تصحیح سهوی در تعلیقات دستورالوزارة

در کتاب ارزندۀ دستورالوزارة نکات مفید گوناگونی یافت می‌شود که پاره‌ای از آن‌ها در کتاب‌های مشابه آن دیده نمی‌شود و این حیث شایسته بررسی‌های بیشتر است. یکی از نکات جالبی که در این کتاب دیده شد، حکایت صاحب بن عَبّاد (326-385ق) و کفشگری است که خواهان دبیرشدن فرزند خویش است که با مخالفت صاحب مواجه می‌شود. این حکایت دقیقاً ما را به یاد ماجرای آن کفشگر و انوشروان در شاهنامه فردوسی می‌اندازد که در آنجا نیز انوشروان با دبیرشدن - و نه با تعلُّم و درس‌خواندن - فرزند خارکن مخالفت می‌ورزد.

اینک عین حکایت مذکور:

«عادتِ مستمرّ او [=صاحب بن عباد] آن بود كه نگذاشتى كه هيچ نااهل كه به عنصرى پاک يا اصل متأثّل، مُستَظهَر نبودى در عمل ديوان شروع كردى، گفتى حكم بر خون و مال مسلمانان به تصرّف هر بى‏اصلى مَنوط نبايد داشت و در اين شيوه جِدّى بليغ نمودى تا حدّى كه وقتى در مَناظِمِ اَشغال، مهمّى سانِح گشت كه مصالح آن را مُفتَقِرِ قرضى شد، گفتند: كفش‌دوزى سه هزار دينار عَفواً صَفواً بى‏وَثيقة عوضى مى‏دهد، بدان وسيلت كه فرزندى دارد مرخّص شود كه او را دبيرى آموزد تا باشد كه نهال او در مَغارِس كِرام سرفراز شود، گفت: نى‏نى از جايى ديگر وامى طلب كنيد كه رخصت نتوان داد كه فردا كفشگر بچۀ بى‏اصل بر بزرگ‌زادگانِ اصيلِ نَسيب تقدّم نمايد». (دستورالوزارة، ص 66)

دکتر انزابی‌نژاد دربارۀ حکایت بالا چنین نوشته‌است: «اين داستان كه بيانگر بينش تنگ‏نظرانۀ بزرگان پيشين مى‏تواند باشد و حاكى از وجود امتيازات طبقاتى است در شاهنامۀ فردوسى مربوط به جنگ‌هاى انوشيروان با روميان نيز آمده با اين تفاوت كه آنجا به جهت تضادّ طبقاتى شديد، خشم انوشيروان دادگر! از شنيدن آرزوى پيرِ كفشگر - كه به يگانه فرزندش، رخصت تحصيل داده شود - به دفعات شديدتر است. دريغ است اگر از آن داستان - و از زبان فردوسى - نقشى محو از خود بزرگ‏بينى‏هاى طبقات ممتاز گذشته نكشيم».[1]

گویا استاد انزابی‌نژاد از حکایت صاحب بن عَبّاد و داستان انوشروان در شاهنامه چنان برداشت کرده‌اند که صاحب و انوشروان اجازۀ تدریس به فقیران و بی‌اصل و نسبان نمی‌داده‌اند، در حالی که با تأمُّل در هر دو حکایت متوجّه می‌شویم که در هر دو داستان سخن از «دبیر‌شدن» است نه اصل درس‌خواندن و سوادآموزی.

کریستین سن در ایران در زمان ساسانیان دربارۀ حکایت کفشگر به چنین نوشته است:

«ابوالفداء گويد: پادشاهان ايران هيچ كارى را از كارهاى ديوانى به مردمِ پست‌نژاد نمى‏سپردند. فردوسى حكايتى نقل كرده است، كه حاكى از همين ممنوعيتِ عَوام النّاس است».[2]

زنده‌یاد استاد محمدی ملایری در این باره پس از نقل حکایت شاهنامه نوشته‌اند:

«كسانى كه اين حكايت را خوانده‏اند از آن چنين استنباط كرده‏اند كه در آن روزگار به مكتب‌رفتن و درس‌خواندن براى عامّۀ مردم ممنوع بوده و نياز به اجازۀ شاه داشته. اين استنباط از اين حكايت درست نيست. در آن روزگار هم به مكتب‌رفتن و درس‌خواندن، اگرچه براى آموختن دين و به وسيلۀ مُوبَدان هم بوده، براى مردم عادى امرى معمول بوده و نيازى به اجازۀ شاه نداشته و شواهد آن هم در تاريخ كم نيست».[3]

همچنین استاد محمدی به نقل از ابن بلخی نوشته‌اند که: «بفرمود تا جز مردمِ اصيلِ صاحب معرفت را هيچ عمل نفرمودندى و منع كرد هيچ بى‏اصل يا بازارى يا حاشيه‏زاده دبيرى آموزد».[4]

منابع

- اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسين؛ دستور الوِزارة؛ تصحیح استاد رضا انزابی‌نژاد؛ تهران: امیرکبیر، چاپ اول، 1364.

-كرستين سن، آرتور؛ ایران در زمان ساسانيان؛ ترجمه رشيد ياسمى؛ چاپ ششم، ‏تهران‏: دنياى كتاب، 1368.‏

- محمدی ملايرى، محمد؛ ‏تاريخ و فرهنگ ايران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏؛ 6جلد، چاپ اول‏، تهران:‏ توس‏، 1379.

‏

تأمّلی در ضبط‌ها و اعرابگذاری‌ها و ترجمۀ عربیّات کتاب صور خیال در نظریۀ جرجانی

کتاب صور خیال در نظریۀ جرجانی، تألیف کمال ابودیب، در زمرۀ بهترین آثاری است که در تحلیل نظریات بلاغی عبدالقاهر جرجانی، ادیب گران‌مایۀ سدۀ پنجم هجری نگاشته شده است. خوشبختانه این کتاب را جناب آقایان فرزان سجودی و فرهاد ساسانی به فارسی برگردانده و در اختیار مشتاقان قرار داده‌اند. ترجمۀ انگلیسی اثر نسبتاً روان و نیک ‌می‌نماید، امّا آنچه که به هیچ روی قابل اغماض و چشم‌پوشی نیست فراوانی اغلاطی است که در عبارات عربی کتاب دیده می‌شود. عموماً این عربیّات در پاورقی‌ها آمده است و شامل تعدادی مصراع و بیت و گاه جملات منثور است. مع الأسف در ضبط عبارات عربی و دقت در اعرابگذاری و ترجمه درست و دقیق مسامحات بسیاری دیده می‌شود که گاه عبارات کاملاً تحریف و تصحیف شده است. نگارنده به‌درستی نمی‌داند که گناهِ این مایه نابه‌سامانی‌های موجود در کتاب چه مایه بر عهدۀ ناشر است و چه میزان بر عهدۀ مترجمان. دستِ کم هر دو مقصِّرند.

اشکالِ عمده‌ای که متوجّۀ مترجمان می‌باشد این است که اگر مایه‌های عربی‌دانی‌شان اندک است، بهتر و زیبنده‌تر این نیست که در این‌گونه موارد از دوستان و همکاران عربی‌دان خود کمک بگیرند؟ تا این‌قَدَر اغلاط فاحش واضح فاضح در کتابشان راه نیابد؟

باری آنچه که در ذیل می‌آید بخشی از آن کاستی‌های کتاب مورد بحث است. باشد که مترجمان ببینند و در چاپ‌های بعدی کتاب تجدید نظرهای اساسی در ضبط‌ها، اعرابگذاری‌های و ترجمه‌های عربیّات کتاب کنند. ایدون باد![5]

1. اغلاط نگارشی و چاپی متن

2. کاستی‌های بخش ترجمه

- فلولا نبا دهرٌ و أنکَرَ صاحبٌ/و سُلِّطَ أعداءٌ و غاب نصیرُ

تکونُ عن الاهواز داری بِنجوةٍ/و لکن مقادیرٌ جَرَت و أُمورُ. (67، پ 4)

 ترجمۀ مترجمان

ای کاش وقتی که دهر نامراد می‌شد و دوست نفی می‌شد

 و دشمن سلطه می‌یافت و یار ناپیدا می‌شد

خانه‌ام به دور از اهواز باشد

ولیکن مقدرات و امورات جاری است.

ترجمۀ پیشنهادی

ای کاش در آن وقت که روزگار از ما دوری کرد، و رفیق هم عهد و پیمان دوستی را انکار نمود، و دشمنان بر من مسلّط شدند، و یاران هم از نظر غایب گشتند، (ای کاش) در آن هنگام اهواز را ترک می‌کردم و در گوشه‌ای دوردست منزل می‌گرفتم. امّا افسوس که برای من موانعی پدید آمد و حوادثی(به من روی آورد که موفّق نشدم).[10]

- سالَت عليهِ شِعابُ الحَيِّ حينَ دَعا / أَنْصَارَهُ، بوجُوهٍ كالدَّنانير(ص 96). مترجمان بیت را غلط ترجمه کرده‌اند: «بر او سرازیر شد کوره‌راه‌ها وقتی که یارانش را به صورت‌هایی مثل دینا [سکۀ طلا] صدا زد.

ترجمۀ پیشنهادی

«هنگامی که یاران خود را برای کمک فرامی‌خواند سیل قبیله‌اش با چهره‌هایی (گلگون از وجد و شوق) همچون سکّه‌های طلا به جانب او سرازیر شدند».[11]

• كأن صَلِيلَ المَروِ حين تُشِذُّه/صَلِيلُ زُيوفٍ يُنتَقَدنَ بَعَبقَرا. (180، پ 3)

ترجمۀ مترجمان

صدای به هم خوردن سنگِ آتش زنه که گویی شتری شتابان آنها را به این سو و آن سو پرتاب می‌کند، مانند صدای تمییز سکه‌های قلب از سکه‌های حقیقی است.

دو غلط فاحش در این ترجمه هست: یکی جملۀ نابجا و بی‌ربط «گویی شتری شتابان آنها را به این سو و آن سو پرتاب می‌کند»! که گویا از «تُشِذُّه»(که به معنای دور و جدا کردن است) استنباط! کرده‌اند. دوم اینکه «عبقرا» را که نامی شهری است چنان نادرست ترجمه کرده‌اند. در فرهنگ‌های عربی همین بیت شاهد مثالی است برای «عبقر» که نام شهری دانسته شده است.[12]

- کَأنَّ عُيونَ النَّرجسِ الغَضِّ حَولَها/ مَداهِنُ دُرٍّ حَشوُهنَّ عقيقُ. (181، پ 2)

مترجمان «مداهن»(=روغن‌دان) را به «عطردان» ترجمه کرده‌اند و «الغض» (=تر و تازه و شاداب) را در ترجمه لحاظ نکرده‌اند.

- بَلَغَنی اَنَّک تُقَدَّمُ اِجلاً و تُأخَّرُ اُخرا. (226)

مترجمان فعل این دو جمله را که مضارع است، سهواً «امر» دانسته‌اند و چنین ترجمه کرده‌اند: ... یک پا را پیش و یک پا را پس بگذار.

_ شقائقُ يَحمِلنَ النَدَى فكأنَّه/ دُمُوعُ التَّصابي في خُدود الخَرائِد. (228، پ 1)

مترجمان مصراع دوم را چنین ترجمه کرده‌اند: گویی اشکان اشتیاق در چشمان دختران زیباست؛ یعنی به جای «بر گونه‌ها» به غلط «در چشمان» ترجمه کرده‌اند.

_ ألا يا رياضَ الحَزْنِ من أَبرق الحِمَى/ نَسِيمُك مسروقٌ و وَصفُك مُنتَحَلْ. (243)

 ترجمۀ مترجمان

آه، تو، باغ‌های خاک‌های ناهموارِ تپه‌ها، «نسیم تو را ربوده‌اند و خصائل تو ذاتی نیستند». در حالی که شاعر گفته است: ... نسیمِ تو دزدی و وصف آوازه‌ات دروغین است.

_ و إذا اَرَدتُ تصابیاً مجلس/فالشَیبُ یَضحَکُ بی معَ الاحباب. (245، پ 1)

پس از «تصابیاً» حرف «فی» از قلم افتاده است. همچنین مترجمان بیت را این چنین ترجمه کرده‌اند: هرگاه بخواهم به دختر جوانی نزدیک شوم، همچون شخص جوانی که چنین می‌کند، «موی سپیدم به من و او که دوستش دارم می‌خندد»، در حالی که پارۀ پایانی ترجمه به تقریب چنین باید: پیری و (یا: با) دوستان بر من می‌خندند.

_ وكَانَ المَطلُ في بَدءٍ وعَودٍ /دُخاناً لِلصَّنِيعةِ و هي نارُ (260)

مترجمان مصراع دوم را چنین گزارده‌اند: تأخیر در دادن [پس از وعدۀ دادن] دود است [در رابطه با] مزه که خود، آتش است. ترجمۀ درست بیت چنین است: تأخیر در ... دودِ آتشِ کارِ نیک است.

_ ..إلى مَلِكٍ أظلافُهُ لم تَشَقَّق(305، پ 2)

در این مصراع «سُم‌ها» ترجمه شده است که البته بهتر است به «ناخن‌ها» ترجمه شود. همچنین در پ 3 از همان صفحه «الطَّلا»، «اطلا» چاپ شده است.

- و شَيَّبَ أيّامُ الفِرَاق مَفارِقِي/ و أَنشَزْنَ نَفسي فوق حَيثُ تكونُ (347، پ 2)

مترجمان مصراع دوم را چنین ترجمه کرده‌اند: ... و روح مرا به کوی رسیددوست رانده است. معنای محصل مصراع این است: «جانم به لب رسید».

-إنّی و تَزیِینِی بمَدحِی مَعشَراً ... . (367، پ 1)

ترجمۀ مترجمان

من با (و) شعرم معشر را می‌ستایم. بهتر است که چنین ترجمه شود: «من و اینکه گروهی را با ستایش خود می‌آرایم.[13]