۳۴۵۰
۰
۱۳۹۳/۱۱/۱۱

دستنويسي مهم از صحيفه سجاديه به خط ياقوت مستعصمي

پدیدآور: سید محمدحسین حکیم

خلاصه

يكي از كتابهايي كه خوشنويسان و ديگر هنرمندانِ درگير در ساخت كتاب اهتمام فراواني به نگارش و تهيه نسخه‌هاي مزيّن و نفيسي از آن داشتند، صحيفه سجاديه است. اين توجه نه فقط مربوط به زمان شايع شدن اين كتاب در سده يازدهم هجري، بلكه به چند قرني پيشتر مي‌رسد؛ تا جايي كه حتي كتابت نسخه‌اي از آن به ابن مقله (328ق) نسبت داده شده است.

يكي از كتابهايي كه خوشنويسان و ديگر هنرمندانِ درگير در ساخت كتاب اهتمام فراواني به نگارش و تهيه نسخه‌هاي مزيّن و نفيسي از آن داشتند، صحيفه سجاديه است. اين توجه نه فقط مربوط به زمان شايع شدن اين كتاب در سده يازدهم هجري، بلكه به چند قرني پيشتر مي‌رسد؛ تا جايي كه حتي كتابت نسخه‌اي از آن به ابن مقله (328ق) نسبت داده شده است.

از آن جمله هم صحيفه سجاديه‌اي است كه در سال 694ق به خط ياقوت مستعصمي كتابت شده و اكنون به شماره 2105 در كتابخانه كاخ گلستان نگهداري ميشود. اين نسخه علاوه بر قدمت فوقالعاده‌اش كه آن را پس از نسخه 416ق كتابخانه آستان قدس رضوي در رديف دومين نسخه قديمي اين كتاب قرار مي‌دهد، چند ويژگي منحصر به فرد ديگر دارد كه در اين مقاله به آنها مي‌پردازم:

اول. نسخه در سال 694ق در ميافارقين به خط نسخ و ثلث ممتازِ خوشنويس شهير ياقوت بن عبدالله مستعصمي نوشته شده است. او اين كار را براي خزانه «كتب المجلس العالي، نادرة الايام والليالي، قاضي القضاة والحكّام، غرّة جبين الاسلام، امام ائمة العالم، ملاذ علماء الامم، شمس الملة والدين، عبدالله بن الامام الحاكم مهذّب الملة والدين محمد بن سليمان بن مجلّي ـ شيّد الله به قواعد الدين الي يوم الدين بحمد سيد المرسلين وآله الطاهرين وصحبه الاكرمين» انجام داده است. شمس الدين عبدالله بن محمد بن سليمان بن مجلي دُنَيسِري (646ـ720ق) 55 سال قاضي ماردين بود و اين منصب را از پدر به ارث برده بود. فرزندش مهذب الدين محمد نيز ـ كه همنام جدش بود ـ بعد از او در همان مقام ابقا شد.

 اين كه چرا قاضي ماردين كه بر مذهب تشيع نبوده، درخواست كتابت نسخه‌اي از صحيفه را كرده جاي تأمل دارد و نشان مي‌دهد كتاب صحيفه سجاديه در محيط عراق آن روزگار، علاوه بر علما، براي امرا و بزرگان نيز كتابي شناخته شده بوده است. نشانه ديگر براي اين ادعا دو نسخه مزيّن و مذهب ديگر است كه در همين حدود زماني در آن منطقه نوشته شده و اكنون در دسترس ماست: يكي نسخه شماره 3685 كتابخانه آيت الله مرعشي قم به خط خوب حسين بن محمد حسني شيرازي در جمعه 11 ربيع الاَخر 695ق در موصل و ديگري نسخه شماره 1946 كتابخانه اياصوفيا استانبول تركيه مورخ 1 ربيع الاول 697ق در مدينه السلام بغداد كه هر دو به رسم خزانه نوشته شده اند.

نسخه ياقوت نيز مزيّن است به كتيبه و سرلوح و تشعير و تذهيب و جدول و طلااندازي و بعدها ـ احتمالا قرن يازدهم يا دوازدهم هجري ـ تمام صفحاتش متن و حاشيه شده و شامل 166 برگ 12 سطري است.

از سوي ديگر صرف نظر از اين كه كتابت اين صحيفه سجاديه نخست به سفارش قاضي ماردين بوده و يا آن كه ياقوت آن را پس از تحرير، تحفه خزانه او نموده است، نشان دهنده آشنايي ياقوت با ميراث شيعيان است. به ويژه اگر بدانيم از صحيفه ديگري به خط او نيز آگاهي داده شده است. به گفته صلاح الدين منجد نسخه اي از صحيفه سجاديه به خط او نزد شخصي در بيروت موجود بوده است.

نمونه ديگر از اين آشنايي مربوط به يكي از نسخه هاي متأخر الامان من اخطار الاسفار والازمان ابن طاووس (664ق) مورخ 1092ق است كه در انجامه اش ادعا شده از روي نسخه خط ياقوت مستعصمي نوشته شده است. همچنين كتابت مجموعه اي از كلمات علي بن ابي طالب(ع) به او نسبت داده شده است.

حتي اگر اين انتسابها صرفاََ ادعايي واهي باشد نشان مي‌دهد شهرت ياقوت باعث شده تا شيعيان، علاقه مندِ انتساب او به خودشان باشند.

دوم. سند اين نسخه و تعداد دعاهاي آن متفاوت است (51 دعا كه 3 دعا از نسخه مشهور كمتر دارد).

درباره ويژگيهاي سند آن من در مقال ديگري به تفصيل سخن گفته ام و در اين جا تنها به ذكر سند اكتفا مي كنم:

حدثنا الشيخ أبوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشيباني وأملا علينا أوله في مسجد الشرقية يوم الثلثاء لست ليال خلون من ذي الحجة سنة خمس وثلثمائة وقرأنا عليه باقيه في داره بمرتعة خاقان ونسخته من كتابه، قال حدثنا الشريف أبوعبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن أميرالمؤمنين عليهم السلام، قال حدثنا عبدالله بن عمر بن خطّاب الزيات سنه خمس وخمسين ومأتين، قال حدثني خالي علي بن النعمان الاعلم، قال حدثني عمير بن متوكل الثقفي البلخي عن ابيه متوكل بن هارون... .

سوم. سرگذشت اين نسخه نيز جالب توجه است. پس از كتابت نسخه تا مدتها ردي از آن در دست نبود و نمي دانيم در كجا و نزد كه نگهداري مي شد، اما نخستين اشارات به آن مربوط به چند قرن بعد است.

نخستين بار در صحيفه اي كه پيش از سال 1069ق كتابت شده بود، از نسخه خط ياقوت ياد شده است. كاتب آن نسخه در انتها اشاره كرده بود كه نسخه خود را با خط ابن ادريس و خط ياقوت مقابله كرده است و در سند صحيفه نسخه ياقوت به جاي «عبيدالله» كلمه «عبدالله» ضبط شده است كه دقيقا همين ضبط در نسخه ما ديده مي شود. از سرنوشت اين نسخه اطلاعي در دست نيست، اما آقا بزرگ تهراني هنگام تأليف الذريعة الي تصانيف الشيعة آن را در كتابخانه سيد عبدالحسين حجت در كربلا ديده و خصوصياتش را ذكر كرده بود.

پس از آن در سالهاي نخست سده دوازدهم هجري سيد علي خان مدني (1118ق) در ضمن شرح دعاي بيستم صحيفه سجاديه در رياض السالكين في شرح صحيفه سيد الساجدين به ضبط نسخه اي از صحيفه سجاديه به خط ياقوت مستعصمي استناد كرده كه همين نسخه ماست. او زمان تأليف اين بخش از كتاب خود ـ پيش از ظهر جمعه 19 صفر 1101ق ـ را قيد كرده، اما به محل آن اشارهاي نكرده است؛ ولي از اطلاعات ديگري كه داريم مي بايد اين دسترسي در اصفهان بوده باشد.

 چه مطمئناََ در سال 1128ق اين صحيفه در خزانه سلطنتي شاه سلطان حسين صفوي (1105ـ 1135ق) در اصفهان بوده، و در اين سال در اختيار كاتب آن درگاه يعني احمد نيريزي قرار گرفته است. وي نيز در آن سال براي خزانه سلطنتي به نقل صحيفه سجاديه از روي آن نسخه پرداخته است.

نيريزي علاقه وافري به كتابت صحيفه سجاديه داشته است به گونه اي كه سنگلاخ كتابت 77 صحيفه سجاديه را به او نسبت داده است. هر چند به نظر مي رسد اين تعداد گزافه باشد، اما تعداد صحيفه هاي مخطوط باقي مانده به خط نيريزي نشان دهنده اهتمام او به اين كتاب است. آن چه اكنون از نسخه هاي صحيفه به خط نيريزي در كتابخانه هاي مختلف مي‌شناسيم دوازده نسخه است كه نسخه نقل شده از خط ياقوت در سال 1128ق بينشان نيست.

با اين همه اطلاعات متعددي درباره اين نسخه مفقودشده در دست داريم كه نخستين و مهمترينشان يادداشت خود نيريزي است. او نام و مشخصات اين صحيفه را در بياضي كه براي ثبت قرآنها و دعوات خط خود ترتيب داده بود ذكر كرده است. اين بياض كه مقارن اواخر سده سيزدهم هجري نزد ميرزا حسين ايجه‌اي (اژهاي) اصفهاني (1303ق) از اعقاب ملا علي اكبر اژه اي (1232ق) نگهداري مي‌شد، افتادگي زيادي داشته و تنها چند برگش باقي مانده بوده است. در همان اوراق باقي مانده مشخصات 14 نسخه به خط او درج شده كه نهمين آنها همين صحيفه رونويس شده از روي خط ياقوت است. فرهاد ميرزا به اين بياض دست يافته و سطور برجاي مانده آن را در كتاب زنبيل نقل كرده است. بخش مورد نظر ما درباره اين صحيفه چنين است:

صحيفه اي به جهت مرحوم شاه سلطان حسين نوشته كه از خزانه شاه صحيفه‌اي به خط ياقوت مستعصمي درآورده كه از روي او استكتاب كرده و ميرزا نوشته: «وكانت بينها وبين النسخ المشهوره من هذا الكتاب المستطاب المعروف بزبور آل محمد وانجيل اهل البيت اختلافات لا يخفي علي الناظرين».

فرهاد ميرزا اين اشاره را در جاي ديگري نيز مكرر كرده است. او بر ابتداي نسخه‌اي كهن از صحيفه كه در 13 ربيع الاول 1292ق به تملكش درآمده بود و سندش با نسخه‌هاي مشهور صحيفه متفاوت بود، به خاطر اختلاف سند احتمال داده اين نسخه نيز مانند نسخه نيريزي از روي خط ياقوت نوشته شده باشد. هر چند احتمال او مبني بر رونويسي اين نسخه از خط ياقوت درست نيست، چه سند دو نسخه با هم تفاوت مي‌كند، اما اين يادداشت نشان ميدهد او علاقه داشته آن نسخه را در دست داشته باشد:

هو.

استاد الكلّ مرحوم ميرزا احمد نيريزي ـ طاب ثراه ـ بياضي داشته كه ثبت دعوات و قرآنها و غيره كه هر چه از قلم ميرزا بيرون آمده ـ خواه كم خواه زياد ـ آن جا ثبت كرده است. و آن بياض در اصفهان در حال نزد ميرزا حسين ايجه پسر مرحوم ملا علي اكبر ايجه‌اي است و از آن بياض در اين طول زمان خيلي دزديده‌اند، خاصه دعوات صغيره كه ميرزا آن جا يادداشت كرده است و اين بنده آن بياض را ديده است؛ يعني ثبت قرآنها و دعوات كه باقي مانده بود، ضبط كرده است. و از آن جمله صحيفه‌اي به جهت شاه سلطان حسين نوشته است كه در خزانه شاه صحيفه‌اي به خط ياقوت مستعصمي بوده كه ميرزا از روي او استكتاب نموده، در آخر او قلمي داشته: «وكانت بينها وبين النسخ المشتهرة من هذا الكتاب المستطاب المعروف بزبور آل محمد وانجيل اهل البيت اختلافات لا يخفي علي الناظرين. انتهي».

و اين نسخه هم احتمال كلي دارد كه از روي نسخه خط ياقوت مستعصمي نوشته شده باشد. از علامت ممحوّه هم چنين معلوم ميشود هر چه هست با اين نسخ اختلاف دارد و دعاي عرفه و دعاي دخول شهر رمضان و وداع شهر رمضان و غيره هم ندارد و در روايت هم اختلاف دارد. والله عالم بحقايق الامور.

اما با اين همه مي‌دانيم كه نسخه نيريزي تا اواخر دوره قاجار ـ دقيقتر تا سال 1288ق ـ در دسترس بوده و دو خطاط برجسته از روي آن به نقل دعاهاي صحيفه پرداخته‌اند و هر دو هم نسخه‌هايي بسيار نفيس آفريده اند كه از لحاظ هنري جزو بهترين نسخه‌هاي اين كتاب محسوب مي‌شود:

نخست محمداسماعيل بن وصال شيرازي متخلص به توحيد (1246ـ1286ق) در 9 ربيعالاول 1278ق براي حسام السلطنه سلطان مراد ميرزا كه به شماره 1454/ف در كتابخانه ملي ايران نگهداري ميشود.

و دوم زين العابدين بن ميرزا محمدرضا در 1288ق براي ميرزا كاظم خان نظام الملك، محفوظ در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي به شماره 13.

ترقيمه احمد نيريزي را ـ كه در آن به استفاده از نسخه ياقوتِ موجود در خزانه سلطنتي اشاره رفته ـ هر دوي اين كاتبان به اين صورت نقل كرده اند:

وقد نقلت هذه الصحيفة الكاملة الشريفة المنيفة السجادية علي قائلها شرائف الصلوة والتحية من نسخة مضبوطة في الخزانة العامرة السلطانية الخاقانية الجامعة لنفايس الصحف الاسلامية والكتب الايمانية ـ لا زالت مفاتيح ابوابها فاتحة لابواب البرّ والامتنان وناشرة لصحائف العلم والعرفان و ما برحت ايام دولة مالكها مقرونة بدعوات الانام محفوفة بآثار استجابة دعائهم في ابود سلطنته الباسطة لبساط الامن والامان ـ وقد كانت النسخه المنقول منها بخط منسوب الي وحيد زمانه الياقوت المستعصمي وكانت بينها وبين النسخ المشتهرة من هذا الكتاب المستطاب المعروف بزبور آل محمد وانجيل اهل البيت عليهم السلام اختلافات لا تخفي علي الناظرين وقد تشرّف بكتابتها العبد الداعي لدوام الدولة القاهرة الباهرة الحسينية احمد النيريزي اوتي بيمينه كتابه وكان مع الائمة المعصومين عليهم السلم مآبه في سنة 1128 من الهجرة المباركة المحترمة.

اين انجامه نشان ميدهد نيريزي در انتساب نسخه به ياقوت ترديدي نداشته و خط آن را ستوده است. همچنين به محل نگهداري نسخه كه خزانه سلطنتي بوده اشاره كرده و متفاوت بودن سند را نيز تذكر داده است.

نكته مهم ديگر در نوشته نيريزي دو بار استفاده از كلمه «نقل» است (وقد نقلت هذه الصحيفة، النسخة المنقول منها). در اصطلاح خوشنويسي نقل به معناي مشق و تقليد مو به موي يك قطعه يا كتابت با همان دانگ قلم و تركيب حروف است. اما نيريزي با آن كه براي كار خود از تعبير «نقل» استفاده كرده، مطلقا به رونويسي دقيق صحيفه ياقوت نپرداخته است. با آن كه نسخه خود نيريزي اكنون در دست نيست اما از مقايسه دو نسخه توحيد و زين العابدين بن ميرزا محمدرضا با نسخه ياقوت به وضوح مشخص مي‌شود حاصل كار نيريزي به شيوه خودش بوده و نه تقليد صِرف از خط ياقوت. تاريخ كتابت صحيفه نيز (سال 1128ق) نشان مي‌دهد او در اين زمان در دوران پختگي و استادي بوده و نيازي به مشق كردن از آثار ديگران نداشته است. مگر آن كه آنها را با شيوه خود تركيب كند و يا حداقل رنگي از ذوق خود را بر آنها بپراكند.

اكنون روي نسخه ياقوت هيچ دستنوشته و عرض‌ديد و مهري مربوط به شاه سلطان حسين صفوي و يا ديگر افراد سلسله صفوي و كتابخانه آنها ديده نمي‌شود؛ اما در عوض در صفحه عنوان مهر ناصرالدين شاه قاجار (1264ـ1313ق) و عرض نسخه بر كتابچه كتابخانه مباركه سلطنتي قاجار در سال 1282ق اودئيل ديده ميشود.

در اين سال سه تن: مشيرالسلطنه، هدايت الله بن حسين آشتياني وزير دفتر و ميرزا رضاي معين الملك همه كتابها را با «كتابچه ثبت كتابخانه مباركه» سنجيده و نمره گذاري كردند به همين خاطر مهر هر سه تن آنها در صفحه عنوان به چشم مي‌خورد.

همچنين ياد اين نسخه در فهرست مربوط به صورت كتب و اشياء كتابخانه سلطنتي نيز ديده مي‌شود. صحيفه ياقوت در روز دوشنبه 3 رمضان 1329ق عرض شده و مشخصاتش با نمره 2160 ثبت شده است:

صحيفه خط نسخ، رقم ياقوت مستعصمي در سنه 794،كاغذ متن دولت آبادي، حاشيه آبي مذهب مجدول سرلوحدار، حواشي صفحات مذهب، قطع وزيري، جلد نقاشي، بوم قرمز، حاشيه گلريزه، اندرون بوم زيتوني مذهب.

از آن زمان اين نسخه در كتابخانه سلطنتي باقي مانده و اكنون به همراه ديگر كتب اين كتابخانه در كاخ گلستان از آنها محافظت مي‌شود و بايسته است متن صحيفه سجاديه از روي اين نسخه به دو صورت تحقيقي و نسخه برگردان منتشر شود تا هم متن روايت ديگري از اين كتاب در دست پژوهشگران قرار گيرد و هم خط ياقوت به رؤيت هنرشناسان و خطاطان درآيد.

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

دیگر آثار نویسنده

نسخه ای نفیس از مثنوی معنوی از شیرازِ سده سیزدهم

سید محمدحسین حکیم

مثنوی معنوی مولوی از زمان سرایش تاکنون همواره مورد توجه هنرمندان بوده و همین امر باعث شده تا نسخه‏ها