاعدۀ اعتدال ارسطو درباره عملکرد قوای نفس است. آنچه که در آثار افلاطون و ارسطو مشاهده می‌شود این است که افلاطون بحث قوای سه گانه نفس و فضایل اصلی چهارگانه حکمت، شجاعت، عفت و عدالت که جامع فضایل است و از هماهنگی و تسالم قوای نفس با یکدیگر حاصل می‌شود را دارد، ولی دربارۀ رذایل اصلی قوای نفسانی که از افراط و تفریط قوا پدیدار می‌شوند ،چیزی نگفته است. از طرفی ارسطو هم فقط قاعده اعتدال و اینکه تمام فضایل اخلاقی از رعایت اعتدال و میانه‌روی در رفتار و عواطف پدید می‌آیند ،را بیان می‌کند ولی به هیچ وجه این قاعده را دربارۀ عملکرد قوای نفس بکار نمی‌برد.[5]

 بنابراین ادغام نفس‌شناسی افلاطون و قاعده اعتدال ارسطو، اولین نکته ابتکاری است که در کندی و سپس دیگر حکمای مسلمان که شامل مرحوم شهرستانی هم می‌شود مشاهده می‌کنیم.

نکته قابل توجه در کلام ایشان که برگرفته از کلام خواجه طوسی است  این است که قاعده اعتدال ارسطو را درباره قوۀ ناطقه نیز به کار می‌برد و اعتدال در این قوه را فضیلت و افراط و تفریط درآن را رذیلت می‌خواند، در حالی که ارسطو قاعده اعتدال را  تنها در مورد فضایل اخلاقی و نه عقلی به کار می‌برد.

مقالۀ دوم اخلاق ظهیریه دو قسم است. قسم اول در زمینۀ سیرت انسان با اهل منزل است. مؤلف در این مقاله بیان می‌کند که آنچه صاحب منزل را  لابد است، پنج چیز است: مال، زن،  فرزند، بنده و تدبیر. قسم دوم  این مقاله در سیرت  انسان با اهل  نوع است که طبق  دیدگاه شهرستانی ایشان  سه  نوع  هستند: اول  بزرگان،  دوم   برابران،  سوم  فروتران.

مقاله سوم  این رساله با عنوان سیاسات مطرح می‌شود. مؤلف در این قسمت بیان می‌کند که آدمی ‌به پنج چیز محتاج است و از این امور گریز  نیست: غذا، لباس، مسکن، مجامعت و علاج. همچنین ارکان پادشاهی و تدابیر و سیاست‌هایی را که برای پادشاه ضروری است بیان می‌کند. در این مقاله مؤلف همچون خواجه طوسی از کرامت و شرافتِ عدالت بر دیگر فضائل سخن می‌گوید و عدالت را مشتمل بر سه قسم می‌داند: حقِ خدای تعالی بر بندگان، حقِ بعضی مردم بر بعضی و آنچه به حقوق گذشتگان تعلق دارد.[6] وی اذعان می‌کند که دلیل بر شرف عدالت آن است که جمیع خلایق مع اختلاف مذاهب هم موافق‌اند، در آنکه عدل پسندیده است.

مؤلف در خاتمۀ رساله به وصایای انوشیروان عادل، حکمای یونان و عرب و فارس و هند و غیرها و طرفی از وصایا و مواعظ علمای سلف می‌پردازد. خواجه نصیر­الدین طوسی در کتاب­ها و نوشته­های خود، اصول اقتصادی که باید هر یک از افراد جامعه مراعات کنند را بحث می‌کند. مهم‌ترین این اصول، اصل کفاف است. به ‌اعتقاد وی، هرکس باید به اندازه نیاز متعارفش در جامعه از کالاها و خدمات ضروری استفاده کند.[7] حکمای پس از خواجه هم بر امر قناعت و کفاف تأکید کرده‌اند و این مهم را به نحوی در مباحث اخلاقی خویش گنجانده‌اند. شهرستانی در پایان این رساله قسمتی را به وصایای حکما و بزرگان اختصاص می‌دهد. وی با ذکر این نصایح و وصایا بر اهمیت اموری که حکما در قالب پند و اندرز بیان نموده‌اند تأکید می‌کند؛ برای مثال در قسمت وصایای افلاطون حکیم به ذکر این امر می‌پردازد:  «مور مباش یعنی مال زیاده از قدر حاجت جمع مکن». همچنین در برخی مواضع به‌وضوح می‌توان دریافت که مؤلف رسالۀ حاضر نسبت به دیدگاه فایده گروی  کشش خاصّی دارد.   این امر حتّی از بیانات وی در زمینۀ  انگیزه  و هدف از تألیف اخلاق ظهیریه فهمیده می‌شود، چنان‌که در آغاز این رساله می‌گوید:

            فتح  الله  بن احمد بن محمود  الشهرستانی المشتهر بالسبزواری  خواست  تا رساله در

          این علم شریف مشتمل بر جمیع مقاصد آن به کوتاه ترین عبارات در  قلم آرد  و به

          طریق تقسیم  و تفصیل در جداول ثبت کند؛  و طرفی  از  نصایح  حکما  و  مواعظه

          سلاطین عادل به  آن الحاق کند، تا  هرکس از آن نفع یابد و فواید آن عام گردد.

معرّفی نسخه‌های خطّی مورد استفاده در تصحیح اخلاق ظهیریه

از اخلاق ظهیریه نسخه‌های خطی فراوانی بر جای مانده است که در تصحیح و تحقیق انتقادی این رساله از سه نسخه در حد تناسب این پژوهش  استفاده  شده است. ملاک انتخاب نسخ، داشتن اعتبار علمی و تاریخی و اسنادی اثر بوده است. موارد اختلاف سه نسخه و نیز نکات تحقیق در پاورقی آمده است. در تصحیح این متن  از دو نسخه موجود در کتابخانه ملّی استفاده شده که یکی از این نسخ به شماره (۵-۱۲۳۰۷) است و زین ‌العابدین ‌ابن ‌احمد تبریزی در سال ۱۲۸۲ق آن را استنساخ نموده است. نسخۀ دیگر کتابخانۀ ملّی به شمارۀ (۵-۱۵۵۱۰)  است که در سال 1410ق نوشته شده، اما از کاتب این نسخه اطلاعی در دسترس نیست. نسخۀ سومی‌که در تصحیح از آن بهره برده‌ایم، نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ (3002)  و وقفی محمود سالک کاشانی است که  از تاریخ کتابت  این نسخه اطلاع دقیقی در دست نیست.

در تصحیح متن حاضر، معنای روان واژگان مغلق و نامأنوس و منابع و اسناد نقل قول‌ها و روایات  و اشعار  در پاورقی درج شده  و فهرست اشخاص، مطالب و منابع در پایان کتاب آمده است. نسخۀ شمارۀ  (۵-۱۵۵۱۰)  کتابخانۀ ملّی را  به علّت خوانایی و داشتن خط شیوا و ارزش نسخه از حیث نسخه‌شناسی اصل قرار داده‌ایم و هر جا اختلافی در نسخه‌ها بوده، چنانچه نادرستی نسخه اساس مسلّم و ثابت نبوده، آن را بر نسخ دیگر برگزیده‌ایم، اما در مواردی که ضبط نسخه اساس، اشتباه مسلّم بوده، شیوایی نسخه را توجیه‌کنندۀ اشتباه کاتب ندانسته و ضبط نسخه‌ای نسخه‌های مرجح، در متن آورده شده و ضبط نسخه اساس در پاورقی قید شده است.

ویژگی زبانی و رسم‌الخطی متن

ـ لغات و تعبیرات مشکل در این اثر فراوان است، تا آنجا که معنی خیلی از آنها برای اهل فن هم دشوار است و باید به فرهنگ لغت مراجعه کرد. از آن جمله می‌توان بطش، تُخَمَه، فاقه، شراسه  و مضمار  را نام برد.

ـ در تمامی واژه‌هایی که (گ و پ) دارند،  به جای گ،ک و به جای پ، ب  نوشته شده است.

ـ در بیشتر مواضع، نقطۀ واژه‌ها ذکر نشده و یا برخی واژگان ناخوانا هستند.

ـ در بسیاری موارد (ت)  به صورت (ۃ) آمده است.  

ـ اسم اشاره به کلمه بعد و یا قبل متصل نوشته شده است؛ مانند آنکه و باین. همچنین بسیاری از واژه‌ها به هم چسبیده‌اند؛ مانند بصحرای و بمیان.

ـ در بیشتر مواضع به جای (ی) از همزه استفاده کرده و گاهی همزه را قید نکرده‌ است؛ مانند واژه

نیکوی به جای نیکوئی و واژۀ خدای به جای خدائی.

ـ در برخی ابیاتی که برای تأکید در کلام یا برای مثال بیان کرده است، جای مصراع‌ها را عوض نموده و واژه‌هایی را در شعر جایگزین واژۀ اصل کرده است.

ـ در برخی مواضع برخی از واژه‌ها تکرار شده‌اند؛ مانند واژۀ (علمی است) به شمارۀ 5 در صفحۀ 2 که در نسخۀ (30021)  دو بار آمده است.

نتیجه­گیری

فتح الله بن احمد بن محمود شهرستانی در تألیف رسالۀ تحفه الائمه العلّیه فی الحکمه العملیه معروف به اخلاق ظهیریه،  اصول حکمت عملی و مبانی اخلاقی را در جدول‌هایی تنظیم کرده است. اثر حاضر رساله‌ای است در زمینۀ اخلاق اسلامی که در مکتب اخلاقی تلفیقی جای می‌گیرد و مؤلف در تألیف آن از امتیازهای هر سه مکتب فلسفی، عرفانی و نقلی بهره برده است. با توجه به سخنان خود شهرستانی و پس از مطالعه این رساله و تطبیق آن  با کتاب اخلاق ناصری و رسالۀ اخلاق سلطنت به‌وضوح دریافت می‌شود که صاحب اخلاق ظهیریه  با تألیف این اثر، خلاصه‌ای فهرست‌وار از مطالب این دو کتاب فراهم آورده است و در تحریر مباحث آن در بسیاری از مواضع تحت تأثیر آرای خواجه طوسی است. افزون بر آن در  طرح مقاله سوم رساله خویش با عنوان سیاسات، متأثر از اخلاص سلطنت است و در نهایت متنی منقح و شیوا به عرصۀ اخلاق اسلامی افزوده که مطالعۀ آن می‌تواند ما را با آرای اخلاقی و ویژگی‌های زبانی این دوره آشناتر سازد.

کتابنامه

• افلاطون؛ جمهوری؛ ترجمه فواد روحانی؛ تهران:  انتشارات علمی و فرهنگی، 1384 .
• توانایان فرد، حسن؛ نظرات اقتصادی خواجه نصیرالدین طوسی؛ تهران: قسط، 1359.
• حسینی، نورالدین بن نعمة الله؛ اخلاق سلطانی؛ کتابخانه ومرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، جلد6 ، کد دستیابی 2219 .
• سبزواری، فتح اللّه بن احمد؛ اصول و قواعد خطوط ستّه، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته؛ تهران: روزنه، ۱۳۷۳.
• سبزواری، فتح اللّه بن احمد؛ تحفه الائمه العلیه فی الحکمه العملیه (اخلاق ظهیریه)؛ کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، کد دستیابی 2869  .
• سبزواری، فتح اللّه بن احمد؛ تحفه الائمه العلیه فی الحکمه العملیه (اخلاق ظهیریه)؛ مجموعه کتابخانه مرکزی و مرکزاسناد دانشگاه تهران، کد دستیابی 8889 .
• شیرازی، شهاب‌الدّین اشرف‌الدّین عبدالله بن عزّالدین فضل الله؛ اخلاق سلطنت؛ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کد دستیابی 568 .
• شیرازی، شهاب‌الدّین اشرف‌الدّین عبدالله بن عزّالدین فضل الله؛ اخلاق سلطنت؛ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کد دستیابی 7415.
• شیرازی، شهاب‌الدّین اشرف‌الدّین عبدالله بن عزّالدین فضل الله؛ اخلاق سلطنت؛ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،کد دستیابی  4023 .
• طوسی، خواجه نصیرالدین؛ اخلاق ناصری؛ تنقیح و تصحیح مجتبی مینوی؛ تهران: انتشارات خوارزمی، 1369 ش.

کدیور، محسن؛ «ابن سینا و طبقه بندی حکمت- تحلیل، تصحیح و تحقیق رسالۀ اقسام الحکمه»؛ دو فصلنامه جاوید خرد، سال پنجم، شماره اول، دوره جدید، زمستان 1387.