ریاضالادویة
خلاصه
کتاب حاضر كه برای اولین بار در ایران منتشر شده است، یکی از آثار مهم و ارزندۀ طبّی دورۀ صفویه است که در شبه قاره به زبان فارسی نوشته شده و با وجود آثار طبی دیگر یوسفی که به شعر یا تلفیقی از شعر و نثر است، صرفاً به نثر میباشد.معرفی کتاب
درآمد:
یوسف بن محمد بن یوسفی هروی از اهل خواف بود. وی قسمت عمدهای از دوران حیاتش را در هرات گذراند و گفتهاند که در اواخر زندگانی خود به هند رفت و در دربار ظهیرالدین بابر (بابور) (937 ـ 912ق) و همایون (963 ـ 937ق) به سر میبرد و به نام آن دو چند كتاب تألیف كرده و مدّتی در همان دیار بود.
اهمیت یوسفی در آن است كه برای آسانكردن دانش پزشكی چند منظومه در این فن سروده است. وی افزون بر اشعار طبی در مضامین دیگری نیز شعر میگفت و «یوسفی» تخلص میكرد. وی بیشتر مطالب پرکاربرد طب را به شعر درآورده است. از اینرو آثار او بسیار معروف و از قدیم الأیّام مردم آن را حفظ می کردند. وفات یوسفی را برخی 950ق یاد كردهاند. از یوسفی بیش از پانزده عنوان كتاب و رساله به یادگار مانده كه یكی از آثار ارزنده و معروفش ریاضالادویه است.
دربارۀ ریاضالأدویه:
کتاب حاضر كه برای اولین بار در ایران منتشر شده است، یکی از آثار مهم و ارزندۀ طبّی دورۀ صفویه است که در شبه قاره به زبان فارسی نوشته شده و با وجود آثار طبی دیگر یوسفی که به شعر یا تلفیقی از شعر و نثر است، صرفاً به نثر میباشد. برای پرداختن به جنبههای مختلف این کتاب، آن را از جهاتی اجمالاً بررسی خواهیم کرد.
ریاضالادویه مهمترین اثر یوسفی در مفردات ادویه محسوب میشود. این کتاب در بیان مراتب كیفیات ادویه در یک مقدّمه و دو باب و خاتمهای ترتیب یافته است. مقدمه در بیان تحمید و تقدیم کتاب به همایونشاه و منظومهای در مدح وی و مباحث کلی در خواص و امزجه و نظایر آن است. باب اوّل در ادویۀ مفرده به ترتیب حروف تهجی و باب دوم در ادویۀ مركّبه به ترتیب حروف تهجی و خاتمۀ مختصری در «امتحان جودت و ردائت تریاق و جز آن». سال تألیف این کتاب سنۀ 946ق است.
تعداد ادویۀ مفرده در این کتاب، 787 مفرده است که در باب اوّل بدان پرداخته شده است. تعداد ادویۀ مرکبه که در باب دوم بدان پرداخته شده، 257 مرکبه اعم از معجونات و نطولات و مطبوخات و غیره است.
البته در ترتیب اسامی داروها در هر بخش صرفاً به حرف اوّل آن توجه شده و همچون فرهنگهای واژگانی به ترتیب حروف دوم و سوم و غیرۀ کلمات توجه نشده است و این امر باعث چینش نامرتب آن شده است.
یکی از امتیازات مهم این کتاب، بیش از هر چیز، ضبط واژگان غیرفارسی (متداول عامّه) در اسامی داروهاست که از بسیاری جهات مهم و قابل توجه است. اغلب واژگان معادل داروهای ذکرشده در این کتاب، به ترتیب بسامدی: هندی، شیرازی، عربی، ترکی، یونانی و گاه به ندرت سریانی و عبری و نبطی است. نویسنده با صرافت تمام، گاه معادلهای گوناگون یک واژه را یاد میکند و گاه دیده میشود که برای یک واژه دو و گاه سه معادل هندی میآورد. این امر به دلیل اقامت یوسفی در هند و آشنایی او با زبان هندی بسیار مهم است. گاه واژگان هندیای را ضبط میکند که در منابع دیگر دیده نمیشود و این امر اهمیت جنبۀ زبانشناسانۀ اثر را چند برابر میکند.
نامهای مترادف مواد دارویی نه تنها اهمیت عِلمیِ محض، بلکه اهمیت زیاد عَمَلی نیز دارند؛ زیرا در نوشتههای پزشکی و دیگر علوم در این دوره، نام داروها به دیگر زبانها، آنچنان فراوان بود که اهمیت واقعی آنها بر پزشک و داروشناس آشکار نبود. این امر آنگاه پیچیدهتر میشد که یک دارو در جاهای گوناگون به نامهای گوناگون ضبط میشد و برعکس، یک نام را به چیزهای گوناگون داده بودند که اغلب به سوءتفاهمهای جدی میانجامید.
بدین ترتیب، میتوان گفت که یکی از مسائل اساسی که یوسفی در تدوین و تالیف ریاضالادویه در نظر داشته، آشکارساختن و روشنکردن نامهای مترادف مواد دارویی موجود بوده است. اگرچه به نامهای محلی نیز توجه فراوانی نموده است. او همۀ خواص مزاجی داروها را به دقّت تمام بیان نموده و مضرّات، مُصلحات و بدلیّات هر یک را با صرافت خاص خود، به ترتیب آورده است.
یوسفی در بسیاری از عنوانها و مدخلهای مفرده از گیاهان یا ادویهای سخن میگوید که در سرزمینهای گوناگون وجود دارند و بیشتر آنها را یا در کتب پیشینیان دیده یا خود، البته به ندرت، مشاهده کرده است. این خود حاکی از آن است که از سالهای جوانی در هرات، علاقۀ او به داروهای گیاهی شکل گرفته و افزون بر آثار طب منظومش که بیشتر جنبۀ آموزشی برای نوآموزان داشته است، در زمان پختگی حیات علمیاش اثری به نثر خلق کرده که یکی از مهمترین آثار پزشکی دورۀ صفویه محسوب میشود.
یوسفی در ضمن این کتاب به برخی اطبّا و کتابهای طبّی اشاره کرده و از آنها نقل قول نموده است. او از کتابهایی چون المنهاج ابن جزله و قانون ابن سینا نقل قول کرده است. درست است که از منابعی نیز که مورد استفاده وی بوده، یاد نکرده است، امّا کاملاً تأثیر این آثار بر این کتاب مشهود است. یکی از این آثار اختیارات بدیعی حاجی زین العطار است که تمام اصطلاحات پزشکی شیرازی از آن نقل قول شده است. البته از آثار مشابهی چون قرابادین شاپور بن سهل و مفردات ادویهای که در ذخیرۀ خوارزمشاهی جرجانی و صیدنۀ ابوریحان و کتب نظیر آن غافل نبوده و تقریباً اکثر منابع مهم ادویۀ مفرده و مرکّبه را دیده است.
چاپ حاضر
چاپ حاضر كه برای اولین بار به صورت تصحیحی منقّح بر اساس سه نسخۀ خطی صورت گرفته، توسط یوسف بیگباپور انجام پذیرفته است. مصحّح پس از مقدمهای مفصل دربارۀ روزگار و عصر مؤلف، به بیان روابط پزشكی ایران و هند پرداخته و به ویژه نقش اطبای مهاجر به هند را نمایان ساخته كه یكی از ایشان همین یوسفی بود. سپس به نقش زبان شعر در ارائۀ آموزههای طبی پرداخته شده و آثار همطراز در این دوره معرفی گردیده است.
در آخر مقدمه، طبق معمول به معرفی مؤلف و آثارش پرداخته شده و بر اساس آثار موجود دربارۀ یوسفی اطلاعاتی به دست داده شده است. در نهایت معرفی ریاضالادویه و اهمیت آن بحث شده است. سپس معرفی نسخ مورد استفاده در تصحیح و نمونه تصاویر هر یک آورده شده است. مقدمه در 51 صفحه ارائه شد و از صفحه 52 متن کتاب شروع میشود.
امتیاز اصلی تصحیح حاضر مشكّلنویسی و حركتگذاری كل مفردات دارویی با مراجعه به منابع مختلف تاریخ پزشكی است كه به خواننده در درستخوانی اسامی داروها بسیار كمک میکند. در پانوشتها اكثر معادلهای هندی و تركی و بیشتر داروها آورده شده و منابع مورد رجوع نیز ذكر شده است. این كار كتاب را به علمیبودن بیشتر سوق داده است. البته جا داشت كه فهارس فنی كار استخراج و در آخر كتاب گنجانده میشد.
افسانه حصیری
منبع: مجله آینه پژوهش، ش 140
پربازدید ها بیشتر ...
دانشنامه ی هزاره (جلد اول)
زیر نظر شورای علمیدانشنامه یا دایرة المعارف، به کتابی گفته می شود که به ترتیب الفبایی یا موضوعی، درباره ی رشته یا رشته
نظری یافت نشد.