معرفی کتاب

این پژوهش درباره تاریخ‌نویسی ایرانی در عصر قاجار است و دوره زمانی آن از تأسیس دولت قاجار تا انقلاب مشروطه، حدود صد و چهارده سال را در بر می‌گیرد: از تکوین آن با ساروی، تا میرزا ابراهیم شیبانی در آستانه انقلاب مشروطیت.

نخستین اثر تاریخ‌نویسی‌ای که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، در واقع یک اثر تاریخ‌نویسی سنتی است در تداوم سنت تاریخ‌نویسی پیشین و آخرین اثر تاریخ‌نویسی‌ای که در آستانه انقلاب مشروطیت به رشته تحریر کشیده شد، نیز شکل نازلی است از تاریخ‌نویسی سنتی و وقایع‌نگاری پیشین. آثار خلق شده تاریخ‌نویسی در این محدوده زمانی، نتیجه خیره‌کننده‌ای به دست می‌دهد. عصر قاجار عصر کشمکش‌ها و ستیزه‌هاست بر سر سنت و تجدد و مفاهیم قدیم و جدید. مواجهه ایران با دنیای جدید غرب در علوم و دانش‌های سنتی نیز تأثیر به سزایی بر جای نهاد؛ به همین اعتبار، تاریخ‌نویسی دوره قاجار باید در پیوند با تحولات فکری و فرهنگی جامعه ایران در این دوره، مورد مطالعه و تبیین قرار گیرد. به تبع این ویژگی، تاریخ‌نویسی در عصر قاجار نیز جلوه‌ای است از این ستیزه‌ها و کشمکش‌ها.

این پژوهش تلاش می‌کند در بافت و محیط اجتماعی و سیاسی عصر قاجار، روند تاریخ‌نویسی عصر مزبور را، با تبیین عوامل مؤثر بر تداوم و تحول آن، بررسی و تحلیل کند و تصویر روشنی از تاریخ و تاریخ‌نویسی و تفکر تاریخی و تاریخ‌نگری مورخان قاجاری به دست دهد. تاریخ‌نویسی ایرانی- فارسی، با ابوعلی بلعمی در زمان سامانیان تکوین یافت و در سده پنجم هجری قمری با ابوالفضل بیهقی به جایگاه درخشان و بلندی دست یافت، اما بلافاصله به ورطه انحطاط و تداوم انحطاط گرفتار آمد.

تاریخ‌نویسی در عصر قاجار، هم از سنت قدرتمند وقایع‌نگاری و تاریخ‌نویسی سنتی میراث برد، و هم لاجرم ضرورت‌ها و الزام‌های زمانه آن را تحت تأثیر قرار داد؛ به عبارت دیگر، تاریخ‌نویسی عصر قاجار با الگوی سنتی به جا مانده از گذشته تکوین یافت و بر اثر تحولات فکری و فرهنگی به تدریج به آستانه تحول رسید و با تداوم و گسترش فکر عقلانی و گسترش استقرار مؤسسه‌های جدید تمدنی و فرهنگی در اواخر عصر ناصری، متناسب با ظرفیت‌های کلی فکری زمانه، به تحول رسید. تاریخ و تاریخ‌نویسی از جمله دانش‌ها و تولیدهای فکری به شمار می‌روند که بی‌تردید از دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی و به تبع آن تحولات فکری و فرهنگی، متأثر می‌شوند و گاه البته خود به عامل مهم توضیح و ضرورت تغییر و تحول نیز تبدیل می‌گردند.

این کتاب، شش بخش را در بر می‌گیرد. در بخش یکم، «قاجارها، تاریخ، تاریخ‌نویسی و مورخان»، نقش قاجارها در ترغیب و تشویق مورخان و انگیزه‌های سیاسی، مذهبی و شخصی آنان و زندگی و خاستگاه شغلی و فکری مورخان مورد توجه قرار گرفته است. بخش دوم، با عنوان «تاریخ‌نویسی در صدر قاجار»، تکوین تاریخ‌نویسی در عصر قاجار و تداوم و استمرار تاریخ‌نویسی و وقایع‌نگاری سنتی و در کنار آن شکل‌گیری برخی آثار تاریخ‌نویسی که نخستین شکاف‌ها را در تاریخ‌نویسی سنتی موجب شدند و بستر و زمینه نخستین تغییر و تحول در زبان و سبک و روش تاریخ‌نویسی را فراهم آوردند، شامل می‌گردد. در بخش سوم «تاریخ‌نویسی در دوره ناصری» که یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب است، تداوم و تحول در تاریخ‌نویسی‌های بزرگ عصر ناصری و نقش و تأثیر نهضت ترجمه و دیگر عوامل فرهنگی و فکری بر جریان و روند تاریخ‌نویسی عصر قاجار و چشم‌اندازهای جدید در تاریخ‌نویسی برخی مورخان قاجاری و نخستین تلاش‌ها برای دگرگونی مفهوم و معنای تاریخ و تاریخ‌نویسی را به بررسی گذاشته است. بخش چهارم، «تحول در تاریخ‌نویسی سنتی» به بررسی نقش اندیشه‌گران و متفکران عصر قاجار در تغییر و تحول تفکر سنتی تاریخی و موضوع تاریخ و تاریخ‌نویسی و روش‌های آن و شکل‌گیری جریان انتقاد تاریخی و تاریخ‌نویسی جدید در ایران در اواخر عصر ناصری پرداخته است. بخش پنجم «تاریخ‌نویسی در آستانه انقلاب مشروطیت»، بررسی وضعیت تاریخ و تاریخ‌نویسی در آستانه و سال‌های منتهی به انقلاب مشروطیت و دوره مظفری را شامل می‌شود؛ و در نهایت، بخش ششم «تداوم و تحول تاریخ‌نویسی محلی در ایران عصر قاجار»، تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در میان تاریخ‌نویسی‌های محلی عصر قاجار را مورد بررسی قرار داده است.

هدف نهایی این کتاب، بررسی چگونگی روند گذار تاریخ‌نویسی از سالنامه‌نگاری و وقایع‌نگاری به تاریخ‌نویسی جدید است، با در نظر گرفتن عوامل مؤثر بر تحول معرفت و تفکر تاریخی که تاریخ‌نویسی جدید بر آن استوار گردیده است.

مطالعه درباره تاریخ نویسی ایرانی در مقایسه با دیگر حوزه های بررسی های تاریخی، با وجود اینکه در سال های اخیر به آن توجه شده، با فقر شدیدی مواجه شده است. درباره تاریخ نویسی در عصر قاجار، غیر از چند مقاله، تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، کتاب مستقلی به رشته تحریر درنیامده است لذا این کتاب در این حوزه نخستین اثر مستقل به شمار می‌رود.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

پیش‌گفتار

بخش یکم: قاجارها، تاریخ، تاریخ‌نویسی و مورخان

بخش دوم: تاریخ‌نویسی در صدر قاجار

1. تکوین و تداوم تاریخ‌نویسی سنتی
2. نخستین شکاف‌ها در تاریخ‌نویسی سنتی در صدر قاجار

بخش سوم: تاریخ‌نویسی در دوره ناصری

1. تاریخ‌نویسی‌های بزرگ، تداوم یا تحول؟
2. تاریخ‌نویسی سنتی در آستانه تحول
3. چشم‌اندازهای نو در تاریخ‌نویسی

بخش چهارم: تحول در تاریخ‌نویسی سنتی

1. اندیشه گران عصر قاجار و تاریخ و تاریخ نویسی، ظهور جریان نقد تاریخی
2. میرزا آقاخان کرمانی، تداوم نقد تاریخی و شکل‌گیری تاریخ‌نویسی جدید در ایران

بخش پنجم: تاریخ‌نویسی در آستانه انقلاب مشروطیت

بخش ششم: تداوم و تحول تاریخ‌نویسی محلی در ایران عصر قاجار