چکيده: بدون آنکه بخواهيم قضاوت شتاب زده‌اي در مورد تقي زاده داشته باشيم که بسته به زمان و موقعيت مي‌تواند متفاوت‌باشد، به بهانه سالگرد ملي شدن صنعت نفت اسنادي در يکي از پرونده‌هاي موجود مرکز اسناد انقلاب اسلامي ‌ملاحظه گرديد که جالب توجه بود.سيّد حسن تقي زاده از چهره‌هاي معروف دوران مشروطه‌، پهلوي اول و پهلوي دوم است که زندگاني سياسي پرفراز ونشيبي داشته است‌. وي از جمله روشنفکران افراطي تبريز در دوره مشروطه بود که غربگرايي از پا تا فرق سرپا را ترويج‌ مي‌کرد و بر اساس ايده‌هاي روشنفکري خدمات صادقانه‌اي در تثبيت نظام پهلوي و تداوم آن انجام داد.

گروهي ‌وي را خائن و گروهي ديگر خادم مي‌نامند. در وصيت نامه وي که در مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر موجود است وي‌ به اشتباهات و افراط‌هاي دوران گذشته خود اعتراف کرده که قابل توجه است‌.

سيّد حسن تقي زاده ضمن آنکه چهره‌اي سياسي بود در تاريخ و گاهشماري هم دستي توانا داشت. آثار بر جاي مانده ازوي در اين زمينه‌ها حکايت از اشراف و نبوغ وي دارند. با اين حال چهره علمي وي تحت الشعاع شخصيت سياسي‌ وي قرار گرفته به ويژه نقش و جايگاه وي در محافل فراماسونري هم به منفي‌تر شدن چهره وي دامن زده است.

بدون آنکه بخواهيم قضاوت شتاب زده‌اي در مورد تقي زاده داشته باشيم که بسته به زمان و موقعيت مي‌تواند متفاوت‌باشد، به بهانه سالگرد ملي شدن صنعت نفت اسنادي در يکي از پرونده‌هاي موجود مرکز اسناد انقلاب اسلامي ‌ملاحظه گرديد که جالب توجه بود.

بر اساس اين سند، سرجان کدمن مدير کل و نماينده شرکت نفت انگليس و ايران پس از امضاء قرارداد تمديد امتياز جديد نفت با وزير ماليه وقت‌، سيّد حسن تقي زاده، قلم طلايي که با آن قرارداد را امضا کرده بود توسط وزيرماليه به رضاشاه اهدا کرد. وزير ماليه هم طي نامه‌اي آن را به دفتر رضاشاه ارسال داشت.

در اين وقت، شاه طي نامه‌اي به خط‌ خود «قلم طلايي» را که با آن امتياز نفت مجدداً به انگليسي‌ها واگذار شده بود ـ را به وزير ماليه يعني همين جناب تقي زاده اعطا مي‌کرد.

بعدها که در مجلس چهاردهم دکتر مصدق در اين مسائل سخن گفت و تقي زاده را به عنوان عامل تمديد آن قرارداد شوم متهم کرد تقي زاده گفت که در آن واقعه تنها آلت فعل بوده است. تعبير «آلت فعل» يک شوخي جالبي بود که بعد از آن مخالفان تقي زاده هميشه براي وي به کار مي بردند.


]سند شماره يک [





] نشان شير و خورشيد[ به تاريخ‌: 312.3.3

وزارت ماليه‌ نمره‌: 7707 ضميمه



رياست محترم دفتر مخصوص شاهنشاهي

چون در موقع عقد قرارداد امتياز جديد با شرکت نفت انگليسي و ايران سرجان کدمن مدير کل و نماينده شرکت‌ مزبور قلم طلايي را که قرارداد مزبور را با آن امضا کرده بود به وزارت ماليه داده و استدعاي مشاراليه آن بوده است که‌ پس از امضاء قلم مزبور تقديم خاکپاري مبارک بندگان اعليحضرت اقدس همايون شاهنشاهي ارواحنا فداه گردد، عليهذا عين قلم مزبور را براي انجام منظور فوق با آن دفتر محترم ارسال مي‌دارد. حسن تقي زاده

مهر ]ناخوانا[

(آرشيو مرکز اسناد: ش ب 336، سند شماره 183)

تصوير سند


]سند شماره دو [

]نشان شير و خورشيد[

دفتر مخصوص شاهنشاهي

نمره صادره 385

کارتن 9 روسيه 2

خروج 12.3.6 ]13[



جناب مستطاب آقاي تقي زاده وزير ماليه

از مدلول مراسله شريفه به 7707 راجع به قلمي که از طرف سرجال کدمن به خاک پاي مبارک ارواحنا فداها تقديم‌ شده بود خاطر ]ناخوانا[ ملوکانه مستحضر گرديد. عين دستخطي که از طرف ذات اقدس بعنوان جناب عالي شرف ‌صدور يافته است به ضميمه قلم مزبور لفّاً ارسال مي‌گردد.

(آرشيو مرکز اسناد: ش ب 336، سند شماره184)







]سند شماره سه [

نشان شير و خورشيد[ بتاريخ 6 خرداد ماه 1312

دفتر مخصوص شاهنشاهي

جناب تقي زاده وزير ماليه

قلم طلائي را که سرجان کدمن مدير کل و نماينده شرکت نفط انگليس و ايران قرارداد امتياز جديد نفت را با آن امضاء نموده و بر حسب تقاضاي مشاراليه براي ما ارسال شده بود، به شما اعطا مي‌نمايم‌. 6 خرداد 1312

[امضاي رضاشاه]



(آرشيو مرکز اسناد: ش ب 336، سند شماره185)














نشان شير و خورشيد[ بتاريخ 6 خرداد ماه 1312

دفتر مخصوص شاهنشاهي

جناب تقي زاده وزير ماليه

قلم طلائي را که سرجان کدمن مدير کل و نماينده شرکت نفط انگليس و ايران قرارداد امتياز جديد نفت را با آن امضاء نموده و بر حسب تقاضاي مشاراليه براي ما ارسال شده بود، به شما اعطا مي‌نمايم‌. 6 خرداد 1312

[امضاي رضاشاه]


(آرشيو مرکز اسناد: ش ب 336، سند شماره185)