چالش مدرنیته و دین در مسأله زن در ایران عصر پهلوی اول

از میان مسائل بحث انگیزی که پس از برخورد دنیای غرب با دنیای اسلام پدید آمد، یکی از پرچالش ترین آنها، مسأله زن است. مانند بسیاری از مسائل دیگر این داستان، ابتدا در غرب اتفاق افتاد و تغییر جدی در نگاه سنتی به زن در غرب را سبب شد. این جنبش و پیامدهای آن، همراه با مسائل دیگر، از غرب وارد دنیای اسلام شد. عثمانی نخستین منطقه­ای بود که در تیررس این تغییرات قرار گرفت. مصر نیز خیلی زود و به طور جدی با آن روبرو شد. در بلاد یاد شده، کسانی با تأثیر پذیری از غرب، سعی کردند مسأله زن را مطرح کرده و خواستار تغییر نگاه موجود به زن شوند. غربی‎ها در این زمینه، تبیین‎ها و توصیه‎هایی داشتند و مسلمانان متجدد هم فعالیت خود را بر اساس آن آغاز کردند. ایران نیز از جمله مناطقی بود که به ویژه پس از مشروطه به سرعت تحت تأثیر قرار گرفت. تصور این که در ایران در سال 1338ق / 1299 نشریه­ای با نام «عالم نسوان» انتشار یافته نشان می‎دهد که بحث از زن و حقوق او، بسیار زود در ایران آغاز شده است. در این فعالیت‎ها، چند مسأله مهم مطرح بود؛ یکی تمرکز روی آموزش زنان، دیگری حجاب و سوم فعالیت‎های بیرون از خانه و به طور کلی مباحثی در جهت احیای حقوق زنان و حریت ایشان. طبعا اوائل، این تغییرات به آرامی پیش می‎رفت، اما به تدریج، تندتر و تندتر شد. برای مثال نشریه عالم نسوان، پس از تأسیس در سال 1299 و طی سالهای بعد، به طور رسمی درباره برابری کامل حقوق زن و مرد و نیز علیه حجاب مطلب می‎نوشت.

ماجرای حجاب، یکی از پیچیده ترین داستان‎ها در میان مباحث مربوط به زنان است و این بنده خدا، در سال 1380ش در رسائل حجابیه و نیز کتاب داستان حجاب، واکنش‎ها به مسأله حجاب و متن رساله‎هایی را که از حوالی سال 1294 ش به بعد در این زمینه نوشته شده بود را چاپ کردم. همین طور بخش مفصلی در باره واکنش‎های ادبی به مسأله حجاب و کشف حجاب را در انتهای آن کتاب آوردم. اما بخش دیگر، مربوط به جایگاه زن در دنیای اسلام بود که زیر فشار اصلاحات قرار گرفت و در باره آن فراوان نوشته شد.

 روشن بود در این زمینه، فرهنگ اسلامی – اعم از شرع و عرف مقبول مسلمانان – نوعی خاص از نظام تربیتی و خانوادگی را تعریف کرده که در فقه و اخلاق و عرف جامعه مسلمانی منعکس شده بود. این فرهنگ، با آنچه از غرب می‎آمد، سازگار نبود و پس از آن که غرب در یک دوره تسلط علمی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی خود را بر مسلمانان نشان داده بود، انتظار می‎رفت تا در سایه این هیمنه، آثاری جدی از خود برجای گذارد. به تدریج بسیاری از مظاهر اجتماعی و اقتصادی در شرق عوض شد، در حالی که چندان مشکلی نداشت. برای مثال، وقتی لباس مردان در ایران در سال 1307 عوض شد، ضمن این که مخالفت‎هایی نسبت به آن صورت گرفت، امر غیر قابل تحملی نبود، اما کشف حجاب و آنچه در باره حضور زن در جامعه مطرح می‎شد، در حکم یک زلزله ده ریشتری برای فرهنگ و جامعه اسلامی به شمار می‎آمد. حجاب از مسائل مورد قبول عامه مسلمانان بود و تغییر آن منهای جنبه‎های دینی، جنبه‎های غیرتی و اجتماعی نیز داشت.

در ایران جدید و پس از مشروطه، ندای اصلاحات اجتماعی و اقتصادی و به تدریج مسائل مربوط به زنان، مطرح و در مطبوعات انعکاس یافت. پس از روی کار آمدن رضا شاه، فعالیت‎های فرهنگی در این زمینه آغاز شد. بیش از همه، مسأله حجاب مد نظر بود، مسأله­ای که نماد آزادی زن شناخته می‎شد و کسانی مانند ایرج میرزا و دیگران، به صراحت در باره‎اش شعر می‎گفتند. همزمان با اجرای اصلاحات رضاشاه در سازمان‎های مختلف، روشن بود که نوبت به این مسأله هم خواهد رسید. با این که طی سالها، شمار افراد بی‎حجاب در پایتخت شهرها زیاد شده بود، اما به طور رسمی در 17 دی ماه 1314 کشف حجاب صورت گرفت و سالهای پس از آن تا زمانی که رضاشاه در مقام سلطنت بود، با سیاست اجبار، کشف حجاب اجرا گردید. جدای از آن در مدارس و دانشگاه و بسیاری از مراکزی که تحت سلطه دولت بود، تربیت نسل جدید دختران بی‎حجاب دنبال می‎شد، در کوچه و خیابان‎ها نیز چادر از سر زنها کشیده می‎شد. طی این سالها، در بیشتر شهرهای بزرگ، بزرگان شهر به اجبار، می‎بایست با زنان مکشّفه خود در مجالس جشن شرکت می‎کردند و این برای جامعه­ای که تا دو دهه قبل، در دوره قاجاری، زنان صورت خود را نیز می‎بستند، و حضور آشکاری در جامعه نداشتند، بسیار سخت بود. در مقابل، فشار فرهنگ جدید، با حمایت حکومت و نیز با توجه به نشر آراء و افکار نو، بسیار زیاد بود و درصد قابل توجهی از زنان جامعه را با فرهنگ جدید آشنا کرده و به آن عادت داد.

در میان مسائل مربوط به زن، حجاب شاخص ترین آنها است و در درجه بعد، مسأله مشارکت زنان در امور اجتماعی، تحصیل و تساوی حقوق زن و مرد بود که البته امکان تحقق در بسیاری از امور را نداشت و برای مثال، در باره انتخاب کردن یا انتخاب شدن برای مجلس، جز اشاراتی اندک، اساسا حرفی نبود. اشاره شد که کشف حجاب در دوره رضاشاه، با اجبار عملی و بسیار جدی دنبال شد. به علاوه، از لحاظ فرهنگی هم تلاش شد تا کتابها و مقالاتی در باره موضوع زن نوشته شود که حاصل آن دهها کتاب و صدها مقاله در مطبوعات مختلف و سخنرانی‎های بی‎شماری در مراکز فرهنگی در این باره بود. دو جناح، یکی مذهبی‎های مخالف با تجدد نسوان، و دیگری روشنفکرانِ معتقد به آزادی‎های مربوط به زنان، برابر هم قرار گرفتند، هرچند افکار میانه هم در این وسط وجود داشت. فارغ از بحث حجاب که اجبار حکومتی بود، تفسیر از آن و مسائل دیگر از قبیل آموزش زنان و نیز حضور آنان در جامعه، همواره مورد بحث قرار می‎گرفت و ممکن بود جنبه‎های مختلف آن، متفاوت تفسیر شود.

بدین ترتیب در تمام سالهای دوره پهلوی و بعد از آن و تا به امروز، مسأله زن، یک مسأله چالش برانگیز برای مذهبی‎ها بوده و صد البته جبهه مخالف هم بارها مطالب مختلف و متفاوتی را مطرح کرده است. از نگاه متدینان، زن در یک فرهنگ دینی – سنتی خاصی قرار داشت که تغییر این وضعیت همراه با اما و اگرهای بسیار فراوان و ضجه و ناله همراه بود. این مسأله تا اندازه­ای شدید بود که هنوز چند ماهی از انقلاب اسلامی 57 نگذشته بود که در واکنش به آن ماجرا، حجاب اجباری شد، سیاستی که تا به امروز ادامه یافته است.

اما بسیار روشن است که مسأله حجاب، مختص ایران نبود، بلکه در مصر، سرزمینهای عثمانی و نقاط دیگر جهان اسلام این مسأله به جد مطرح و محل بحث بود. ممکن است اولین بار در عثمانی نداهایی در این زمینه آغاز شده باشد، اما نوشته‎های قاسم امین (1861 – 1908م) در مصر و ترجمه آنها به فارسی در دوره پهلوی اول، نشان از عمومی بودن این چالش و نیز داد و ستد فکری در این زمینه میان ایران و فرهنگ عربی – اسلامی وقت بود. در همان مصر، کتابها و مقالاتی در نقد قاسم امین نوشته شد. علاوه بر آن، به طور کلی، آثاری در انتقاد از آنچه در باره «زن امروز» و «زن جدید» گفته می‎شد، انتشار یافت. طبعا بحث از آثاری که مدافعان حریت زن در بلاد عربی نوشتند، باید بسیار دامنه دار باشد و حتما هم به آن پرداخته شده است. در اینجا به عنوان مقدمه تنها به بحثی از کتاب فرید وجدی اشاره می‎کنیم. جدای از قاسم امین، مباحث مربوط به زنان، در میان عربها، از مباحث بسیار جدی بود که به طور مرتب آثاری از فرنگی ترجمه یا به عربی تألیف می‎شد. این آثار در کل، بر فکر مسلمانان نوگرا مؤثر بود و مخالفان را نیز به واکنش و نوشتن آثاری در این زمینه وا می‎داشت. نمونه آن کتاب المرأة فی التمدّن الحدیث است که آینه­ای از این قبیل آثار به شمار می‎آید (محمد جمیل بیهم، بیروت، 1927).

یک نکته مهم در مجادلاتی که در این باره آغاز شد، این بود که بحث‎های مربوط به زن، پایه معرفتی خود را از روشها و استدلال‎های موجود در مدنیت جدید گرفته بود و کسانی که در بلاد عربی یا ایرانی در این باره می‎نوشتند، می‎باید روشهای خود را با آنچه در گذشته در استناد به قرآن و حدیث بود، تغییر می‎دادند. عمده این مباحث، به جنبه‎های آناتومیک و فیزیولوژی زنان و مردان و تفاوت آنها، بحث‎های روحی و روانی و ویژگی‎های خاص زن و مرد و نیز مسائل اجتماعی و تاریخی مربوط بود. این گفتگوها و مجادلات بر اساس نوشته‎های فیلسوفان و عالمان اجتماعی غرب بود که آثارشان به عربی ترجمه شده بود. در این سه حوزه مهم، موافقان آزادی زنان و مخالفان، استدلال‎های خاص خود را داشتند. طبعا غربی‎ها هم از همین زوایا به مباحث می‎نگریستند.

برای مثال، یکی از کارهای مهم کتاب «خُلق المرأة» بود که توسط هنری ماریون فرانسوی نوشته شده و در باره تفاوت میان طبع زنان با مردان بود. این اثر در سال 1924 توسط امیل زیدان به عربی درآمد. این کتاب برای ایرانی‎ها هم جالب بود و به همین جهت، تحت عنوان طبایع زنان توسط آقا سید جعفر اصفهانی نجفی به فارسی ترجمه شد. این شخص، عکس خود را هم ابتدای کتاب گذاشته و می‎نویسد چندین کتاب دیگر هم در باره زنان دارد از جمله «زن در دیانت اسلام، زن‎های مشهوره در اسلام، زن و خانه داری» که مهیای طبع است و قریبا به طبع خواهد رسید. در مقدمه کتاب طبایع زنان چنین آمده که برای اصلاح تعلیمات و پروگرام مدارس نسوان، لازم است آثاری از این دست منتشر شود. علی القاعده کتاب باید ازعربی ترجمه و سالهای اخیر دوره قاجاری منتشر شده باشد.

ایرانی‎های اهل قلم که از یک سو مایل بودند درباره زن به عنوان موضوعی کاملا بکر بنویسند و از سوی دیگر در باره فلسفه حجاب و وضعیت موجود زن و جایگاه او در فرهنگ اسلامی بحث کنند، نیازمند منابع و استدلال‎های تازه بودند. طرفداران سیاست اصلاحات رضاشاهی، نوشته‎های زیادی علیه حجاب سنتی نوشتند. برخی صرفا پوشاندن صورت را منکر بودند، اما برخی دیگر حجاب را از اساس نفی می‎کردند. شماری از آنها، معتقد بودند که اسلام حجاب را واجب نکرده و حجاب مسأله­ای است که در دوره‎های بعد مطرح شده  است. شماری هم از آیات قرآن در باره حجاب، تفسیرهای متفاوت و تازه­ای را مطرح می‎کردند که با آراء سنتی‎ها سازگار نبود. به هر روی، جنبه دینی آن از نگاه سنتی که استناد به آیه و حدیث بود اهمیت زیادی داشت. علاوه بر این، آنها نیازمند فهم مباحث اجتماعی و تاریخی مربوط به زن بودند و این مسأله­ای بود که در منابع فارسی و عربی در دسترس ایرانی‎ها نبود. در مقابل مخالفان، طرفداران حجاب از همان آخرین دهه قرن سیزدهم شمسی، شروع به پاسخ دادن به مخالفان حجاب کردند و تا حوالی سالهای 1310 ش که هنوز امکان نوشتن و نشر این قبیل آثار بود، کتابها و مقالاتی منتشر کردند. ادامه انتشار آنها به بعد از سال 1320 موکول شد که شرح آن را در رسائل حجابیه آورده‎ام. همان طور که اشاره شد، همه اینها نیازمند منابع تازه­ای بود چرا که؛ روش تازه­ای در این مباحث در پیش گرفته شده بود. در ارائه استدلال در باره حجاب، می‎بایست با نگاه اجتماعی – تمدّنی به موضوع پرداخته می‎شد و در زمینه اثبات برابری زنان با مردان باید به تشریح وضعیت جسمی و روحی و روانی آنها و مسائل دیگر توجه می‎کردند. به عبارت دیگر، استدلال‎های دینی گذشته که متدینان را قانع می‎کرد، دیگر راه گشا نبود و نویسندگان جدید باید به دنبال استدلال‎های تازه­ای می‎بودند.نکته دیگر آن بود که نوشته‎های غربی‎ها در باره حریت زن، همه علیه حجاب بود و مسلمانان اعم از عرب و ایرانی می‎بایست دراین زمینه فعالیت‎های ذهنی تازه­ای می­داشتند. این مدل استدلال، در دفاع از حجاب، در آثار غربی یافت نمی‎شد، گرچه در آنجا کسانی بودند که افراط در بحث آزادی زن و حضور او در مشاغل را نمی‎پذیرفتند، اما به عکس، این قبیل استدلال‎ها را نویسندگان عثمانی و مصری علیه غربی‎ها و طرفداران آزادی زنان، طرح و از آنها استفاده می‎کردند. این نوشته‎ها می‎توانست مورد استفاده ایرانی‎ها باشد. طبعا کارهایی که ایرانی‎ها انجام می‎دادند، شامل تألیف و ترجمه بود اما محتوا همین مباحث بود. آثار تألیفی هم به نوعی اقتباس از کارهای عربهای مدافع حجاب و روش آنها بود. برخی از کارهای ایرانیان، نسبتا مفصل بود که نمونه آن کتاب «وسیلة العفایف یا طومار عفت» است، کتابی که هم در باره حجاب و هم مسائل دیگر و به طور کلی «راجع به زنان» بود. در این کتابها، علاوه بر استفاده از آثار مختلف، از اطلاعات روزنامه‎های غربی در باره وضع ناهنجار زنان، افراط در امور مختلف یا ازدیاد طلاق و انتحار و جز اینها، استفاده می‎شد.

بهره گیری از آثار عربی و ترجمه آنها به فارسی، به تدریج بیشتر و بیشتر شد. نشر این آثار از سالهای پیش از 1300 و پس از آن آغاز شده و ادامه یافت و چندین اثر در دوره رضا شاه در باره مسأله زن ترجمه و منتشر شد. تا حوالی سالهای 1307، آثاری در دفاع از حجاب منتشر می‎شد، اما پس از آن و به ویژه در سالهای پایانی سلطنت رضاشاه، آثاری در دفاع از کشف حجاب انتشار یافت. جالب است در ارتباط با اشعار نیز وضع به همین ترتیب بود. در نیمه نخست، اشعار در دفاع از حجاب بیشتر بود، اما بعد از آن، حتی همان شاعرانی که زمانی در دفاع از حجاب شعر گفته بودند، علیه آن می‎سرودند. به هر روی، شماری از آثار منتشرشده با نگاه انتقادی به جایگاه زن در جامعه ایرانی و در حمایت از سیاست‎های اصلاحی رضا شاه بود. این مطالب با آنچه که متدینین در باره مسائل اخلاقی و فسادهای ناشی از حضور زنان در جامعه گفته بودند، برابر هم قرار گرفت و انعکاس چالش جدیدی بود که بر اثر تجدد پدید آمده بود. در این میان از یک طرف مسأله حجاب، بیش از همه به دلیل جنبه‎های دینی آن و از سوی دیگر ارتباط آن با امری که دینداران از آن با عنوان منبع فساد و آلودگی اخلاقی در جامعه یاد می‎کردند، در مجادله و نقد اهمیت می‎یافت. فارغ از جنبه عملی آن در کشف حجاب، بحث‎های دینی و فکری در باره مسأله زن، صورت هنری هم یافت. شعر، نمایشنامه و داستان و ... قالب‎هایی بود که در آنها به مسأله زن پرداخته شد و مسیرهای تازه­ای برای بحث و جدل گشود.

یکی از آثار مفصلی که در سال 1319ش یعنی اواخر دوره رضاشاه در باره مسأله زن انتشار یافت، کتابی با نام «طلایه آزادی و راهنمای زنان» (ص 13) از شخصی به نام مجتبی فاطمی بود. یک جای کتاب از آقای سید احمد آقا مجتهد فاطمی «رشت» یاد کرده (217) که بسا پدر او باشد. وی ا ین کتاب را به افتخار فوزیه، همسر ولیعهد وقت، محمدرضا پهلوی منتشر کرده و این نکته را در صفحه عنوان، داخل کتاب آورده است. کتاب به افتخار روز 17 دی 1314 نوشته شده (تاریخ تألیف در پایان کتاب 15 بهمن 1314) و این روز، در آغازین صفحه مقدمه کتاب آمده است. طلایه، در 334 صفحه اما فاقد فهرست مطالب است، با این حال، عناوین زیادی در کتاب آمده که مباحث مختلف و متفاوتی ذیل آنها در باره زنان ذکر شده و بسیاری از آنها نقل قول‎هایی از مشاهیر ایرانی و خارجی است. نویسنده ضمن این که این اثر را مطابق میل سیاست‎های جاری نوشته، اما فردی آشنا با ادبیات و فرهنگ دینی است و همه جا سعی می‎کند دین را هماهنگ اصلاحات جاری نشان دهد. در واقع، در صدد هیچ نوع تقابلی میان دین و اصلاحات مدرن نیست. نویسنده در مقدمه از «آزادی زنان» یاد کرده و این که اخیرا «تکامل اخلاقی» در ایران آغاز شده و این کارها با کفایت «قائد عظیم الشأن» انجام شده است (3). در مقدمه ضمن تقدیم کتاب به محمدرضا پهلوی، 25 سؤال را در باره زنان مطرح کرده و گفته است که در باره آنها بحث خواهد کرد. از سید جمال به عنوان «فیلسوف شرق و افشاننده تخم آزادی در ممالک اسلامی» یاد کرده است (17). در کتاب، اغلب از مبارزه با خرافات یاد کرده، دفاع از آزادی نموده و در نهایت به مسأله زنان پرداخته است. نمونه­ای از اشعار خود را هم در کتاب آورده است (19). وی از «جنبش ترقی» زنان یاد کرده و می‎گوید که بعد از جنگ بین الملل، حرکت «کاروان ترقی زنان در کره زمین» روز به روز تندتر شده است (33). گزارشی هم در باره کانون بانوان دارد (316 – 320) و بخش قابل توجهی از کتاب، شرح حال زنان بنام است. گزارش کتاب فرصت دیگری را می‎طلبد اما به طور کلی باید گفت، اثری مفصل و دارای اطلاعات تاریخی و ادبی فراوانی است که زمانی باید به آن پرداخت.

چنان که اشاره شد، منبع مهم برای ایرانی‎ها، جدای از آنچه به خودشان باز می‎گشت، آثاری بود که از بلاد عربی می‎آمد. در این باره نوشته‎های مصری‎ها، در طول تاریخ نوگرایی دینی ما، نقش محوری داشته و تا دوره انقلاب ادامه داشت واتفاقا بعد از انقلاب این ارتباط قطع شد. علاوه بر آن، نوشته‎های عراقی‎ها نیز مؤثر بوده است. این علاوه بر آثاری است که از شبه قاره به ایران وارد می‎شد. جالب است بدانیم در زمینه مسأله زنان، افغانستان هم پدیده جالبی برای ایران بود. مجله پیک سعادت نسوان رشت، در شماره 4 – 5 خود مصاحبه­ای با ثریا، ملکه افغانستان در باره حجاب داشت و او گفت: «حجاب از مسائل اجتماعی و مراسم قومی است که اندک اندک برخی‎ها جزء مذهب تصور کرده اند» (بنگرید: مجله پیک سعادت نسوان، به کوشش بنفشه مسعودی و ناصر مهاجری، «آلمان، 1390»، ص 193).

 شاید اشاره به نمونه‎هایی از آثار منتشر شده در عراق از دوره مورد بحث، بی‎مناسبت نباشد. کتاب «الاسلام و المرأة» از شیخ جعفر الحاج محمد النقدی (بغداد، 1348ق / 1929 م) از جمله آثاری است که یک عالم عراقی شیعی نوشته است. او در مقدمه کتاب خود آورده است که این اثر را در نقد سخن مبشران مسیحی نوشته که می‎گویند زن در اسلام فاقد مرتبت واقعی بوده و بی‎بهره از حقوق خویش است. وی در صفحات نخست، در باره موقعیت زن در میان امم قدیم، از ایرانی و برهمنی و یهودی و نصرانی و عرب بحث کرده، سپس از جایگاه زن در اسلام سخن گفته و مباحثی در باره ازدواج و تعدد زوجات، طلاق، ارث، حجاب و مسائل دیگر در ادامه آمده است. در این کتاب هم از آراء نویسندگان غربی در باره برخی از مسائل مورد نظر، استفاده شده است. کتاب «الاسلام و المرأة» در 1945 و به عنوان ضمیمه نشریه الهدی انتشار یافته است.

       نمونه دیگر از همان ایام، کتاب «تعلیم المرأة» از جعفر حسین بود که در سال 1349/1930 در بغداد و در 100 صفحه منتشر شد. این کتاب به عنوان یک اثر اجتماعی، متعهد بوده تا از اهمیت زن و جایگاه اجتماعی او و لزوم تعلیم زنان بحث کند. فصل نخست کتاب در باره جایگاه زن در اسلام و لزوم تعلیم و تربیت اوست و فصل دوم، در باره زن عرب در جاهلیت و اسلام است. در واقع، فصل دوم، بیشتر تاریخی است و نویسنده شیعی آن، مطالبی در باره فاطمه زهرا و زینب کبری – علیهما السلام – نیز آورده است.

   طی نیمه دوم قرن نوزدهم و سالهای اوّل قرن بیستم که اروپا و امریکا با شدت هرچه تمام‎تر به تولید محصولات صنعتی مشغول بوده و آنها را صادر می‎کردند، زنان نیز در کارخانجات بکار گرفته شده و برای اولین بار، دسته‎های زیادی از زنان مثل مردان مشغول کار شدند. این مسأله پیامدهای مهمی داشت که برجسته‎ترین آن تغییری بود که در سازمان اجتماعی جامعه امریکا از نظر جایگاه زن و مرد روی می‎داد. بسیاری از مطبوعات وقت امریکا و برخی از نویسندگان از این شرایط انتقاد می‎کردند. انتقادهای یاد شده، به شرق می رسید، و برای حفظ جایگاه قدیمی زنان مورد استناد واقع می شد. خواهیم دید که بیشتر ارجاعات فرید وجدی در این باره به همین گزارشها و توصیفات از وضع زنان در اروپا و امریکاست.

بخشی از کتاب «گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی» (نشر علم، 1402)