۵۲۳۰
۰
۱۳۸۷/۰۳/۰۶

حوزه علمیه لبنان و ایران (يک مرور)

پدیدآور: رسول جعفريان

خلاصه

برخی از معروف ترین مهاجرين لبناني به ايران شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهایی است که سالها در هرات و مشهد و قزوین منصب داشت. فرزندش شیخ بهایی که یک عالم فرهیخته بی همتا و دوزبانه است، دست راست شاه عباس بود.
<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

حوزه علمیه لبنان و ایران

رسول جعفریان

 

1 - گمان می کنم نخستین رابطه ایران و لبنان، دست کم در دایره تشیع، نامه دعوت خواجه علی مؤید سربداری به مولانا شهید اول یعنی محمد بن مکی (734 - 786) برای آمدن به خراسان باشد. وی در این نامه نوشت: ما از این نگرانیم که سرزمین ما به خاطر نداشتن رهبر و راهنمایی نشدن، دستخوش خشم الهی گردد. هرگاه لطف فرمایید و با توکل به خدا و پرهیز از عذر آوردن، به اینجا تشریف بیاورید، مزید احسان خواهد بود (شهیدان راه فضیلت:‌ 170). شهید به ایران نیامد، اما گفته‌اند که کتاب «لمعه دمشقیه» را به همین هدف و برای آنان تألیف کرد. اگر این ماجرا درست باشد، نشان از ارتباط جوامع شیعی ایران با لبنان است. شهید از روستای جزین از توابع نبطیه بود،‌ روستایی که عالمان شیعه فراوانی در طول تاریخ داشت. اکنون در نقل و انتقالات درونی در جنوب، جزین روستای مسیحی نشین شده اما نبطیه مرکز مهمی برای شیعه در جنوب لبنان است.

 

2 - حوزه علمی لبنان در دوره شهید اول و تا زمان شهید دوم (911 - 965) بر تمام تشیع تأثیر گذار بود. هر دو شهید از فقهای بنام و صاحب تألیفات فراوان فقهی و صاحب نظر در مسائل کلان فقه شیعه‌اند. متنی که شهید اول نوشت و شهید دوم بر آن شرح نوشت هنوز کتاب درسی طلاب است. اخیرا استاد جعفر المهاجر کتابی (جبل عامل بین الشهیدین) در باره حوزه لبنان در فاصله زمانی میان دو شهید که حدود 180 سال می شود نگاشته و شرحی در باره علما و مراکز علمی لبنان به دست داده است. بدون شک این حوزه دینی، با حوزه علمی حله نیز در ارتباط بوده و مجموعه این دو حوزه، رهبری فکری و فقهی شیعه را بر عهده داشته است. مطالعه نوشته های شهید ثانی، اعتماد به نفس بالای علمی او را نشان می‌دهد. این اعتماد به نفس تکیه گاهی دارد که باید همان حوزه علمی لبنان باشد. حوزه یاد شده با جوامع سنی هم در ارتباط بود و حتی تا اوائل دوره صفوی نیز عالمان شیعه لبنانی از مسافرت به شهرهای دمشق و قاهره و استانبول و مکه که مملو از علمای سنی بود ابایی که نداشتند هیچ، مدام رفت و آمد می کردند و کتب حدیثی و فقهی مشهور سنی را نزد آنان خوانده و اجازه علمی یعنی مدرک می گرفتند. آخرین حلقه از این مسافرتها متعلق به شیخ بهایی (م 1030) است.

 

3 – زمانی که شیخ حر عاملی (م 1104)  در ایران بود و کتاب «امل الامل» خود را در اواخر قرن یازدهم هجری می‌نوشت، سیل عالمان جبلی عاملی بود که روانه ایران شده بود. جلد اول «امل الامل»  اسامی و شرح حال علمای جبل عاملی است که شیخ حر، اسامی آنان را به دست آورده و جلد دوم شرح حال دیگر علمای شیعه است. در جلد اول  نام 215 نفر عاملی آمده است. همین مقدار کافی است نشان دهد حوزه علمیه لبنان تا چه اندازه نیرومند بوده است. این حوزه زیر فشار دولت ممالیک و با فتاوی شماری از متعصبان، آسیب فراوان دید. نه فقط حوزه که اصولا جامعه شیعه لبنان، در قرن هشتم ونهم از شهرها به کوهها رانده شد و بسیاری از عالمان آنان به بهانه های واهی محاکمه و به شهادت رسیدند. گفته‌اند که شهادت شهید ثانی سبب شد تا شماری از عالمان لبنانی به ایران بیایند. اما مهم تر از آن فراهم شدن زمینه زندگی و تدریس و تحصیل در ایران، عامل کشاندن شماری از جبل عاملی ها به ایران بود. بسیاری در نجف بودند و از آنجا به ایران آمدند. شاید برجسته ترین آنها محقق کرکی از روستای کرک نوح در منطقه بقاع لبنان و نزدیکی بعلبک است که تأثیری شگرف در ایران داشت. او به همراه دو فرزندش و بیشتر، از طریق نوادگان دختریش، نسلی را در ایران برجای گذاشت که غالبا عالم و صاحب منصب و شیخ الاسلام و حتی صدر اعظم بودند. خاندان کرکی تا پایان عصر صفوی در این دولت حضور داشتند و نام کرکی در تمام منابع مهم تاریخی صفوی با احترام برده می شود. میرداماد تنها یکی از نوادگان دختری کرکی بود که بخشی از شهرت خود را مدیون جدش بود. چند ده  عالم دیگر جبل عاملی هم در این دولت حضور داشتند. برخی از معروف ترین آنها شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهایی است که سالها در هرات و مشهد و قزوین منصب داشت. فرزندش شیخ بهایی که یک عالم فرهیخته بی همتا و دوزبانه است، دست راست شاه عباس بود. سراسر دولت صفوی مشحون از این چهره هاست. همین مسجد شیخ لطف الله اصفهان، مسجدی است که شاه عباس برای شیخ لطف الله میسی جبل عاملی ساخت و به نام او شهرت یافت. غالب اینان، تحصیلات شان درلبنان و عراق بود و برای ثمره دهی به ایران آمدند. شیخ حر عاملی صاحب کتاب مهم و بزرگ «وسائل الشیعه» هم از همین مهاجران است. حتی الان هم فامیل های جبل عاملی و عاملی و صدر و غیره و غیره بسیاری از نسل همان مهاجران هستند. چندین تحقیق در باره این مهاجرت صورت گرفته که برخی از لبنانی ها و ایرانی ها و شماری هم از فرنگی هاست.

 

4 – نگاهی به حوزه لبنان در روزگاری پس از نابودی دولت صفوی در ایران، این تصور را به وجود می آورد که گویی هرچه عالم بود به ایران آمد و لبنان از عالم تهی شد. این نکته را از این بابت اشاره می کنم که دیگر آن شکوهی که لبنان در دوره نخست ممالیک و حتی تحت فشار این دولت در قرن هشتم و نهم داشت دیده نمی شود. شاید همان فشارها و سپس مهاجرت به عراق و ایران به تدریج شیعیان لبنان را از داشتن نسلی از عالمان مشهور محروم کرده است. حوزه های کهن شیعه در جزین و نبطیه و غیره و غیره به تدریج از میان رفت و زندگی فقیرانه شیعیان در بقاع و جبل عامل آن هم زیر فشار عثمانی ها، زمینه ای برای رشد علم و تأسیس حوزه را باقی نگذاشت. کسانی که به عنوان عاملی شهرت داشتند و صد البته که اندک نبودند، بیشتر در عتبات مقدسه سکونت داشتند. فهرست بلندی شامل 2841 نفر از علمای جبل عاملی را از قرون قدیم تا اواسط قرن چهاردهم در کتاب شش جلدی تکلمه امل الامل از سید حسن صدر (1272 – 1354) که به تازگی به چاپ رسیده، می توان ملاحظه کرد. مرجعیت لبنانی ها برای جامعه شیعه، در حد همان شهید اول و ثانی و سپس محقق کرکی باقی ماند. در واقع از یک لیست نزدیک به چهل نفری عالمان درجه اول شیعه در طول 1100 سال، این سه نفر سهمیه لبنان است. افول جامعه شیعه لبنان در دوره عثمانی، بیشتر از آن روی بود که این دولت در این بخش های سیاست طائفی گری ممالیک را دنبال می کرد. تنها یادی که از شیعیان لبنانی در این دوره داریم، به جز عالمانی که گهگاه در نجف و کربلا از حضورشان باخبریم، زائرانی هستند که در مکه با ایرانیان مواجه می شوند. ایرانیان در سفرنامه های خود، به خصوص آنان که در پنجاه سال عصر اخیر قاجاری از راه دریا به حج رفته و گهگاه به بیروت هم سری زده اند از جامعه شیعه خبر داده اند.

 

5 – حیات مجدد حوزه علمیه لبنان با سید عبدالحسین شرف الدین است که در باره‌اش فراوان گفته و نوشته شده و اخیرا هم مجموعه آثارش در 10 مجلد در قم همراه با یک بزرگداشت علمی مفصل و چندین مجلد مجموعه مقاله در باره او به چاپ رسید. شرف الدین، گوهر درخشانی که شیعیان لبنان را زنده کرد، خصلت های جالبی دارد. وی نه فقط یک نویسنده و مرجع دینی محلی، بلکه یک سیاستمدار و مبارز نیز هست، مبارزی که سردمداران حقوق بشری فرانسه سالها حکم اعدامش را صادر کردند و دربدر دنبالش بودند تا اعدامش کنند. فرانسوی ها مدل عثمانی را در لبنان عوض کردند. عثمانیها به دلایلی پای شیعه را از سیاست بریدند و فرانسوی ها برای حمایت از مارونی ها که آنان را متحد طبیعی خویش می پنداشتند. بنابرین درآمارگیری هر دو دولت، شیعه در اقلیت افتاد و با منت ریاست مجلس به او واگذار شد. هرچه بود شیعیان در جنوب و بدور از شهرها ماندگار شدند. صور  تنها شهری بود که می شد از شیعه نشانی گرفت و سید شرف الدین در آنجا بود. شرف الدین از سال 1322 به جبل عامل آمد و تا پنجاه و پنج سال پس از آن یعنی سال 1377 که درگذشت، رهبری شیعه این منطقه را بر عهده داشت. آثار علمی او نشان داد که اگر در حوزه نجف، مرجعیت فقهی در حد آنچه در عتبات و ایران بر می آید وجود ندارد، اما این حوزه می تواند محققان و پژوهشگرانی که خلاقیت و ابتکار دارند تربیت کند. سید شرف الدین افزون بر یک روحانی در عرصه لبنان، یک پژوهشگر نمونه در شیعه بود که آثارش به سرعت انتشار یافت. این نوع پژوهشگر با این طرز فکر،  یک ابداع و ابتکار بود. این زمان برقراری ارتباط با مجامع علمی دمشق و قاهره برای شیعیان محدود اما مؤثر بود. سید شرف الدین این ارتباط را با الازهر برقرار کرد که مکاتباتش آثاری هم داشت. او وحدت گرا بود و این سنتی بود که در ایران و مصر هم دنبال می شد. باید پذیرفت که وحدت گرا بودن از نظر او، همزمان با تأکید روی تشیع به همان مفهوم سنتی آن در انتقاد تاریخی از رفتار برخی از شیوخ قدیم بود. به هر روی سید شرف الدین یک نقطه عطف در حوزه علمی لبنان است. او برای جامعه شیعه لبنان هم که کاملا روستایی بود، یک نقطه عطف بود، کسی که شیعه را در مسیری انداخت که توانست در راه کسب حقوق سیاسی فراموش شده خود گام بردارد.

 

6 – امام موسی صدر اصل و نسب به خانواده های لبنانی می برد. او در جمع دوستانی از قبیل آقایان بهشتی و آذری و روحانی و شبیری و مکارم و سبحانی و عده ای دیگر بود و برای مکتب اسلام مقاله می نوشت. خانواده اش عرب بودند و پدرش آیت الله صدر وقتی صحبت می کرد لهجه عربی داشت. وی یک یا دو بار قبل از اقامت دایم به لبنان رفت و  سید شرف الدین او را برای اقامت، دعوت کرد. وی که جامع مناقب و کمالات ظاهری و باطنی بود و عقل اداره و سیاست او بیش از درس و بحث مرسوم طلبگی بود، در سال 1338 ش در لبنان مقیم شد. سالها طول کشید تا توانست جامعه شیعه لبنان را از حالت نیمه جان به یک موجود واقعی و زنده تبدیل کند. روشن است که هدف از فعالیت های صدر، احیای حوزه لبنان نبود اما به طور طبیعی با بالا آمدن شیعیان از وضعیت اسفبار گذشته، احساس نیاز به تحصیل علوم دینی جدی تر شد. ایران در بخشی از این فعالیت ها به وی کمک می رساند که بعدا به دلایل سیاسی متوقف یا بسیار محدود شد. به هر روی بنابرین باید کارهای سیاسی و اجتماعی و عمرانی امام موسی صدر را زمینه افزایش اعزام طلبه ها به نجف دانست. رفتن این طلاب به نجف آنان را در جریان چند و چون جریان های فکری عراق قرار می داد. این زمان حوزه نجف فعال شده بود، مبارزات سیاسی منسجم تر شده بود اما از همه مهم تر بالا گرفتن قدرت مارکسیسم، مثل ایران دهه سی، عالمان شیعه را به سمت بازسازی فکری شیعه برده بود. نواندیشی و نونویسی به آرامی در حوزه کهنسال و خشک نجف آغاز شده بود. این حرکت ریشه در کاظمین داشت، جایی که تماس با بیرون از حوزه آسان تر بود. طلاب لبنانی در نجف به آرامی فعال شدند. برخی از آنان مانند شیخ محمد مهدی شمس الدین و سید محمد حسین فضل الله در آنجا با این جریانها نزدیک شدند. شاخه ای از حزب الدعوه که خود حزبی جهان اسلامی اما شیعی بود در میان طلاب لبنانی پدید آمد. شیخ علی کورانی که اکنون از عالمان قم است، از زمره نخستین لبنانی های فعال در این تشکل بود. همین طور سید محمد حسین فضل الله. به آرامی طلاب دیگر لبنانی هم وارد نجف شدند. شهید سید عباس موسوی و آقای سید حسن نصرالله در آغاز طلبگی در نجف بالیدند و همانجا با جریان های مبارز آشنایی یافتند و به دلیل خفه شدن وضعیت سیاسی نجف به زودی به لبنان بازگشتند و مدرسه درست کردند. مهم ترین ویژگی طلاب لبنانی، نه پیمودن خط مرجعیت به سبک و سیاق سنتی، بلکه نگارش و نویسندگی و پژوهش های دینی و تاریخی بود. در لبنان چندین نفر در سطحی خوب دست به قلم بودند. هاشم معروف الحسنی یکی از آنان بود. محمد جواد فضل الله نمونه دیگر بود که عمری طولانی نکرد. این همان سبک نگارشی بود که شمس الدین و فضل الله نیز دنبال کردند. به نوعی شبیه نوشته های دهه چهل و پنجاه نویسندگان مذهبی قم اما به نظرم قدری پیشرفته تر است و یکی از دلایل آن، رقابت در نویسندگی در عالم عربی با نویسندگان فراوان سنی آن هم در لبنان که مهد چاپ و نشر است. مسائل ایران روی لبنان تأثیر گذاشت و روحانیون را تقسیم بر دو کرد.  شمس الدین خیلی زود به دلیل موقعیتش در مجلس اعلای لبنان، موضعی مشابه امام موسی صدر گرفت که از زاویه نوعی لیبرالیسم مذهبی بود. اما آقای فضل الله انقلابی بود و آن سالها مرشد معنوی حزب الله بود.

 

7 – انقلاب اسلامی ایران بیشترین بازتاب را در مقایسه با هر کشور دیگری در لبنان داشت. عراق که فضای بسته‌ای داشت و امکان تحرک اندک بود. در دیگر کشورها نیز چنین جامعه شیعه‌ای که بسان جامعه شیعه لبنان زنده باشد وجود نداشت. این انقلاب، درست در مقطعی صورت گرفت که شیعیان لبنان در آغاز پرش بودند. بنابرین وقت آن بود که بار دیگر ایران و لبنان به تبادل فکری بپردازند. در این حیث و بیث بود که  ناپدید شدن امام موسی صدر رخ داد و ضربه هولناکی به جامعه شیعه وارد آمد.

از سوی دیگر، گفتیم که طلاب لبنانی در نجف تربیت می شدند، اما اندک اندک و با فشار حزب بعث برنجف، پای طلاب لبنانی به ایران باز شد. عبدالله شرف الدین، نخستین عالم لبنانی بود که در قم اقامت گزید. بعد از آن سید جعفر مرتضی که طلبه ای در نجف بود و شرایط مطلوبش واقع نشد به ایران آمد. برادران کورانی، شیخ محمد علی برّو، شیخ عبدالامیر شمس الدین پیش از انقلاب به ایران آمدند. سالها طول کشید تا تحولی در وضعیت طلاب لبنانی ایجاد شد. زبده های آنان همچنان اهل قلم و پژوهش به سبک و سیاق سید شرف الدین بودند. آقای جعفر مرتضی پیش از انقلاب کتاب حیات سیاسی امام رضا را نوشت که توسط دارالتبلیغ در بیروت منتشر شد. همان وقت در مجله الهادی نیز مقاله می نوشت. به هر روی در سالهای آغازین انقلاب، رابطه آقای فضل الله با ایران بسیار عالی بود. آقای شمس الدین نیز هر از چندگاهی به ایران می آمد و برخی از نوشته هایش به فارسی هم ترجمه شد. نیاز به ساماندهی کار طلاب لبنانی در قم سبب شروع فعالیتی در این زمینه شد. این تلاش دو محور داشت: آقای جعفر مرتضی در ایران و آقای فضل الله از لبنان. سالهای متمادی منزل سید جعفر مرتضی، پاتوق آقای فضل الله در وقت هایی بود که به ایران می‌آمد. مدرسه ای با نام منتدی برای لبنانی ها تهیه شد. اندکی بعد خانه های فراوانی برای طلاب لبنانی و اقامت موقت آنان خریداری شد. به تدریج شمار طلاب لبنانی به صد می رسید. صبح های جمعه بیشتر آنان در روضه منزل سید جعفر شرکت می کردند. گویا سید حسن نصر الله هم یک سال  (1989م) در قم بود. این داستان با آرامش دنبال می شد و طلاب لبنانی منتقل کننده فرهنگ انقلابی ایران در ضاحیه بیروت و جنوب لبنان و بقاع بودند.  اکنون که این مطالب را می نویسم طلاب لبنانی مدرسه و کتابخانه و همین طور مدرسه ابتدایی و راهنمایی برای فرزندانشان در قم دارند و بیش از 180 طلبه لبنانی در قم مشغول تحصیل هستند.

 

8 – یک اتفاق سبب شد تا این رشته گسسته شده و آسیب ببیند داستان این گسسته شدن، آن بودکه همزمان با آغاز جریان نوگرایی در حوالی سال 66 – 67 در ایران، در لبنان نیز حرکت جدیدی آغاز شد. از نظر برخی از رهبران این جریان،‌ این حرکت می توانست به مسأله وحدت شیعه و سنی و فراهم کردن زمینه آن مربوط شود، گرچه ظاهر امر چنان بود که نظریات جدید از سر پژوهش و تحقیق است. در ورای این امر، اصلاح طلبی به سبک و سیاق نوگرایان متمایل به غرب عامل دیگری بود که سبب اظهار نظرهای تازه می شد. علاوه بر اینها، دشواری های جمهوری اسلامی برای تطبیق شریعت با  عمل، میدان رزمی را برای بحث و بررسی و اجتهاد پیش آورده بود که هدفش حل و فصل مشکلات بود و سخن تازه می طلبید. لبنان در این زمینه، عامل افزون تری هم داشت و آن واقع شدن آن در میان امواج فکری نویسندگان نوگرای عرب بود که از هر سوی بر می خاستند. مارکسیسم شکست خورده بود و پتانسیلی که سابقا برای نگارش آثار مارکسیستی به کار می رفت این بار پس از برآمدن مجدد خورشید تمدن غربی از زاویه لیبرالیسم، در خدمت نوگرایی دینی متمایل به غرب در آمده بود. تفسیر مجدد شیعه برای کارآمد کردن آن در جهانی که به سمت شیعه اقبال کرده بود، عامل مضاعفی برای ایجاد حس تازه گویی و صاف و صوف کردن زیر و زبر و فراز و نشیب ها فکری بود. آقای فضل الله از تاریخ، آن هم یکی از لحظات حساس آن، شروع کرد. داستان شهادت حضرت فاطمه(س). این مسألة به سرعت تبدیل به یک موضوع جنجالی شد و چندی بعد کانون منازعات مهمی میان برخی از مراجع با آقای فضل الله و هواداران وی شد. مهم ترین نویسنده که به صورت قلمی با وی برخورد کرد دوست پیشین او سید جعفر مرتضی عاملی بود. ابتدا برخوردها آرام بود اما به تدریج به نوشته های تند کشیده شد. «مأسات الزهراء»‌ در دو جلد علیه اظهارات آقای فضل الله نوشته شد و به دنبال آن دست کم شش جلد تحت عنوان «خلفیات مأسات الزهراء» شامل نقدهای دیگری علیه آقای فضل الله منتشر گشت. دست کم سه مرجع تقلید دیگر (دو در قم و یکی در نجف) هم در این باره موضع گرفتند و همین موضعگیری سبب شد تا به تدریج آقای فضل الله از موقعیت رو به رشدی که داشت دور شود. در عین حال آقای فضل الله به عوض از دست دادن سنتی ها، در دنیای نوگراها نفوذی به دست آورد. بسیاری از آثارش مورد توجه قرار گرفت و حتی در ایران، و در همین قم برخی از نشریات از مطالبش به صورت مرتب استفاده می کردند. به علاوه دستگاه رهبری ایران، چندان مایل به آسیب زدن به چهره او به عنوان یک تکیه گاه در لبنان آسیب پذیر و پر مخاطره و زیر فشار اسرائیل نبود. بنابراین با احتیاط تلاش کرد دامنه این منازعات را محدود کرده و مانع از گسترش آنها شود، امری که سبب ناراحتی برخی از طرف های درگیر هم شد. آنچه مهم بود این که آقای فضل الله که در طریق تبدیل شدن به یک مرجعیت فقهی بود،‌ در نیمه راه متوقف شد و حوزه لبنان که انتظار ظهور یک مرجع تقلید، و لو محلی، را داشت،‌ بازهم مثل گذشته فقط نویسنده و فاضل عرضه کرد.

منبع: شهروند امروز

 

 

 
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

منابع مشابه بیشتر ...

دو رساله اعتقادی صریح السنه و التبصیر فی معالم الدین از محمد بن جریر طبری مورخ و مفسر (224 ـ 310)

رسول جعفریان

طبری بیش از همه به تاریخ و تفسیرش شهرت دارد. چندین اثر حدیثی هم دارد که یکی تهذیب الاثار است. در دهه

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

اندر تعریف صحیفه پنجم از کتاب صحائف العالم

رسول جعفريان

گزارش و معرفی کوتاهی است از بخشی از کتاب صحائف العالم، اثری که تاکنون منتشر نشده است. در این فصل، اط

يک گزارش و سه سند در باره حجاج ايراني در راه جبل

رسول جعفريان

یش از یک هزار و سیصد سال، ایرانیانی که عازم حج بودند از راه جبل، به مکه می رفتند. این راه، حد فاصل ک