درخت سخن، بار دانش
خلاصه
پژوهش حاضر مجموعه ای است گردآوری شده از مقالات دکتر جلیل تجلیل، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، که در موضوعات مختلف علم بلاغت، تاریخ ادبیات و شخصیت شناسی شاعران و ادبا، نوشته است.معرفی کتاب
استاد جلیل تجلیل در سال 1313 در تبریز به دنیا آمد. وی تحصیلات آغازین را در زادگاه خود گذراند و به دلیل علاقهمندی به تحصیل علوم دینی به حوزه علمیه شهر تبریز وارد شد و به کسب فیض از علمای آن سامان پرداخت.
دکتر تجلیل در سال 1334 لیسانس ادبیات فارسی را اخذ کرد. در سال 1349 وارد دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران شد و درجه کارشناسی ارشد و دکتری را از آن دانشگاه اخذ کرد. وی همچنین همزمان با تحصیل در دانشگاه در حوزههای علمیه قم و تهران به فراگیری فلسفه، منطق و صرف و نحو پرداخت. دکتر تجلیل استاد تمام و بازنشسته دانشگاه تهران و مشغول تدریس در دورۀ دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاههای تهران است.
استاد جلیل تجلیل در بیش از 60 سال تلاش علمی و ادبی موفق به دریافت جوایز، نشانها و مدالهای بسیاری شدهاند که از جمله مهمترین آنها میتوان به تقدیر و معرفی در اولین دوره چهره ماندگار در مهر ماه 1380 و برگزیدهشدن ایشان به عنوان چهره ماندگار در سال 1385 (دوره ششم) اشاره کرد.
فعالیتهای دکتر جلیل تجلیل در زمینههای تألیف، ترجمه، تصحیح و نگارش مقالات ارزشمند بسیاری میباشد که در این مجال به برخی از آنها اشاره میشود:
از جمله تألیفات ایشان میتوان به مواردی مانند گزیدۀ متون ادب فارسی (با همکاری سه تن دیگر از استادان)؛ معانی و بیان؛ جناس در پهنۀ ادب فارسی، تصاویر خیال در شاهنامه فردوسی، فنون و صنایع ادبی، کتابداری نوین در اسلام، بلاغت نهج البلاغه، عروض و قافیه، صور خیال در شعر سبک هندی و ... اشاره کرد.
ترجمۀ اسرار البلاغه (عبد القاهر جرجانی)، مهدی کیست (ترجمه من هو المهدی)؛ ترجمه الغدیر (علامه امینی)، ج 21 و 22؛ ترجمه معالم المدرستین (علامه عسگری) و ... از جمله ترجمههای استاد هست و همچنین معیار الاشعار (خواجه نصیرالدین طوسی) و معلقات سبع (احمد ترجمانی زاده) نیز نمونههایی از تصحیحات ایشان میباشد.
گفتنی است لیستی از کتابهای دکتر جلیل تجلیل در پایان کتاب «درخت سخن، بار دانش» که در این گفتار قصد معرفی آن را داریم آورده شده است.
معرفی اثر
دکتر تجلیل انگیزه خود را از تألیف این کتاب، اقبال شوقانگیز و تشویق دلانگیزی میداند که از مجموعه مقالات دیگر ایشان به نام «شرح درد اشتیاق» از سوی دانشمندان و محققان و دانشجویان به عمل آمده و همچنین توجه دلنوازی که از سوی فضلای حوزههای علمیه و علاقهمندان ابراز گردیده. به گفته ایشان این عوامل ایشان را بر آن داشت که به یاری خداوند مجموعه دوم مقالات را که سالها در کتابخانههای مراکز علم و دانش روی در پرده ستور کشیده و دیریاب بود فراهم و منظم کند و به نام «درخت سخن؛ بار دانش» تقدیم دارد.[1]
در این مجموعه که از مآخذ عمده کتب و دواوین شعر فارسی و عربی نشان دارد، به نکات نازک و نوآورانهای با اشارات تازهای که حکایت از جستجوی در اشعار و فضای پیش و پس آنها باشد سخن رفته است. اشعاری که در این کتاب از عربی و فارسی شرح گردیده از مآخذ مهم اسرار البلاغه و تحلیل اشعار اسرار البلاغه، مطول تفتازانی، یتیمه الدهر ثعالبی، دیوان متنبی، ابونواس، بحتری و بسیاری مآخذ معتبر دیگر گرفته شده و شاخههای آن به درختی ماند که ریشه در خاک و شاخه در آسمان فرازد که در آیت قرآن آمده است: «مثل کلمة طیبة کمثل شجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماء» (ابراهیم، 14)
این اثر گرانقدر متشکل از 34 مقاله در موضوعات مختلف علم بلاغت (معانی، بیان، بدیع) و همچنین موضوعات دیگری در حوزههای تاریخ ادبیات و شخصیت شناسی شاعران و ادیبان و غیره میباشد که 31 مقاله به زبان فارسی و 3 مقاله نیز دارای عنوان عربی میباشند. عناوین مقالههای عربی «نظرات أدبیه حول تفسیری الطبریّ»، «أثر الشعر العربی فی الشعر الفارسی» و «أوصاف الفَرَس فی الشعر الفارسی» است.
در اینجا به توضیح مختصری دربارهٔ برخی از مقالهها میپردازیم:
نویسنده در مقالهای با عنوان «طیف بیانی در منشور غزل حافظ» از عناصر بیانی موجود در شعر حافظ به بررسی قالبهای تشبیه، استعاره، کنایه، طباق، ایهام، مراعات نظیر و جناس غزلها میپردازد و میگوید: «این طیف که سراسر منشور بیان حافظ را فراگرفته، در عین تنوّع و رنگارنگی در وحدت روانی و بیرنگی فرورفته، چنانچه تجزیه این طیف را دشوار ساخته است».[2]
دکتر تجلیل در مقالۀ بعدی گوشهای از زمینههای سحر و زیبایی و جذب و گیرایی سخن را با عنوان «تناسی تشبیه» مورد بررسی قرار داده و بیان میدارد مراد از تشبیه، معنی عام بلاغی آن است؛ یعنی همان چیزی که مدوّنان نخستین بلاغت شناخته و شناساندهاند و آن را فرمانروای اقلیم استعاره و تمثیل و حتی جناس و برخی موضوعات دیگر دانستهاند و از چهرههای دیگر آن سخن راندهاند.
در مقالۀ «نکتههایی از جناس» همانطور که از نام آن پیداست، نویسنده به جستجوی نمونهها و شیوههای جناس در زبان ادب و لسان بدیع پرداخته و همچنین به بازگشت مسائل بلاغی و بیانی به روانشناسی و زیباشناسی و تحلیل آن نیز نظری داشته است.
پس از کلام خدا، یعنی قرآن کریم که معجزۀ ماندگار پیامبر اکرم (ص) است هیچ سخنی به پایگاه کلام رسولالله (ص) نمیرسد.[3] نویسنده در مقالهای با عنوان «بلاغت پیامبر اکرم (ص)»، برخی از احادیث نبی گرامی اسلام را از دیدگاه مسائل بلاغی مورد بررسی قرار داده و خواننده را با بخشی از کمالات سخن وی آشنا کرده است.
در مقالۀ «عبدالقاهر جرجانی و اسرار البلاغۀ او» نویسنده نظر به ناشناختهبودن عبدالقاهر جرجانی و به لحاظ اینکه در کتب شرح حال بر وجه خیلی اختصار از وی نام برده شده است، با اینکه غرض خود را از نگارش مقاله نمودن سیمای علمی و تصویر مشی ادبی او در کتاب بلندپایۀ وی اسرار البلاغه میداند، ولی برشمردن رئوس مطالب زندگانی وی و عرضۀ آن به دانشپژوهان را بر خود لازم دانسته است.
قالبهای بیانی قرآن کریم بهترین شیوهها و صور بیان را عرضه داشته است و سرمشقی جاویدان در آیین بیان از برای آدمیان است. عبدالقاهر جرجانی در ترسیم مسیر استعاره و ردهبندی آن به استعاره پیچیده و مرکب و نیز مقولات علمی آن از آیات قرآنی بهخوبی بهره گرفته است.[4] نویسنده در مقالهای با عنوان «تحلیلهای بلاغی عبدالقاهر جرجانی از آیات قرآنی» این بیان خود را بررسی و اثبات کرده است.
نویسنده در مقالۀ «ملاحظاتی در مضمونپردازی و هماهنگی تصویر و آهنگ در شعر خاقانی» به نمایش کوتاهی از برخی تعابیر و قالبهای قابل ملاحظۀ شعر خاقانی که صورتگری تعابیر خاص و مضامین فرهنگ ایرانی و شیوههای دستوری و معانی و مفاهیم قرآنی و روایی و تصاویر تمثیلی و تخیلی اوست میپردازد.
مقالۀ «نخلبندی خواجو» به بررسی و معنی شکافی و هنر سنجی کلام خواجو پرداخته و به برازندگی وی برای نام و لقب نخلبندی شاعران مهر تأیید زده است. همچنین در این مقاله که مقالۀ دهم کتاب میباشد به معرفی شیوههای نخلبندی خواجو پرداخته و خود نیز اذعان داشته است که تجزیه و تحلیل و سنجش مراتب این شیوهها و کیفیت بهرهگیری از آنها و نخلبندی خاص خواجو اوراق پرشمار دفتری دیگر میطلبد.
مؤلف در مقالۀ سیزدهم کتاب با عنوان «از بلاغت شعر عرفی»، ارائهشده در بیستوسومین گردهمایی بینالمللی استادان زبان و ادبیات فارسی، کتابخانه خدابخش، پتنای هند، بخشی از هنرنماییهای عرفی را در قلمرو استعاره شناسایی نموده و گزیدهای از صور خیال او را که در حلقۀ بیان بهویژه استعاره رخ نموده مورد استشهاد و تحقیق قرار داده است.
در مقالۀ «صورتگری صائب و محتشم» ویژگیهایی از سبک و صورتگری صائب و محتشم که از پیشروان سبک اصفهانی هستند با ارائه نمونههایی مورد بررسی قرار گرفته است.
در مقاله شماره بیست بخشی از نیایش دوم صحیفۀ امام زین العابدین (علیهالسلام) بررسی و استفادۀ آن بزرگوار از تلمیحات قرآنی، با ذکر نکاتی از بلاغت و ادب، به گونۀ اعجاز از سوی نویسنده تقدیم شده است.
در مقاله دیگری با عنوان «تجلیل از شهریار»، افزون بر بررسی سهم شهریار در تحولات شعر معاصر ایران، ویژگیهای بارز شعر شهریار، تأثیر دیگران بر شعر شهریار، نقش انقلاب در تحول شعر شهریار و بیان خاطراتی از شهریار، تفاوت بین شعر قبل و بعد از انقلاب اسلامی و جایگاه شعر کلاسیک در ادبیات معاصر نیز بررسی شده است.
مقاله بیست و سوم کتاب مصاحبهای درباره صور خیال در شرح کبیر نهج البلاغه میباشد که در مجله النهج (شماره 19 و 20) به چاپ رسیده است. در این مصاحبه خواندنی استاد تجلیل ویژگیهای ادبی و بلاغی و به عبارتی صور خیال را در شرح کبیر نهج البلاغه بیان نمودهاند.
در مقالۀ «سرشار، غزلسرای عصر قاجار» که با همکاری دکتر علی دهقان نگارش یافته است، نویسنده احوال و افکار سرشار، نسخههای خطی دیوان اشعار وی و سبک، قالبها، موضوعات، اوزان اشعار و ویژگیهای دستوری دیوان اشعار سرشار را معرفی و بررسی کرده است.
نویسنده در مقالۀ دیگر این کتاب با عنوان «شعر و شاعران از دیدگاه نورالدین عبدالرحمان جامی» با ذکر تأثیرپذیری جامی از شاعران پیش از خود و تتبع در دیوان آنها که مقتضای عصر وی که دوره افول تمدن و فرهنگ ایرانی و ادب فارسی است، شاهدمثالهایی از ذکر نام این شاعران در دیوان جامی آورده است.
در پژوهشی با عنوان «سعدی تالی فردوسی» پارهای از اشتراکات فکری دو ابرمرد شعر ایران یعنی فردوسی و سعدی مطرح شده است. نویسنده در این مقاله جانمایههای حیات و پایداری آدمی و آموزههای آن دو بزرگوار را در زمینههای واحد به قلم کشیده و شواهد مختلفی از آثارشان را با روشی تطبیقی به دست داده است.
مقالۀ «بهاءالدین محمد مختاری؛ نخستین مترجم لهوف» بر آن است تا مختاری، آثار و ترجمۀ اللهوف وی و ویژگیهای این ترجمه را معرفی نماید.
فروغ بلاغت و معارف کلام حضرت علی (علیهالسلام) در نهج البلاغه، این پدیدۀ جاودان همواره در تجلی است و در آینۀ شعر فردوسی نیز تابش و انعکاس آشکار داشته است. در مقالۀ «تابندگی کلام امیرمؤمنان (ع) در شعر فردوسی» به قلّهها و بخشهایی از این نقش آفرینی و اثرگذاری پرداخته شده است.
نویسنده در مقاله سیام با عنوان «بررسی و نقدی در تاریخ طبرستان»، موضوع و مواد تاریخ طبرستان، سبک تحریر و مختصات نثر تاریخ طبرستان، بخشهای مربوط به تاریخ و ادب و فرهنگ ایران و منابع اخذ و استفادۀ تاریخ طبرستان را بررسی کرده است.
نویسنده حاصل پژوهشهای خود را در ریشهیابی اندیشههای حکیم ابوالقاسم فردوسی در حماسۀ جاودانش شاهنامه در مقالهای با عنوان «جام حکمتنما در شعر فردوسی» عرضه کرده است.
در آخر کلام برخی عناوین مقالات را که این معرفی کوتاه، مجال توضیح مختصری از آنها را نداشت برای استفاده پژوهشگران میآوریم:
ـ افسانۀ تقلید و افسون ابتکار در شعر
ـ علتسازی و علتسوزی در شعر
ـ هشیار سران ابله دیدار
ـ بانگ قرآن در فضای مثنوی
ـ از شعر امیر خسرو
ـ تحلیل ابیاتی از جام جم اوحدی
ـ شعر مختومقلی
ـ نگاهی به نکات ادبی تفسیر طبری
ـ اصل و منشأ سندبادنامه و سیر تاریخی آن در زبان فارسی
ـ تصویرسازی در شعر بهار
ـ نثر روان و گزین استاد شهیدی در ترجمۀ نهجالبلاغه
آنچه این کتاب را ارزشمندتر میکند، فهرست الفبایی است که از ابیات ذکرشده در مقالهها تهیه و تدوین شده است.
زینب خداداد شهری
پربازدید ها بیشتر ...
ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر
محمد پورکياناين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و
بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890
دیوید مک لینکتاب حاضر با تکیه بر منابع و اسناد دست اول، دورنمایی از جایگاه ایران در رقابت روس و انگلیس در اواخر
دیگر آثار نویسنده بیشتر ...
ایران در آتش: از حملۀ بلشویک ها به انزلی تا عهدنامۀ 1921 ایران و شوروی (مجموعه ای از اسناد و گزارش ها)
نویسندگاناسنادی که در این مجموعه ارائه می شود، اسناد و گزارش هایی است دربارۀ یکی از مهم ترین و پرمخاطره ترین
معماری خانقاه در خراسان سده ی پنجم
نویسندگانمعماری خانقاه از مواضع ابهام در تاریخ معماری ایران است؛ چننان که گویی بخشی از حافظه ی معماری ما محو
نظری یافت نشد.