معرفی کتاب

قاموس المعارف یک اثر دایرة المعارفی چهار جلدی است که به همت مرحوم آیت الله میرزا محمدعلی مدرس تبریزی ـ نویسنده ریحانة الادب ـ طی سالهای 1329 تا 1345ق نوشته شد، به همت موسسه امام صادق (ع) انتشار یافت و منتظران را با چاپ جلد چهارم آن که آخرین جلد قاموس است، خوشحال کرد.

زحمت هفده سال مرحوم مدرس تبریزی در نگارش کتاب قاموس المعارف به بار نشست و به همت همشهری گرامی او جناب آقای علیرضا سبحانی [آقازاده حضرت آیت الله العظمی سبحانی] در چهار جلد منتشر شد. بدین ترتیب در کنار دهخدا، مصاحب و دانش گستر، یک اثر دایره المعارفی دیگر هم انتشار یافت. این اثر گرچه کار یک نفر است، اما این یک نفر نیست یک ابرمرد است که با همت و پشت کار سالیان این اثر را پدید آورده است.
سلیقه جناب آقای سبحانی چنین بود که برای هر مجلد، مقدمه ای از سوی برخی از دوستان نوشته شود. برای مجلد چهارم که مجلد آخر است (از حرف لا تا ییلان) به بنده امر شد تا چند سطری بنویسم و آنچه در پی می آید مقدمه ای است که بر این مجلد نوشته ام. طبعا نباید تصور شود که نگارش این مقدمه به این معناست که بنده هم در کار نشر این اثر تلاشی داشته ام. این زحمت کاری سترگ از موسسه امام صادق علیه السلام و زیر نظر جناب آقای علیرضا سبحانی است.
در اینجا باید از دوستم جناب هاشمیان تبریزی هم تشکر کنم که در روزهای آغاز کار این قاموس، بر اساس درخواست حضرت آیت الله سبحانی، در گرفتن تصویر نسخه این کتاب از ایشان استمداد کردم و ایشان نیز ما را یاری دادند. وقتی تصویر را به موسسه دادم، فکر نمی کردم به این دقت و سرعت این کار انجام شده و به پایان برسد. خوشحالم که این کار انجام شد و برگی دیگر از میراث ایران اسلامی منتشر شد.

اما مقدمه بنده
دو اثر شگفت مرحوم مدرس تبریزی با عناوین ریحانة الادب و قاموس المعارف، آثاری دایرة المعارفی هستند که یکی در حوزه رجال و دیگری در حوزه مفاهیم و لغات و اصطلاحات، به جامعه علمی فارسی زبان عرضه شده است. آنان که با ریحانه سروکار داشته و دارند ارزش آن را می دانند، و زین پس سودمندی قاموس المعارف نیز بر آنان روشن خواهد شد.
اینها آثار پدید آمده در روزگاری است که جریان دایرة المعارفی نویسی مدرن به آرامی در ایران در حال نضج گیری بوده است. می دانیم که جدای از تلاش های سنتی در زمینه دایرة المعارف نویسی، از دوره قاجار، و عمدتا با تأثیرپذیری از آنچه در اروپا و همین طور عثمانی جریان داشته، تدوین آثار دایرة المعارفی آغاز شده است. در واقع دایرة المعارف نویسی، بخش منبعث از حرکت سنتی در این زمینه و بخشی نیز متأثر از آثار جدیدی است که در غرب تدوین شده است.
این جریان به دوران پهلوی انتقال یافت و چندین اثر ماندگار از آن دوره، توسط عالمان و فرهیختگان پدید آمد. در حوزه کتاب و رجال، علمای بزرگ شیعه، آثار جاودانه ای مانند ذریعه و اعیان الشیعه و ریحانة الادب را تدوین کردند. در زمینه لغات و مفاهیم و اصطلاحات و اعلام، کار عظیم دهخدا آغاز شد و تا حدود زیادی پیش رفت. همزمان در کشور همسایه فارسی زبان، افغانستان نیز تألیف دایرة المعارف آریانا آغاز شد.
حرکت دایرة المعارف نویسی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، هرچند با تأخیر، جدی گرفته شد و امروز دهها دایرة المعارف توسط مؤسسات گوناگون در حال نشر است. با این حال که آثار جدید در این زمینه نشر می شود، باید گفت، چنین و چندان نیست که ما بی نیاز از آثار دایرة المعارفی کهن کند و شرایطی را فراهم آورد که ما در اصلاح، تهذیب، و تصحیح آنها برای نشر کوشش نکنیم. در این زمینه، تلاشی که برای نشر قاموس المعارف، یکی از بهترین آثار دایرة المعارفی انجام گرفته، بسیار ستودنی و قابل ستایش است.
آنچه مناسب است به بهانه نشر آخرین مجلد این مجموعه ارزشمند مورد توجه قرار گیرد، این است که حرکت دایرة‌المعارف نویسی دقیقا با چه هدفی صورت می گیرد؟ این پرسش از این رو اهمیت دارد که برخی از اوقات، به دلیل بی توجهی به این «هدف»، مسیر تدوین دایرة المعارفها تغییر کرده و سر از بیراهه در می آورد. به همین دلیل بهتر است تأملی روی این پرسش صورت گیرد که آیا هدف دایرة المعارف نویسی تحقیق و پژوهش و نوآوری در مسائل علمی و مورد بحث است، یعنی قرار است ما در باره یک مفهوم به تحقیق پرداخته و عمق آن را روشن کنیم و برای مدخل ها و ذیل آنها مقاله پژوهشی بنویسیم؟ یا آن که هدف چیز دیگری است.
آنچه در پیشینه و وضع حالی برخی از دایرة‌المعارفها به چشم می خورد، این است که گویا تصور شده است که باید پژوهشگران به کار تحقیق و بررسی عمیق در باره مفاهیم و مداخل پرداخته و گاه در باره یک مدخل، دهها صفحه در قطع دایرة‌المعارفی بنویسند. نتیجه این کار، جدای از آن که اصل آن با کار دایرة المعارف نویسی ناسازگار است، سبب تأخیر در تألیف مجموعه های دایرة المعارفی شده و بسیاری از آنها حتی پس از سالها نتوانسته اند خود را به نیمه راه نیز برسانند.
البته یک مشکل در این زمینه وجود دارد که گاه سبب رفتن به این بیراهه می شود و آن این که در باره بسیاری از این مداخل، اطلاعات کافی در اختیار نیست، یا به عبارتی آن اندازه مبهم است که ایجاب می کند، پژوهشگر در باره آن به تحقیق بپردازد.
اما دقت در معنا و هدف درست دایرة المعارف نویسی می تواند به مقدار زیادی مسیر درست را تعریف کند. هدف دایرة‌المعارف نویسی آنچنان که از کارهای سنتی ما مانند همین قاموس و بسیاری از آثار مشابه فرنگی و ترکی بر می آید، گردآوری تمامی دانسته ها در باره یک مفهوم و مدخل، بدون کار پژوهشی جدی برای رسیدن به یک نتیجه نهایی است.
در واقع، در باره یک مدخل مثل یک شخص، دو کار می توان انجام داد:
اول یک کار پژوهشی گسترده برای روشن کردن همه نقاط ابهام، که این همان راه خطاست؛
دوم گردآوری همه داده های معمول در باره آن مفهوم در منابع به طوری که خواننده بداند در این باره، تاکنون بحث تا کجا پیش رفته و چه نقاط ابهامی برای آیندگان باقی مانده است. طبیعی است اگر محقق در این ضمن چیزی به ذهنش رسید، بیان خواهد کرد، اما اصل کار دایرة المعارف نویسی، به هدف، تدوین دانش بشر در زمینه های مختلف در چندین مجلد است، به طوری که نیمه روشن راه معلوم شده و نیمه تاریک آن نیز به صورت کلی دانسته شود. به همین دلیل است که دایرة‌المعارفها مرتب باید بازسازی و بازبینی شده و معلومات جدیدی که در پژوهشهای تازه در باره آن مدخل عرضه شده، به آنها ضمیمه شود.
اگر با این نگاه، به سراغ قاموس المعارف برویم، خواهیم دید که مرحوم مدرس تبریزی، به درستی با مفهوم دایرة المعارف نویسی آشنا بوده است. این سنتی است که در تدوین تاج العروس و لسان العرب نیز وجود داشته است، گرچه آن آثار بیشتر لغوی هستند، اما با نگاهی دیگر می توان دریافت که آنها نیز آثاری دایرة المعارفی به شمار می آیند.
مرحوم مدرس در باره هر مدخل، به اختصار، آنچه را توانسته از مأخذ گردآوری کرده و نگاشته است، به طوری که مراجعه کننده با مطالعه مدخل در می یابد که معنا و مفهوم این لغت در یک حد کلی چیست و اگر احساس می کند باید در باره آن به تحقیق بپردازد چگونه باید بحث را دنبال کند.
از زمانی که استاد ارجمند حضرت آیت الله العظمی سبحانی ـ زید عزه ـ از بنده خواستند تا به دنبال تصویری از نسخه این کتاب از تبریز باشم و این کار به همت برخی از دوستان تبریزی به انجام رسید تا این زمان که آخرین مجلد کتاب به زیور طبع آراسته شده، زمان زیادی نمی گذرد. در این فاصله، به همت والای آقازاده محترم ایشان جناب آقای علیرضا سبحانی این اثر با زیبایی تمام آماده شده و در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. امیدوارم هرچه زودتر متن آن در مجموعه های نور گذاشته شود تا استفاده از آن عمومی تر شود.
... و اما آخرین نکته این که، پدید آمدن این اثر از دل تبریز، آن هم توسط عالمی فرهیخته و شیعه، نشانگر آن است که تبریزیان، با تمام وجود در کنار زبان شیرین ترکی، به فارسی به مثابه زبانی که بیش از هزار و دویست سال زبان علم و ادب و فرهنگ در منطقه وسیع شرق اسلامی بوده، عشق ورزیده و پرداختن به آن را به عنوان بخش مهمی از هویت اسلامی و ایرانی تلقی کرده اند. این اثر برگ افتخاری است، زیرا در روزگاری که برخی نابخردانه در تلاشند تا با انتشار صداهای سوء و مسموم بر طبل افتراق بکوبند، شاهدی است استوار بر یگانگی و اتحاد اسلام و ایران آن هم با همه اقوام و ملیت های آن.

رسول جعفریان