مارک بلند[1]، استاد گروه زبان انگلیسی و نگارش خلاق دانشگاه دومونت‌فورت انگلستان در پژوهش خود با عنوان «راهنمای نسخه‌های خطی و نخستین کتاب‌های چاپی»[2] به مسأله تولید کتاب و نسخه‌خطی در اروپای مدرن و به طور خاص در انگلستان قرون شانزدهم و هفدهم میلادی پرداخته است. نقطه تمرکز اصلی پژوهش وی بر این واقعیت استوار است که آثار مکتوب اعم از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی را باید فراتر از متن آنها مورد مطالعه و بررسی قرار داد و از همین روست که عمده مباحث کتاب حول نشانه‌های غیرمتنی اعم از روندهای تولید کتاب، ساختارها، ابزار و مصالح و به طور کلی جهان تولید کتاب و نسخه خطی شکل گرفته است. هم‌چنان که اشاره شد این کتاب به طور خاص به آثار ادبیات انگلیسی پرداخته است و تمامی مثال‌ها و شواهد آن در همین خصوص است؛ ولی پاره‌ای از نکات نظری ذکر شده در آن را می‌توان به منظور تحلیل نسخه‌های خطی فارسی نیز مورد استفاده قرار داد.

مولف در مقدمه کتاب پژوهش خود را تکمیل‌کننده اثر گسکل[3] با عنوان «مقدمه‌ای جدید بر کتاب‌شناسی»[4] و بیانگر نکات مغفول در آن کتاب دانسته است.

کتاب از هفت فصل اصلی به انضمام یک مقدمه و یک نتیجه تشکیل شده است. مولف در مقدمه کتاب به بیان مطالبی در خصوص اهمیت علم کتاب‌شناسی یا تاریخ‌نگاری کتاب و وجوه گوناگون این علم و مطالعه و تحلیل نشانه‌های غیرمتنی موجود در کتاب‌ها و نسخه‌ها پرداخته و سپس، گزارشی تاریخی را از پژوهش‌های صورت‌گرفته در حوزه این علم ارائه کرده است.

وی نمودار شدن پنج تفاوت را به عنوان پیش‌شرط‌های ظهور نخستین کتاب‌های دوران مدرن و توسعه تجارت کتاب در این دوران یاد کرده است: نخست تفاوت نظام صفحه‌بندی و برش کاغذ در هر صفحه، دوم توسعه کاربرد علائم ویرایشی و نقطه‌گذاری، سوم افزایش تلاش‌ها برای کپی‌برداری از متون کلاسیک دوران باستان، چهارم برآمدن دانشگاه‌ها در قرون دوازدهم و سیزدهم میلادی و شکل‌گیری نهادهای سیاسی و حقوقی که نیاز به مکتوب کردن امور را افزایش داد و سرانجام، توجه دانشگاه‌ها به ارسطو و نسخه‌های عربی آثار او. سپس به شباهت‌های اساسی میان نخستین کتاب‌های چاپی با نسخه‌های خطی از حیث تولید، توزیع و کاربرد آنها اشاره کرده است.

فصل نخستین کتاب با عنوان «کاغذ و مواد مرتبط با آن»، با اشاره به پیشرفت‌های تمدن جدید در حذف استفاده از کاغذ و جایگزینی روش‌های دیجیتال به جای آن و استقرار «جامعه بدون کاغذ»[5] آغاز شده است. مطالب این فصل ذیل پنج گفتار تدوین شده است. در نخستین گفتار با عنوان «پوست، سنگ و کاغذ»، اشاره شده است که پاپیروس رایج‌ترین ماده مورد کاربرد برای کتابت در جهان باستان بوده و اندک اندک جای خود را به پوست حیوانات داده است. مؤلف به صورت تفصیلی به طریقه آماده‌سازی پوست حیوانات برای کتابت پرداخته است. سنگ نیز به عنوان محملی برای کتابت از آغاز ایجاد زبان مکتوب استفاده می‌شد و استفاده از آن، باعث پایداری متن و غلبه بر زمان و طبیعت بود.

 از اوایل دوران مدرن استفاده از کاغذ افزایش یافت البته هم‌چنان از پوست نیز برای نگارش مکتوبات خاصی نظیر دفاتر ثبت تولد و وفات، قباله‌های ملکی و ... استفاده می‌شد. کاغذ عمدتا از طریق اسپانیا و سپس ایتالیا به غرب وارد شد و با توجه به هزینه‌های اندک تولید و حمل و نقل، کاربرد آن با اقبال بیشتری مواجه شد. مؤلف به صورت مفصل طریقه ساخت کاغذ را شرح داده و سپس به درج ته‌نقش[6] بر روی کاغذها و ضرورت بررسی این ته‌نقش‌ها در مطالعات کتاب‌شناسی پرداخته است. تصاویری از ته‌نقش‌های موجود در نخستین کتاب‌های چاپی نیز در این پژوهش، ارائه شده است.

گفتار دوم با عنوان «تجارت کاغذ» به بیان اطلاعات موجود در خصوص این امر بر اساس اسناد و مدارک اختصاص یافته است. نویسنده اشاره کرده که تا پایان قرن هفدهم، کاغذ تقریباً در سرتاسر غرب اروپا به جز بریتانیا تولید می‌شد و بنابراین نیاز بریتانیا به کاغذ یکسره از طریق واردات تأمین می‌گشت. وی آمارهای اقتصادی در خصوص واردات کاغذ و سود حاصل از این تجارت را در کتاب خود گنجانده و با اشاره به این آمارها، به تأثیر افزایش شمار باسوادان در جامعه بر افزایش واردات کاغذ پرداخته است.

گفتار سوم با عنوان «تولید کاغذ» به توسعه روش‌های این صنعت در طول زمان پرداخته است.

گفتار چهارم با عنوان «کاغذ به مثابه مدرک» به بیان این مسأله می‌پردازد که مطالعه کاغذ یک کتاب می‌تواند اطلاعات مهمی را در خصوص زمان و مکان تولید کتاب بیان نماید و از این طریق می‌توان بخشی از ابهامات در خصوص پاره‌ای از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی را حل کرد.

گفتار پنجم با عنوان «شیوه‌های تحلیل و توصیف» به معیارهایی پرداخته است که توجه به آنها در تحلیل و توصیف کاغذ مهم است. از جمله این معیارها باید به وزن، رنگ و بافت (نرمی و سختی) کاغذ و هم‌چنین ته‌نقش آن اشاره نمود.

فصل دوم کتاب با عنوان «ساختار اسناد» با نقد مهم‌ترین پژوهش‌های صورت‌گرفته در این حوزه به ویژه کتاب «مبانی توصیف کتاب‌شناسانه»[7] از فردسون بوئر[8] و کتاب «چاپ و نمونه‌خوانی نخستین نسخه از شکسپیر»[9] تألیف هینمن[10] آغاز شده است. مؤلف سپس به بیان وجوه تمایز کتاب‌شناسی توصیفی و تحلیلی و اهمیت هریک از این شاخه‌ها پرداخته و اشاره کرده است که ساختار هر سند اعم از کتاب چاپی و نسخه خطی بخشی از زبان کتاب‌شناسانه آن است که هم بر کاربرد سند اثرگذار است و هم از آن تأثیر می‌پذیرد و به عنوان نمونه به تأثیر قطع و وزن کتاب بر نحوه استفاده از آن اشاره کرده است. در این فصل، هم‌چنین به ایجاد نظام شماره‌گذاری صفحات، جلد و صفحه عنوان کتاب‌ها، صحافی و تولید مجموعه‌ها پرداخته شده و در موارد متعددی، مثال‌ها و نمونه‌هایی از کتب و نسخ خطی انگلیسی ارائه شده است.

در فصل سوم کتاب با عنوان «تولید متن» به تمامی ابزار و اشخاص دخیل در تولید متون مکتوب پرداخته شده است. هم‌چنین مؤلف اطلاعاتی را در خصوص تاریخچه آموزش الفبا در بریتانیا و وضعیت کاتبان و اهل قلم ارائه نموده است. در این فصل به صورتی مفصل به نحوه کار چاپخانه‌ها و بنگاه‌های انتشاراتی توجه شده است. مؤلف با اشاره به اینکه موزه پلانتین-مورتوس[11] واقع در آنتورپ تنها چاپخانه‌ای است که از قرون شانزدهم و هفدهم میلادی باقی‌مانده، تلاش کرده است تا از طریق بررسی این موزه، اطلاعاتی را در خصوص کار چاپ و نشر در ابتدای دوره مدرن ارائه نماید.

فصل چهارم کتاب با عنوان «تحلیل مدارک» و فصل پنجم با عنوان «تمایزسازی« به طور خاص عمدتاً به ارائه و تحلیل شواهدی از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی انگلیسی تولیدشده در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی اختصاص یافته‌اند و تصاویر فراوانی از این آثار در کتاب درج شده است.

فصل نهایی کتاب با عنوان «شرایط زمینه‌‌ای» به بررسی اسناد موجود در خصوص صنعت چاپ و نشر کتاب پرداخته است. بر این اساس، نویسنده در این فصل به فعالیت‌های شرکت‌های انتشاراتی، مجوزهای چاپ و نشر، سانسور و قاچاق کتاب در بازه زمانی مورد پژوهش خود پرداخته است.

مؤلف در خاتمه کتاب بیان کرده است که هر کتابی از وجوه گوناگون هم‌چون کاغذ، نحوه نگارش، ساختار، فرمت، مالک و اهده‌کننده آن و ... منحصر به فرد و یگانه است و باید آن را مورد مطالعه و بررسی قرار داد و بنابراین نباید کپی‌های فراوان موجود از یک نسخه‌خطی را بی‌اهمیت تلقی نمود. بلکه هریک از این کپی‌ها می‌توانند حامل معنایی خاص باشند.

---

[1] Mark Bland

[2] A Guide To Early Printed Books And Manuscripts

[3] Gaskell

[4] A New Introduction To Bibliography

[5] Paperless Society

[6] Watermark

[7] Principles Of Bibliographical Description

[8] Fredson Bower

[9] The Printing And Proofreading Of The First Folio Of Shakespeare

[10] Hinman

[11] Plantin - Moretus