۴۶۱۴
۰
۱۳۹۷/۱۲/۱۲

چند استفتای جالب توجه از وحید بهبهانی

پدیدآور: رسول جعفریان

خلاصه

استفتاءات علما، علاوه بر آن که از جنبه فقهی اهمیت دارند، به دلیل توجه به مسائل جاری اجتماعی و حقوقی و سیاسی، حاوی نکاتی هستند که بکار تحقیقات تاریخی هم می آیند. طبعا اگر این استفتاءات از چهره های برجسته باشد، از جنبه های دیگری هم مهم خواهند بود. در اینجا برخی از این استفتاءات را از یک نسخه خطی از مرحوم وحید بهبهانی که مجدد شیعه در آغاز قرن سیزدهم به شمار می آیند، مرور می کنیم.

 

 

مقدمه

اسئله و اجوبه، یا «اجوبة المسائل» مجموعه ای از استفتاءات از وحید بهبهانی (م 1206) است، فقیهی که احیای مکتب مجتهدین در مقابل اخباری ها، مدیون تلاش های اوست و به همین دلیل، اخباری های شیعه که روزگاری سلطه زیادی داشتند، دل خوشی از او ندارند. در باره وی فراوان نوشته شده و از نقش او در تحول علمی در فقه و اصول شیعه، یاد شده است. در کنگره بزرگی هم که چند سال قبل در کربلا در باره او و اندیشه ها و متن های برجای مانده اش در عراق برگزار شد، بسیاری از متون متعلق به وی و نیز مقالات فراوانی منتشر شد. این اواخر، مجموعه استفتاءات فارسی او را در یک نسخه بسیار مغلوط دیدم. اصلا خبر ندارم تصحیح و منتشر شده است یا خیر، اما همان طور که مرور می کردم، برخی از استفتاءات را که به نظرم حاوی نکات تازه ای بود، یادداشت کرده و در اینجا آورده ام.

تدوین این استفتاءات از سوی شخصی به نام حسین سرایانی تونی خراسانی [ابن عبدالوهاب] است برای زیارت مرقد امام حسین ع به کربلا رفته و در آنجا «مدت کامل چند ماه» آنجا مانده و می گوید شاگردی وحید را کرده و در ضمن استتفتاءاتی که می رسیده و ایشان به خط خود پاسخ می داده را برای خودش در دفتری استنساخ کرده و بعدها به توصیه آن مرجع، مدون کرده است. توضیح خود او جالب است:

«در آن ایام و اوقات شریفه در خدمت سامی رفعت عالیجانب مقدس القاب علامة العلماء مجتهد الزمانی، فرید دهر و وحید عصر، مولوی استادی صاحبی الافضل الاعلم الاعز الاجل مولانا محمد باقر بن محمد اکمل تلمذ می نمودم، و در آن اوان سعادت بینان حقیر، استفتائی از آن ملاذی ام می کردم و از اطراف و جوانب نیز طوامیر کثیره متعدده مشتمله بر سوالات بسیار از احکام حلال و حرام وغیرها به خدمت مولوی ام دام ظله العالی می آوردند و استفتایی آنها می کردند، آن ملاذی همگی آنها را به خط شریف خود جواب می نوشتند. چون حقیر این معنی را مشاهده نمودم و فرصت را غیمت شمرده، طوامیر منیره متعده بعد از آن که عالیجناب جواب آنها را می نوشتند ا خذ می نمودم و استنساخ می کردم، بدون آن که ترتیبی در آن قرار دهم و آن را مبوب و مفصل گردانم مثل کتب فقها. لهذا اگر کسی می خواست که مساله ای از آنها تحقیق نماید بایست تصفح اوراق نماید و مجموع آن را ملاحظه نماید.... تا آن که آن عالیجانب استادی معظم الیه این ذلیل را به ترتیب و تبویب آن مامور و مخاطب فرمودند...».

این فرد سرایانی تونی، بعدها به خراسان برگشته و گویا باز مطالبی را استفتاء کرده و همه این ها را در این مجموعه مدون کرده است. به علاوه در لابلای آن استفتاءاتی هم از عالمی به نام محمد حسین الخراسانی را در این مجموعه وارد کرده و در جای جای اسم او را هم آورده است. مثلا جایی پس از نقل پاسخ وحید گوید: «مولف گوید که عالیجناب مجتهد الزمانی شیخ محمد حسین جواب این مساله را چنین فرموده اند که ....». (فریم 54)

مقدمه گردآورنده جالب و حاوی نکاتی است که سعی کرده، کیفیت تدوین و برخی از نکات اساسی را در باره آن توضیح دهد. این متن را ملاحظه خواهید فرمود.

در مطلب مفصلی در باره استفتاءات مرحوم حاج شیخ عبدالکریم یزدی نوشتم، توضیح دادم که این استفتاءات از یک طرف مشتمل بر برخی از اطلاعات اجتماعی، سیاسی و تمدنی است و از سوی دیگر، نظرات حقوقی علما را در باره برخی از مسائل مورد ابتلا، می شود در نمونه های عملی و کیس های درگیر مشاهده کرد. توجه آنان به بحث رویه یا عرف جاری در بسیاری از موارد توجه است و در صدور فتوا توسط آنان به آن عنایت می شود که مطلب مهمی است. این موارد را بیش از آنچه در کتابهای فقهی معمول می بینیم، در استفتاءات شاهد آن هستیم. برای مثال، در یک مورد سوال در باره تأمین آب مورد نیاز حمام است که از قدیم از نهرها گرفته می شده، حالا نسلی گذاشته و افراد دیگری وارث شده و در باره گرفتن آب از نهرها اظهار نارضایت مندی می کنند. سوال این است که آیا گرفتن آب از این نهرها غصبی است یا خیر؟ جواب داده اند: آنچه به دستور طریقه جاریه ازمنه سابقه است، هیچ مانعی ندارد به ظاهر شرع (فریم 22]. در مورد مشابهی باز گفته می شود: هرگاه از قدیم الی الان چنین بوده، ضرر ندارد». (فریم 23).

 غالبا، سوال بلند از جواب است و علما همیشه روششان همین بوده که قاعده کلی را به اجمال بیان کنند یک نمونه مورد زیر است که اشاره می کند که فتوای مرحوم وحید، آشوبی در میان اهالی برپا کرده و مفصل ابعاد آن را توضیح داده است: «سوال: به عرض می رساند، که در حینی که فتوای قبله گاهی رسید که ذهاب ثلثین شیره انگور وغیره باید به جوش باشد، اضطرابی عظیم در میان مردم اهالی این ولایت افتاده، به جهت آن که در خصوص این ولایت متعارف به عنوان استحداث شده که شیره را بعد از آن که به آتش جوش دادند، جوشی که موجب نجاست آن می شود...» جمعا سوال و پاسخ چندین صفحه شده است. (فریم 28 ـ 31). ضمن همین توضیحات به تفاوت آرای میان فتوای وحید با برخی از مجتهدان قدیم مانند شهید ثانی و ملامحسن فیض کاشانی هم شده است. وحید سعی کرده مستدل و مجتهدانه نظرش را بیان کند، کاری که اغلب در استفتاءات نمی شود و دلیل فتوا گفته نمی شود.

بنده دو بخش را در این گزارش کوتاه در نظر گرفته و آوردم. یکی بحث اجتهاد و تقلید که حاوی برخی از نکات تازه است، و در آغاز آن چند صفحه را کامل خواهم آورد، و دوم نمونه هایی از استفتاءات موردی و جالب. برای مثلا دو مورد در باره اسرایی است که ترکمن ها از مردم خراسان می گرفتند. نمونه های دیگری از این دست باز هم وجود دارد.

نسخه بسیار مغلوط است، و اصلا خبر ندارم نسخه دیگری دارد یا خیر، مهم آن است که این مقاله نوعی آشنایی با این حوزه از مطالعات تاریخ فقه را معرفی کند.

 

سوال و جواب 

بسم الله الرحمن الرحیم

لحمدلله الذی ارسل لعباده الشرایع و الاحکام، و جعل خزّانها و اربابها رسول و اهل بیته الحجج علی الانام، و فرض علی امته المسئلة منهم عن الحلال و الحرام،.... والصلاة و السلام علی افضل خلیقته و اکرم بریّته، محمّد المبعوث علی الانس و الجانّ، و الناسخ لجمیع الادیان، و علی آله المیامین، و الحجج علی الخلق، و شفعاء شیعتهم یوم الدین، صلوات الله علیهم اجمعین.

اما بعد؛ بر ضمیر منیر هوشمندان با بصیرت و خواطر عاطر سالکان طریق آخرت مخفی و ستیر نماناد که این اقل الطلبه و اذلّ الخلیقه، بنده سراپا عیب و شین، ابن عبدالوهاب محمد المدعوّ بحسین السرایانی التونی الخراسانی، چون که به زیارت عتبات عالیات مشرف گردیدم، و در جوار خامس آل عبا و نور دیده رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و نور صدیقه [!] علی مرتضی و سرور سینه فاطمه زهرا، ابی عبدالله الحسین سیّدالشهدا مدت کامل چند ماه به سر بردم، در آن ایام و اوقات شریفه، در خدمت سامی رفعت عالیجناب مقدس القاب علامة العلماء مجتهد الزمانی، فرید دهر، و وحید عصر مولوی استادی صاحبی الافضل الاعلم الاعزّ الاجل مولانا محمدباقر ابن محمد اکمل تلمّذ می نمودم، و در آن اوان سعادت بنیان، حقیر استفتائی که از آن ملاذی ام می کردم، و از اطراف و جوانب نیز طوامیر کثیره ی متعدده ی مشتمله بر سوالات بسیار از احکام حلال و حرام و غیرهما به خدمت مولوی ام ـ دام ظله العالی ـ می آوردند، و استفتای آنها می کردند، آن ملاذی همگی آنها را به خط شریف خود جواب می نوشتند. چون حقیر این معنی را مشاهده نمودم و فرصت غنیمت شمرده طوامیر منیره متعدده بعد از آنکه آن عالی جناب جواب آنها را می نوشتند، اخذ می نمودم و استنساخ می کردم، بدون آنکه ترتیبی در آن قرار دهم، و آن را مبوّب و مفصّل گردانم، مثل کتب فقها، لهذا اگر کسی می خواست که مسئله ای از آنها تحقیق نماید، بایست تصّفح اوراق نماید، و مجموع آن را ملاحظه نماید تا شاید مطلع بر مطلوب شود. به این وسیله کمال تعسّر و تمام اشکال داشت تحقیق مطلب و مقاصد از آن، تا آنکه آن عالیجناب استادی معظم الیه، این ذلیل را به ترتیب و تبویب آن مأمور و مخاطب فرمودند. فقیر حقیر با وجود عدم قابلیت، سرافرازی به این خدمت را از سعادت دنیا و آخرت دانسته، نظر به منظور المأمور معذور و امتثال این فرمان لازم الاذعان را لازم، بل واجب و متحتّم دانست، و به قدر مقدور به مضمون «المیسور لایسقط بالمعسور» و «ما لایدرک کلّه لایترک کلّه» و «اذا امرتکم بشئ فاتوا به ما استطعتم» شروع در مقصود نمود. امید در جا آنکه فیاض عالم توفیق رفیق نماید تا بر وجه صواب صورت اختتام پذیرد، و باعث انتفاع جمیع مومنین گردد، و این را ذخیره «یومٌ لاینفع مال و لابنون» گرداند، و آن را مسمّی به «اجوبة المسائل» نمود، و مرتب بر مقدمه و چند کتاب بعضی مشتمل بر چند فصل و خاتمه گردانید، و در آخر هر فصل آنچه از مسائل متعلقه به آن، از آن صاحبی اخذ نموده، مسئله مسئله نیز نوشته خواهد شد، و بعضی سوالات مکرر نوشته خواهد شد، و به حسب معنی و مضمون به جهت غرضی که در آنها منظور خواهد بود از جهت زیادتی فواید در سوال و جواب، و چه از جهت زیادتی قوت ظنّ با آنکه از یک فقیه اخذ شده، و اطلاع بر رأی او و غیر اینها، و الفاظ سوالات واجبه نیز به همان هیئتی که نوشته شده بود مرقوم خواهد شد، بدون آنکه نقل بالمعنی شود؛ چه از نقل بالمعنی و تغییر و تبدیل الفاظ بسا باشد که اختلاف به هم رسد، به سبب آنکه اصطلاح هر بلدی و هر قومی با بلدی و قومی دیگر متفاوت می باشند. و بعضی از سوالها با جواب در فصول مکرّر نوشته خواهد شد، به جهت مناسبتی که به آن مقام داشته باشد، همچنان که در کتب حدیث نیز این نحو رعایت شده [است].

دیگر مخفی نماناد که اکثری از مسائل که حقیر خود بعد از مراجعت به وطن استفتا کرده ام، و جواب آنها به خط شریف آن صاحبی ام رسیده، در اثنای رساله به آنها اشاره خواهد شد، و بعضی مسائل عالیجناب مجتهدالزّمانی شیخ محمدحسین خراسانی نیز استفتا شده، چنان که به آنها نیز اشاره خواهد شد.

 

[مسائل اجتهاد و تقلید در عصر غیبت]

مقدمه در مسائل طلب علم و اینکه مردم در زمان غیبت به چه نحو عمل نمایند، و رعیت در این زمان خالی از سه صنف نیستند: صنفی مجتهدین، و صنفی مقلدین، و صنفی محتاطین، و اینکه معرفت مجتهد به چه نحو حاصل می شود، و سوال در باب «نیّت المؤمن خیر من عمله» و در بعضی از احکام احول دین و معرفت بلوغ.

سؤال: در بلادی که مجتهد نباشد و شخصی به خدمت مجتهد رسیده باشد، و مسایل خود را آنچه طاقت داشته باشد و توانسته از مجتهد اخذ نموده، و بعد به سبب موانع و معاذیری چند محروم و مأیوس از خدمت مجتهد مراجعت نموده، در این وقت رعیت اقسامند، بعضی از مقلّد چنین افهم و اعلم، و بعضی مساوی و بعضی عام، و بعضی خاص؛ کدام فرقه واجب است که مقلد آن مقلد شوند، و بر فرضی که کسی خواسته باشد مقلد او شود، بر او لازم است که آنچه تحقیق نموده و از مجتهد شنیده به ایشان بگوید یا می تواند منزوی شود به سبب موانع و معاذیری چند مشغول به کار و امور خود باشد. و این مقلد مزبور را اگر العیاذ بالله مجتهد و پیشوای آن را اقصا و اجلی برسد، و دیگر بالمره از شرف ملازمت او محروم ماند، می تواند همت بر این مصروف دارد که تا بتواند کتب فقها را به دست آورد، و شرایطی که به جهت تحصیل اجتهاد بیان فرموده اند مُرعی دارد، و بعد از آن، آنچه خواهد آن را ترجیح دهد بر ارباب قلوب سلیمه و صاحبان افهام عالیه عرض نماید، و بعد از آنکه تصدیق ایشان را نیز موید ساخت و به آن ترجیح داده شده عمل نماید یا نه؟

جواب: هرگاه مقلّد فهمیده ی درست [باشد]، حرف مجتهد را [که] اعتماد بر قول آن هست، باید تقلید آن کند، و باید اظهار نماید، و مخفی نشود، و همت بر این مصروف دارد.

سوال: هرگاه کسی را رسیدن به خدمت مجتهد ممکن نباشد، یعنی عسر و حرج باشد در اخذ مسائل هر یک را بخصوصه آن را چه باید کرد، و از کتب فقها به چه کتاب رجوع می تواند کرد؟

جواب: مهما امکن، احوط وجوه را به عمل آورد، و اگر احوطی نباشد، مشهور را به عمل آورد، و اگر قولی مشهور ندارد و یک قول دارد، به همان عمل کند، و اگر متعدّد باشد و جمع و ترجیح متعذّر باشد، به هر کدام خواهد عمل کند، و سعی نماید در میان خود مجتهد پیدا کند. والله یعلم.

سوال: آیا کسی برای تحصیل علم بی اذن والدین به جائی می تواند رفتن، خصوصا خرجی هم نباشد که به جهت ایشان بگذارد، و ایشان پسر هم باشند؟

جواب: در این صورت رفتن مشکل است، و اما دین خود را به عنوان تقلید باید اخذ نماید اگر ممکن شود، مگر اصول دین را.

سوال: هرگاه کسی به جایی وارد شود که چندین نفر مجتهد باشند، و آن وارد را ممکن باشد که اعلم را تحقیق نماید، لیکن تکاهل ورزد و اعلم را نشناسد و مقلد یکی از آنها شود و معلوم شود که آن مقلد اعلم را واقف نشده، آیا چنین کسی مسامح در دین و آثم و خطاکار شمرده می شود یا نه؟

جواب: نعم

سوال: چون فقیران مسکن در ده داریم، و عالمی نداریم که از قول او احکام دین خود را اخذ نماییم، یکی از کتب واجبات فروعیه را باید بگیریم و به آن عمل نماییم، چه کتاب می فرمایند که مناسب است و باید گرفته شود ؟

جواب: کتابی که خود تالیف کرده ام و آن را راضی هستم در اصول دین و فروع دین از نماز و روزه و جمیع مسائل از وضو و غسل و تیمم و احکام طهارت و نجاسات و غیر ذالک هم را تالیف کرده ام، و همچنین عبادات مثل تجارات و غیرها را تالیف کرده ام و همچنین چیزی نگذاشتم که غالبا احتیاج به آن داشته باشند مگر آنکه تالیف آن به زبان فارسی کرده ام، سوای تألیفاتی که به عربی نموده ام، و اگر هیچ یک نداشته باشد و به هیچ وجه نتوانند تحصیل نمایند، باید احوط وجوه را به عمل آورند به قدر وسع سعی در معرفت احوط نمایند، و اگر احوط نداشته باشند مسئله به اینکه منحصر به یک حکم باشند نزد همه فقها همان را به عمل آورند، و اگر احوط ندارند، و قول متعدد است آنچه مشهور باشد اختیار نمایند، و اگر مشهور نیز نداشته باشند به یکی که خاطر جمع تر باشند آن را اختیار نمایند والا مخیّرند. والله یعلم.

سوال: هرگاه از عادل مقلد مجتهد سوال مسئله بشود، و آن عادل بگوید چنین کن یا صورت مسئله چنین است، نه به قصد فتوی بلکه در ذهن و خاطر و قصد و اراده اش این معنی هست که بنابر قول فقها تلفظ نمی کند نقص عدالت می کند و آثم است یا نه؟

جواب: اگر مجتهدش حیّ است، ضرر ندارد، و اگر میت است و مقام عمل آن شخص است که سوال می کند، مشکل است؛ الّا در صورتی که مجتهد حیّ در آنجا نباشد و این عادل احوط وجوه را بگوید؛ خوب است و ضرر ندارد بلکه بر آن لازم است که بگوید و اگر احوط ندارد، و قول منحصر به یکی است هم ضرر ندارد بلکه لازم است و همچنین اگر متعدد باشد، مشهور را بگوید، و اگر مشهور نداشته باشد هر کدام که در نظر او اقوی است بگوید، و اگر اقوی نباشد یکی از آنها را بگوید، اینها در صورتی است که ضرور باشد عمل به آن.

سوال: غریب وارد شهری می شود که مجتهد مشهور در آنجاست، و بسیاری از خلق آن شهر اقتدا به او می کنند؛ چون آن غریب معاشرت نکرده و دو عادل را نمی شناسد تا آن علم به عدالت آن مجتهد حاصل شود، آیا به محض شهرت در اجتهاد و کثرت مردم در اقتداء، اخذ مسائل از او و اقتداء به او می تواند کرد یا نه؟ و اگر دو عادل غیر که معروف آن غریب باشند، بدون تفحّص حال آن مجتهد به او اقتداء کرده باشند، و آن غریب به سبب اقتداء کردن ایشان اقتداء کرده، و بعد معلوم شود که عدالت آن مجتهد بر آن عادل معلوم نبوده، بر آن غریب جُرمی است یا نه؟ بیّنوا و تؤجروا.

جواب: اوّلا این بسط و طولی دارد، و ثانیا مجتهد را شرایط بسیار برای تحقق اجتهادش هست، و از آن جمله است عدالت آن، و تمام شرط تحقق مرتبه اجتهاد بودن آن مجتهد هستند و هیچ یک شرط معرفت اجتهاد مجتهد نیستند بلکه مجتهد معروف می شود به شیاع و زیاع چنانکه جوهری یا طبیب یا صرّاف یا امثال آنها از کسانی که وجود ایشان برای نظم معاش و معاد ضرور است؛ لیکن بسیار می شود که عوام الناس و کسانی که مثل عوام هستند و به عدم وقوف به معرفت مجتهد و شرایط احاطه می کنند به کسی که قابلیت اجتهاد ندارند از راه طمع در اخذ خیرات و صدقات و امثال اینها یا از راه حُمق، به دیدن عمامه بزرگ و ردا و تحت الحنک و طرق و طروق در عبارت و فن و تکلمش یا غیر اینها و ارباب خبره اطلاع فی الجمله می یابند که این رتبه اجتهاد ندارد، و این قدرت و قوت ندارد، و علما و فقها که وقوف تمام دارند به سبب آنکه فن، فن ایشان است نیز می گویند که فلان رتبه اجتهاد ندارد مع ذالک عوام احمق یا دیگران از آنها که گفته شد به حرف خود مصرّ و به قول و اجتهاد او باقی می باشند، همچنان که بسیار است که شخصی رتبه اجتهاد دارد و بعضی علما به جهت آنکه حسد در میان می باشند، یعنی علمائی بدها و فاسدها و به این سبب انکار اجتهاد او می نمایند یا به جهات دیگر، و به این سبب بسیار می شود که کار ملتبس می شود، لیکن کسانی که بذل جهد خود می نمایند در شناختن مجتهد چنانکه بذل جهد در شناختن صراف مثلا برای معرفت مثل یک محمدی و دین ایشان قدر و قیمت نزد ایشان دارد، اقلا به قدر یک محمدی همان سعی که برای معرفت صرّاف می نمایند لااقل سعی نمایند در معرفت مجتهد البته معرفت به هم می رسانند، مثلا و جناب اقدس الهی فرمود: و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا، و امثال این در اخبار نیز وارد شده به حسب ظاهر و عارفان فرموده اند: «من طلب شیئا وجدّ و جد» و این نیز در اخبار به حسب مظنه وارد شده، پس باید منظور دارند و اهتمام تمام در دین داشته باشند، و فراخور اهتمام در آن جدّ و جهد خود نمایند، البته به مقصود می رسند و به درجات عالیه فایز می گردند؛ خصوصا هرگاه متوسل شوند به خدای عزّوجلّ و استشفاع نمایند به شفعاء، البته نجات می یابند، و این اعظم طرق می باشد برای امتحان مکلفین که کدام پای سفت تر در دین و کدام مسامح می باشند، و سلوک جناب الهی در اعصار سابقه با مکلفین در این امتحان چنین بود. هلاک می شد کسی که متابعت مثل ابی حنیفه و شافعی می کردند، و نجات یافت کسی که متابعت حضرت صادق علیه السلام یا حضرت کاظم علیه السلام می نمودند، و قسّ علی هذا، و نسئل الله الهدایة و العصمة عن الغواید بمحمد و آله صلوات الله علیهم.

سوال: شخصی مجتهدی [مرجعی] داشته، فوت شده برای او عمل یا مسئله را از مجتهد حیّ اخذ نماید؟

جواب: باید به فتوای مجتهد حیّ عمل کند و اگر میسّر نشود احتیاط کند.

سوال: طلب علم واجب تر است یا طلب معاش؟ هرگاه اوقات را تمام صرف معاش کند دین از دستش می رود، و اگر طلب علم نماید اوقات را صرف علم نماید، و اطفال خود را معطل بگذارد آیا خدا مؤاخذه می نماید یا نه؟

جواب: مهما امکن جمع کند در میان هر دو، و طلب علمی که واجب عینی خود اوست اینقدر طولی ندارد، و بر خود او واجب است که یاد گیرد.

سوال: هرگاه شهری مجتهدی نباشد آیا مردمان آن شهر مسائل خود را از که یاد گیرند، و آیا به هیچ یک از کتب فقها مثل ارشاد و تحریر و دروس و شرح لمعه و شرایع عمل می توان کرد یا نه! و هرگاه به کتابی که دیگر غیر از اینها عمل تواند کرد بفرمایند که کدام است؟

جواب: طریقه احتیاط را پیش گرفته، هر کتاب که باشد احوط را بگیرد، و اگر منحصر به یک قول باشد، چه وفاقی باشد و چه نه، عمل به همان یک قول کند، و اگر اقوال باشد و احتیاط میسر نباشد، آنچه مشهور است آن را عمل کنند، و اگر مشهوری ندارند به هر یک که خواهند عمل کنند، و اگر وجوه ترجیح دیگر داشته باشد، بهتر این است که به آن راجح عمل نمایند، واینها طریق احتیاط است باید مُرعی دارند و این احتیاط را علما واجب می دانند.

سوال: اعظم چیزی که آن جناب را به این مرتبه عالیه رسانیده، بیان فرمایند.

جواب: من که از خود چیزی نمی یابم «ولا املک لنفسی نفعا ولا ضرّا» و اگر چیزی هست از فضل جناب اقدس الهی است، و همیشه، در همه امور متوصّلبه آن، و سائل از آن، و متفرع به سوی آن، و نهایت شکسته نفسی که خود را هیچ حساب ننمودم، و به عرضه چیزی در نیاوردم؛ نهایت ادب استاد  و میل قلبی به آن، نحوی که القلب یهدی الی القلب کار خود می کرد، و گاه گاه مشغول ریاضت جهاد نفس می شدم، و شوق و ذوق طلب علم به مرتبه ای که هیچ چیز را مساوی آن نمی دانستم، و طرف نسبت نیز نمی دانستم، و مع ذلک چه حفظی و حمایت الهی نسبت به دین و شریعت، از آنکه پایه مال جهّال نشود، و خدای تعالی محافظت شرع نموده، و سبب و وسیله این حقیر چه کار آن جناب با اسباب است، و هم جناب رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمه هدی ـ صلوات الله علیهم ـ و غایت، خواهان برطرف نشدن شرع بودند، و این روسیاه را وسیله به سبب اموری چند، هر چه هست از خداست، نعوذ بالله از آنکه کسی عاق علما و فقها شود، چه جای آنکه عاق رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمه هدی ـ علیهم السلام؛ و همه به یکدیگر مترتب است.

سوال: در ازای سؤال مجمل دو احتمال، جواب «مطلقا» مجتهد، بدون تفصیل حجّت است یا نه؟

جواب: ترک استقصا در مقام احتمال، افاده عموم می کند.

سوال: اطفال صغیر و صغیره چند ساله کبیر و کبیره می شوند؟

جواب: دختر نه ساله تمام پا به ده سال بالغ، و پسر پانزده سال تمام مگر آنکه قبل از آن محتلم شود یا منی بیرون آید، به هر نحو که باشد یا آنکه موی خشن بر عانه او با لحیه اش بروید. والله یعلم.

سوال: کسی که مذهب صوفیه را نشناسد، لیکن تقلید آخوند ملا محمدباقر کرده، ایشان را لعن کند، ضرری برای این کس دارد یا نه؟

جواب: تقلید آخوند ملا محمدباقر نکرده تنها، بلکه تقلید جناب اقدس الهی و حضرت رسالت پناه و ائمه اطهار کرده است که حرف ایشان را شنیده، و به این سبب لعن نموده، و تقلید جمیع علما کرده که از قدیم الایام الی الآن این دعوی در مابین علما و صوفیه است.

سوال: بعضی چیزها که خطور به قلب می کند، و اگر عزم کرده شود باعث کفر می شود، آیا به این خطور ضرر به ایمان می رسد یا نه؟

جواب: ضرر نمی رساند به شرط آنکه مگذارند بسیار خطور کند، بلکه به گفتن «لااله الاالله» علاج کنند.

سوال: آیا کسی در حین غضب، ردّه بگوید، مرتد نمی شود؟

جواب: غضب تا غضب تفاوت دارد، غضبی که خود را نشناسد مرتد نمی شود.

سوال: در این مسئله فرقی میان مرد و زن و میان تکرار و عمد تکرار می باشد یا نه؟

جواب: فرقی نمی باشد.

سوال: هرگاه شخصی مالک ده پانزده تومان یا بیشتر الی چهل تومان باشد، و اندیشه می کند از اینکه مبادا محتاج شود، و مبادا که اسراف باشد یا مبتلا شود به قرض، اگر خرج نماید بر این اکل و شرب، بر خود تنگ گیرد و سایر اموری که مستحب است به جهت آنکه آن امور مستحبه موقوف است به قلیل پولی که باید خرج شود به این وسیله ترک آن امور مستحبه نماید، مثل غسل جمعه که اگر به حمام رود دو سه پاره باید بدهد، و هم چنین اگر کیسه نماید، و کذلک اگر سر بتراشد، و کذا اگر به زیارت آستانه مقدسه مشرّف شود، و هکذا از امثال اینها ما لایُعد و لایحصی، و شخصی دیگر که مالک یک تومان یا کمتر باشد این اندیشه را ننماید، لیکن می گوید که از کجا معلوم شد که بعد از آنکه من به این مخارج صرف نمایم دیگر زنده خواهم بود، و بر فرضی که زنده بمانم هرگاه به تحصیل معاش شروع نمایم، و از حق تعالی قسمت خود را طلب نمایم، و از کجا معلوم شد که محتاج خواهم شد، و خواهد گذاشت، و روزیم نخواهد داد غرض ذخیره نمی کند، اما وقتی که ندارد خود را به قرض نمی اندازد، و به هر حال هر دو به مضمون نیّة المؤمن خیر من عمله عمل می نماید، آیا فی الواقع هر جا نیّت خیر است، و به هر دو طریق صواب را درک نموده اند یا هر دو خطا است و هر دو بر ضلالت رفته اند، یا یکی فریب شیطان و نفس اماره را خورد و دیگری مطیع رحمان و امامان و پیشوایان خود گردیده؟

جواب: صورت دوم بهتر است بلاشبهه، و اولی ناخوش است البته.

 

برخی استفتاءات و جواب ها

آیا طلبه که قُوت سال داشته باشد، اما احتیاج به کتاب و متعه داشته باشد، زکات به جهت ما یحتاج می تواند گرفت یا نه؟

جواب: حقیر وجوه فقیر را به این مصرف نمی دهم. [فریم 71]

 

فطره و زکات را قیمت اسیری از ترکمان بخرند، می توان داد یا نه؟

جواب: می توان داد، بلکه به هر صورت آن را باید خلاص نمود و واجب است، و اشدّ واجبات است، و هیچ واجبی به این شدت نیست و به هر نحو که ممکن باشد، و کوتاهی در آن مطلقا جایز نیست. [فریم 73]

 

سوال: در باب خمس چه می فرمایند، آیا در این زمان واجب است یا نه، و علی الوجوب به که باید داد؟

ظاهر وجوب است در این زمان، و به اذن مجتهد جامع الشرایط خوب است، و به خودش دادن که به مصرفش برساند بهتر است، مصرفش به سادات و مستحقین هستند به تفصیل مشهور معروف. و حقیر اذن می دهم که هر کس خمس داشته باشد و سید صحیح النسب محتاج ببینید، خمس به او بدهد و از احتیاجش برهاند، و شش یک آن را به اطفال ایتام سادات که مستحق باشد برساند، و باقی را به مستحقین دیگر برساند، و اگر ابن السبیل سید نیز دست بدهد، شش یک دیگر را به آن بدهد، و ما بقی را به سایر سادات مستحق دهد. [فریم 75]

 

احضار نمودن جن هرگاه امید شفای بیماری در آن باشد، چه صورت دارد، خصوصا مکرر اتفاق افتاده باشد که نفع داده، و هم چنین عمل نمودن به احکام کتب دیو نامه سلیمان ع مثل این که در آن ها مذکور نموده اند که نان و نمک و غیر آن تصدق کنند، و مرغی بکشند و فلان چیز را دود کند.

جواب: ظاهرا هرگاه نفع بخشد مانع ندارد، و الله یعلم. [فریم 82]

 

املاک دیوانی که الحال حاکم و سلاطین این عصر تصرف می کنند و معلوم نیست که آن را به چه نحو مالک شده اند، خلاصه معلوم نیست غصبیت آنها، از حاصل آنها، اگر به مردم و رعایا چیزی بدهند حلال خواهد بود؟

جواب: من مال دیوانی عجم را متعرض نمی شوم. دانسته ای عادت مرا، چرا می پرسی. [مولف گوید که این سوال را حقیر خود کرده بودم، بعد از آمدن به بلاد عجم].

سوال: مواجب و جوایز و انعاماتی که سلاطین این عصر به قضات و حکام شرعی ولایت می دهند، آیا بر ایشان حلال است؟

جواب: تا سررشته جوایز بلد نشویم، حکم نمی کنیم. [فریم 82]

 

سوال: چه می فرمایند در باب بعضی صورتها که در تعزیه اباعبدالله الحسین علیه السلام به عمل آورند، مثل زینت کردن اسب و غیره؟

جواب: مانع ندارد هرگاه مفسده خارجی به عمل نیاید.

سوال: کسی که مرثیه امام حسین علیه السلام را با بعضی از ائمه هدی را خواند و غنا کند، می تواند شنید یا نه؟

جواب: شنیدن غنا حرام است مطلقا.

سوال: آیا غنا در تعزیه امام حسین علیه السلام در اشعاری که مسمع را به یاد آخرت اندازند جایز است یا نه؟

جواب: در هر دو حال حرام است به اخبار متواتره، آما زنجه و نوحه جایز است.

سوال: هر گاه در تعزیه جناب سید الشهداء ترجیع صورت بدهند آیا خواندن و شنیدن آن حلال است یا حرام؟

جواب: غنا حرام است مطلقا، چه در تعزیه سید الشهداء و چه در غیر او آن که به طور نوحه نباشد. [فریم 84]

 

املاکی که در سنوات ماضی ضبط دو پادشاهی بوده و عامل سلطان اجاره به مردم داده به قدر معین، و او هر عصری سلطانیست که وجه قدر معین را به اضافه قدر معین از مستاجرین عاملین سلطان باز یافت می نمودند، فرضا از املاک چنین قدری را به عمرو داده و عمرو به نحو سابق وجه اجاره از مستاجرین بازیافت می نماید حال در این صورت وجه اجاره حرام است یا نه؟

جواب: اگر ملک سلاطین صفویه بوده، تعلق به وارث ایشان دارد، و اگر غصب است، تعلق به مغصوب. جابر شیعه اختیار دارد به هر که می دهد مثل جابر سنی است و بعضی تامل دارند، و حق این است که اشکال دارد، و احتیاط آن است که به رخصت حاکم شرع فریم 95]

 

صبیه شخصی که آن شخص اذن بر عقد ندهد، به اذن آن صبیه به آن می توان نمود یا نه، یا بر عکس، و حال آن که آن صبیه کبیره باکره باشد.

جواب: می توان عقد نمود باکره بالغه رشیده را بدون اذن پدر یا جد، هر گاه خود آ« دختر اذن دهد، لیکن احوط مراعات اذن اب و جد نیز هست، لیکن اگر اذن ندهند و دختر معطل باشد و شوهر خواهد، اذن اب و جد در این وقت، هیچ ضرور نیست. [فریم 103]

 

سوال: شخصی دختری دارد کوچک و برای محرمیت او را به کسی عقد منقطع می کند، آیا مادر آن طفل و همشیره بر داماد محرم است یا نه، و خواهر بزرگ آن طفل از مادر دیگر است، آیا داماد می تواند خواست یا نه.

جواب: اصل این کار را نمی پسندیم و ناخوش است، و بعد از دادن طلاق او، خواستن خواهر بزرگ را باکی نیست. [فریم 106]

 

باز هم در باره اسیر ترکمانان

هر گاه شخصی را اسیر نمایند و خداوند عالمیان وسیله ای ساخته که آن شخص خود را مستخلص نموده،و اسبی از میان ترکمان همراه خود آورده، و در عرض راه، اسب مزبور را شخص جابری بگیرد و هرگاه به دیوان شرع برسد، آیا می تواند قسم داد و قسم خورد، و در دزدیدن مال آنها هرگاه ممکن بشود به هر نحو که باشد آیا بر مسلمانان حلال است یا نه؟

جواب: می باید اسب را بگیرد. قسم هم می تواند خورد که این اسب را از میان ترکمان آورده ام، و بعد اسب را به مصرف شرعی می رساند. [فریم 120]

 

سوال: نماز بر سر قبور مثل مقبره های امامزاده ها بغیر از اماکن مشرفه مقدسه چه صورت دارد؟

جواب: کراهت دارد، و الله یعلم.

سوال: نماز کردن بر سر قبوری که در حوالی امامزاده می باشد چه صورت دارد؟

جواب: کراهتی دارد، هرچند فرش بر آن انداخته باشند.و فرقی نیست آن که در امامزاده باشند یا نه. (فریم 37).

 

سوال: در باب نماز جمعه می فرمایند، واجب عینی است یا تخییر؟

جواب: اقوی وجوب تخییری است و احوط جمع میانه ظهر و اگر کسی نه مجتهد و نه مقلد مجتهدی باشد، باید هر دو را بکند و به غیر این بری الذمه نمی شود. والله یعلم. (فریم 44). (چندین سوال دیگر هم در این باره هست).

 

سوال: معلم هرگاه از برای ادب تعلیم، اطفال مکتب را بزند آیا ظلم و نقض عدالت خواهد بود یا نه؟

جواب: هر گاه از حدّ شرعی تجاوز ننماید، ضرر ندارد. و الله تعالی یعلم. (فریم 52)

سوال: هرگاه خواسته باشند که عدالت کسی را معلوم کنند، جایز است که با او در مقام امتحان درآیند یا آنکه جایز نیست، به مضمون حدیثی که نهی از امتحان کردن برادر مومن وارد شده، بلکه جایز نیست او را به حال خود بگذارند تا آنکه خیر و شر آنچه از او صادر شود، به عنوان اتفاقا مشاهده نمایند و مطلع بر احوال او نشوند؟

جواب: امتحانی که باعث ذلت و مهانت او شود، البته نکنه، چه مومن عزیز است و معرفت عدالت احتیاج به امتحان ندارد. والله یعلم (م 52).

مرحوم وحید بهبهانی در پایان نوشته است: این فتاوی از اجتهادات و ترجیحات فقیر حقیر کثیر التقصیر اذل اقلّ محمد باقر بن محمد اکمل است ـ عفی عنهما ـ لیکن عبارات و تقریرات و خطوط بعضی از بعضی تلامذه این اقل است که اگر در اینجا ناخوشی باشد باکی نیست، چه مدعا ظاهر است.

0Y7ji1551642273.PNG

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

منابع مشابه

پرسش و پاسخ هایی در باب مسأله اخباری ـ اصولی، غنا و تصوف از دوره اخیر صفوی  بر اساس یک متن تازه یاب

رسول جعفریان

جامعه عصر صفوی در پنجاه سال آخر خود، سخت درگیر چند بحث بود، نماز جمعه، تصوف و رد آن، غنا، و بحث اجته

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

خواب ملاصدرا و تعبیر آن توسط خودش

رسول جعفریان

متن حاضر، خوابی است که ملاصدرا در شب سی ام رمضان 1028 هجری دیده و خودش آن را تعبیر کرده است.

سید حسین عرب باغی و نگاه مثبت به تحولات نوگرایانه دوره رضا شاه

رسول جعفریان

سید حسین عرب باغی (م 1329ش) از روحانیون پر نفوذ ارومیه در دوره رضاشاه است که آرای وی در خصوص تحولات