معرفی کتاب

نقش زنان در عصور مختلف اسلامی مهم است و مطالعات زیادی در این باره انجام شده است. نقش دینی، علمی، سیاسی و اجتماعی آنها در پژوهش‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته، اما نقش اجتماعی ـ اقتصادی زنان در قرون میانه در کتاب فوق بررسی و بیان شده است.

به گفته مؤلف، پس گذر جامعه اسلامی از دولت ساده و بسیط اموی که صبغه عربی شدیدی داشت، با روی کار آمدن عباسیان و گسترده شدن دامنه خلافت اسلامی، اقوام مختلفی در ذیل آن قرار گرفتند. با تثبیت حکومت عباسی و فاصله گرفتن آنها از عربیت دوره اموی، وقتی اقوام مختلف در این حکومت نقش پیدا کردند، کم کم کارکردهای آنها نمود پیدا کرد. تسلط ترکان در دوره عباسی بر دستگاه خلافت نمونه خوبی در این زمینه است. در کنار آن، جواری (کنیزها) یی که از ممالک مختلف وارد دارالخلافه عباسی می‌شدند کارهای مختلفی بر عهده می‌گرفتند و هر گروه، نقشی ایفا می‌کردند.

مؤلف کسانی را که به صورت غلام یا کنیز وارد دارالخلافه می‌شدند چنین دسته بندی کرده است:

جاریه: کنیز به طور عام که انواع مختلفی داشتند.

قهرمانه: کنیزانی بودند که مقام و شأن بالاتری داشتند و چنان که خواهد آمد، در اداره امور نقش مهمی داشتند. شبیه آنچه که غلامان ترک در آینده ایفا کردند و به سرداری و ... رسیدند.

حظیه و حظایا: کسانی بودند که هنر خاصی داشتند یا به علت ظاهرشان مورد توجه دربار قرار می‌گرفتند.

سراری: کسانی بودند که در خانه‌ها کار می‌کردند.

رقیق: اینها در قصرهای خلفا کارهای مختلف روزمره را انجام می‌دادند.

قیان: کسانی بودند که در اصلاح و تزیین اشخاص، قصور و خانه‌ها کار می‌کردند که به زنانشان مقینه می‌گفتند.

خدم: غلامان  کنیزان ساده و معمولی بودند.

مؤلف در این کتاب به بررسی نقش جواری و قهرمانات پرداخته و پیشینه آنها را در عصر ساسانی پیگیری کرده، سپس به روایتی از وجود فردی «قهرمان» در عراق در زمان امام علی (ع) اشاره می‌کند. وی نقش آنها را در دوره اموی کم می‌داند و نفوذ آنها را در بغداد در دوره عباسی پس از منصور می‌داند.

وی نقش اجتماعی قهرمانات در دوره عباسی را مهم می‌داند به گونه‌ای که در دربار و بیوت خلفا، امرا و امور اداری نفوذ کردند و کم کم نقش‌های مهمی را بر عهده گرفتند. آنها ابتدا در شعر، ادب، قصه و غنا مهارت یافتند اما نقش اصلی خود را در امور اداری ایفا کردند. کارهای مهم اداری اقتصادی دارالخلافه بر عهده اینها بود. وی از البدایه و النهایه نقل کرده که قهرمانه کسی بود که در امور مالی و دخل و خرج دارالخلافه تخصص داشت. این نقش اقتصادی باعث بالا رفتن جایگاه اجتماعی قهرمانات شد و در زمان‌هایی که دستگاه خلافت ضعف و فتور داشت، آنها بر امور مسلط می‌شدند و در امور سیاسی هم دخالت می‌کردند مانند زمان المقتدر بالله. نقش جواری و قهرمانات در بخشی از خلافت عباسی به گونه‌ای مهم بوده که چند کتاب درباره آنها نوشته شده است مانند رسائل القیان از جاحظ، القینات اسحاق بن ابراهیم موصلی، القینات مدائنی و القینات یونس بن سلیمان مغنی که از بین آنها فقط کتاب جاحظ باقی مانده است.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

المقدمة

الفصل الاول: الاوضاع العامة للجواری و القهرمانات فی الدولة العباسیة

الفصل الثانی: الجواری و القهرمانات فی عهد الخلفاء العباسیین الاوائل

الفصل الثالث: احوال الجواری و القهرمانت خلال عصر الهیمنة الترکیة

الفصل الرابع: العصر الذهبی للجواری و القهرمانات فی العصر العباسی

الفصل الخامس: الجواری و القهرمانات خلال حکم البویهیین و السلاجقه

الملاحق

المصادر و المراجع