معرفی کتاب

نجمین جلد دایرة المعارف مکه و مدینه که توسط موسسه الفرقان للتراث الاسلامی حمایت مالی و علمی می شود و مرکز آن در شهر جده قرار دارد منتشر شد.

موسسه الفرقان در اصل در لندن و بنیانگزار آن زکی یمانی، یکی از ثروتمندان شهر مکه است که سالها وزارت نفت عربستان را بر عهده داشت. این مرکز از نزدیک به چند دهه قبل برای حمایت از نسخ خطی در دنیای اسلام، تصحیح متون و فهرست نویسی پدید آمد و در ضمن به دلیل تعلق خاطر زکی یمانی به مکه و مدینه، کار این دایرة المعارف را نیز آغاز کرد.

«موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره» از ویژگی های یک دایرة المعارف موزون و متعادل برخوردار است و تقریباً هر سال دو مجلد از آن منتشر می شود. پنج ماه قبل این مجلد منتشر شده و در حال حاضر اخبار حاکی از آن است که مجلد ششم آن نیز زیر چاپ است.

یکی از نکات مهم آن دایرة المعارفی بودن آن است. یعنی این اثر پژوهشی و گسترده وارد مدخلها نشده و تلاش می کند اطلاعات موجود در باره هر مدخل را ارائه کند.

مجلد جدید از حرب «برید» تا «بیئة مکه» را شامل شده و در 640 صفحه دایرة المعارفی عرضه شده است.

یکی از ویژگی های این مجلد، شرح حال قبایلی است که در منطقه مکه و مدینه زندگی کرده و به دلیل آن که نام آنان با «بنو» آغاز می شود حجم قابل ملاحظه ای از مجلد به معرفی قبایل این حدود، از گذشته تا حال اختصاص داده شده است. بدون شک این مجلد از این بابت، ممتاز است. برای پژوهشگرانی که روی سیره نبوی کار می کنند این بخش می تواند بسیار سودمند باشد.

در این مجلد، صلاح حمودی از جمله نویسندگانی است که مداخل بسیاری دارد و این البته یک نقطه ضعف برای آن به شمار می آید. در واقع، وقتی قرار شد که یک نفر همه کاره باشد، می توان انتظار داشت که مدیریت دایرة‌المعارف گرفتار مشکل در زمینه نویسنده شده است. عباس طاشکندی هم مثل مجلدات قبل مداخل زیادی را نوشته است.

مدخل بقیع هم در همین مجلد است و ضمن آن که چندین بقیع معرفی شده ضمن بقیع الغرقد شرحی از بقیع با تصاویری از گذشته آن با همان مزارات قدیم که در ضمن بسیار زیبا و روشن است، درج شده است. در این قسمت روایاتی در توصیه به زیارت بقیع درج شده و روشن است که در این باره تأکید مضاعف شده است. با این حال با اشاره به تخریب بقاع بقیع توسط سعودی ها و این که این مطابق سنت نبوی بوده، به توسعه های مختلفی که در دوره سعودی در این قبرستان داده شده پرداخته شده و اطلاعاتی ارائه شده است. همچنین به معرفی شخصیت‌های معروفی که قبرشان در بقیع است پرداخته شده است. زقاق بقیع هم که ایرانی ها به آن محله بنی هاشم می گویند ـ و اصلی هم به این نام ندارد ـ در مدخل «بقیع ، زقاق» آمده و تصویری ازآن درج شده است.

سرجمع دایرة‌ المعارف جالب و قابل توجهی است و ممکن است اشکالاتی در برخی از مطالب داشته باشد، اما به گونه ای است که می توان نام آن را دایرة المعارف گذاشت.