۳۹۸۵
۰
۱۳۹۷/۰۸/۱۵

تقابل مجتهدین و نوعارفان اخباری در قرن سیزدهم هجری در ایران و عراق:

پدیدآور: رسول جعفریان

خلاصه

امروز درس تاریخ تشیع دکتری، در باره تقابل دو جریان فکری در میان علمای شیعه در قرن سیزدهم و البته ریشه های آن تا اوائل دوره صفوی و حتی دوره مکتب حله بود.

 امروز درس تاریخ تشیع دکتری، در باره تقابل دو جریان فکری در میان علمای شیعه در قرن سیزدهم و البته ریشه های آن تا اوائل دوره صفوی و حتی دوره مکتب حله بود. نگاهی به مجادلات فکری و مذهبی در قرن سیزدهم، دست کم بخش قابل توجهی از آن، مربوط به تقابل میان جریان مجتهدین از یک سو، با جریان های عارف مسلک و در عین حال اخباری و علاقه مند به مباحث غالیانه و تشیع عارفانه است. جریان مجتهدین، که در تقابل با شیخیه، به متشرعه شهرت داشت، عمدتا با تکیه بر نجف و شماری از مجتهدان برجسته داخل ایران، خط قدیم و سنت های کهن شیعی را در حوزه های فقه اجتهادی و کلام سنتی که میراث قرنهای هفتم به بعد بود، ادامه می دادند. آنها به هیچ روی، خوش نداشتند، حرفهای تازه ای در حوزه کلام بخصوص در مباحث امامت و تفسیرهای تازه در این زمینه زده شود. از اخباری گری، از نوع آنچه آخر صفوی پدید آمده بود، نیز از عرفان گرایی مشابه آنچه در فلسفه صدرایی یا فیض کاشانی بود، چندان خوشنود نبودند. اما در مقابل این جریان، نوعی نوگرایی و تازه گویی و توسعه در باورها در دوره صفوی پدید آمد. برخی از آن متکی به جریان اخباری استرآبادی بود که ریشه در بحرین و مهاجران عالمان آن به بحرین و بهبهان و نقاط دیگر داشت. اما این تمام این ماجرا نبود و شاید چندان هم مهم نبود، مهم آن بود که جریانی از میانه قرن یازدهم پدید آمد که ترکیبی از جنبش فکری میرداماد ـ ملاصدرا بود. نوعی سنت عرفانی ـ فلسفی که نامش به تدریج حکمت متعالیه شد. این جریان، متکی به «واردات قلبی» و ترکیبی از آن با عقل بحثی بود. میراث این جریان توسط فیض که هم وارث اخباری گری و همزمان، احیاء گر جریان عرفان غزالی بود، و از سوی دیگر داماد صدرا، توسعه یافت. او فقیه سنتی هم بود، اما تنوع عجیبی در آثارش وجود داشت و شاگردان و به خصوص نوادگان و فامیلش از جمله شیخ نورالدین اخباری این افکار را توسعه دادند. در تمام قرن دوازدهم، این مجادله، البته نه به صورت آشکار، وجود داشت. مجادله، کلا در جهت تفوق جریان فیض، و تا حدودی اخباری گری بود. اما مجتهدین هم استوار ایستاده بودند اما بشدت از غلبه جریان مخالف ترسیده بودند. شاید فارغ این دو جریان، از نظر متد درک دین، روی آوردن جریان عرفانی ـ اخباری به نوگویی و نوگرایی و ایجاد عرفان تازه ای بر محور نقش ائمه در ارکان هستی بود. نکته دیگر آن، تکیه بر واردات قلبی و الهامات شهودی بود که این افراد مدعی آن بودند و خود را به عنوان عنصری نزدیک به «حجت» منشأ اتصال با ائمه ـ نه با سند بلکه از طریق معنوی و نوری ــ می دانستند و ابداعات خود را با تکیه بر برداشت های تازه از روایات، رنگ تقدس عرفانی و شیعی نزدیک به تفکر غالیانه می دادند. این جریان، در اواخر قرن دوازدهم و اوائل قرن سیزدهم، با ظهور میرزا محمد اخباری رشد زیادی یافت، و حتی در دربار قاجاری هم نفوذ کرد. در همین دوره، شیخ احمد احسایی منادی این روش در فهم دین، و تولید انبوهی از افکار تازه بود که سابقه ای در تفکر شیعی نداشت. او هم با هدف به دربار قاجاری نزدیک شد. همزمان رنگ اخباری، اما همراه با نوعی عرفان تازه، و اصطلاحات بی شمار پدید آمد، امری که هنوز کسی روی آنها کاری درخور انجام نداده است. امروز در کلاس، بخشی از رساله احسایی را که پاسخ پرسشهای فتحعلی شاه است، خواندیم. بحثی در باره این که یک بهشت در عرض این دنیا هست، و بهشتی در دنیای دیگر که این دو به هم متصل می شود. فتحعلی شاه، انتظار داشت تا احسایی بهشتی را به او بنمایاند تا او بتواند لذات جنسی و جسمی مشابه آنچه در این دنیا هست را آنجا تجربه کند! اصطلاحات تازه ای که در آثار احسایی هست، در آثار شاگرد وی سید کاظم رشتی توسعه می یابد. او دو جلد شرح برای خطبه منسوب تطنجیه دارد. چندین جلد شرح زیارت عاشورا و بسیاری از آثار دیگر. مفهوم حجت و انطباق آن روی خودشان برای ایجاد اتصال مستقیم با ائمه، به نوعی حذف جریان مجتهدین بود. مفهوم رکن رابع هم بعد سیاسی اش را نشان می داد، هرچند اصلش همان بحث حجت و امتداد آن بود. نزاع میان این دو جریان بسیار شدت یافت. حملات تند میرزا محمد اخباری به مجتهدین بسیار گسترده است. این جریان به تدریج از بدنه خط مجتهدین جدا شده و یک طیف کاملا مستقل را می سازد. میرزا علی محمد باب، همین ادبیات را در تفسیر  سوره یوسف و سوره کوثر و حمد ادامه می دهد. صفحاتی از تفسیر سوره کوثر را که مشتی عبارات عجیب و غریب و نامفهوم و در عین حال حمله به مجتهدین و فتاوای فقهی آنهاست را  سر کلاس خواندیم. این عبارات، هیچ انسجام ادبی و محتوایی ندارد، اما روشن است که او در میانه استدلال علیه مجتهدین برای اختلافشان در فتاوا، مخاطبان را به «ظهور امر جدید» و «حجت» تازه دعوت می کند.

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

نسخه خوانی 13

رسول جعفریان

نسخه خوانی، مروری بر چند نسخه خطی است. متن مقاله در مجله آینه پژوهش شماره 172 چاپ شده و می توانید فا

ارزش «سوال» در علم. یادداشتی برای دانشجویانم

رسول جعفریان

در دانش، و همین طور در درس خواندن و درس دادن، امهم است که در هر زمینه و هر بحثی، بدانیم «مسأله» ما چ