معرفی کتاب

تاریخ علم که می توان آن را نماد تفکر انسان ها دانست، در هیچ کجای جهان آن گونه که بایسته آن است مورد تحلیل جامع قرار نگرفته و در کشور ما نیز دچار همین کاستی است. تعداد کتاب های نوشته شده ی فارسی در این زمینه به تعداد انگشتان دو دست نمی رسد. خوشبختانه کتاب پیش روی از جمله آثار فاخری است که در نیم قرن اخیر به رشته ی نگارش درآمده است و ویژگی های متعددی دارد که آن را متمایز از دیگر آثار با عناوین مشابه می سازد. نخست آن که این مجموعه بر پایه ی نگرشی جامع که از آن با عنوان «نگرش سیستمی» یاد می شود نگاشته شده است. نگرش سیستمی به تاریخ علم در ایران که بنیان این دفتر بر آن نهاده شده است، رویکردی متفاوت از شیوه ای است که سایر مؤلفین کتاب های تاریخ علم در تدوین آثارشان در پیش گرفته اند. این ویژگی سبب شده است تا علی رغم گذشت چند دهه که از ویراست نخست این کتاب می گذرد، نه تنها از اهمیت آن کاسته نشده، بلکه روز به روز بر قابلیت ها و توانایی های این نگرش در بیان «تاریخ علم» افزوده شده است. انصاف علمی، پرهیز از گزافه گویی و عصبیت های قومی در عین بیان واقعیت های علمی و برشمردن پیشرفت ها و پیشگامی های قوم ایرانی در بسیاری از علوم که همگی مبتنی بر اسناد و مدارک محکم است، از ویژگی های دیگر این اثر منحصر به فرد به حساب می آید. دفتر پیش روی، نخستین جلد از مجموعه است که به بررسی تاریخ علم و فن آوری در ایران می پردازد. دفتر هایی چند از این مجموعه به شناخت سنت ها و روندهای علمی در فرهنگ ایران از زمان های گذشته تا آغاز دوران معاصر اختصاص یافته است. در حالی که برخی دیگر درباره علم و تمدن در ایران معاصر است، یعنی دورانی که فرهنگ ایران در معرض تمدن جدید غرب قرار گرفته است. از دیدگاه نگارنده بازسازی سنت های علمی و فنی و تدوین تاریخ علم و فناوری در ایران به چند دلیل ضرورت دارد:

1- تاریخ علم در ایران نسبت به بسیاری از وجوه فرهنگی تمدن ایرانی هنوز به گونه ای شایسته، بررسی و تنظیم نشده و آثار مستندی در این زمینه تدوین نگردیده است؛ بنابراین بازشناسی و شناساندن این عنصر مهم از فرهنگ، موجب می شود تا پیوند آن با دیگر وجوه فرهنگ ایران و نیز نقش آن در عرصه ی تمدن جهان آشکار شود.

2- شاخه هایی از علوم مانند ریاضیات، فیزیک، شیمی، زیست شناسی، ستاره شناسی و زمین شناسی در سده های اخیر تغییرات فراوانی کرده اند و بشر در علوم طبیعی به دستاوردهای بسیاری دست یافته است. در چند سده ی گذشته، فناوری در دیار مغرب به شکلی شگفت انگیز پیشرفت کرده است؛ به گونه ای که امروزه علم و فناوری ابزاری قوی و هولناک برای تغییر محیط و استعمار جوامع و کنترل رویدادهای جهانی به شمار می آید.

3- یکی از نتایج بررسی تاریخ فرهنگ هر جامعه، تدوین نقشه ی راهی است که آن جامعه باید در پیش گیرد. ایران در جهان امروز با نیروهای فرهنگی بزرگی روبه روست که با ابزار فناوری پیش آمده اند و با شتاب به جلو می روند. حال ایران در این کارزار یا باید بی اختیار و ناآگاه تن به موج آینده نهد و عنان از کف بدهد و تقدیر خویش به دست دیگران سپارد و یا آنکه هویت و اراده ی بروز دهد و اندیشه و طرح خود را در راهی که باید در پیش گیرد، به کار آورد. نکته ی دوم نیازمند خودآگاهی و خویشتن شناسی است و باید بر بنیان زمینه ای سامان یابد که هویت تاریخی این سرزمین را تشخص می بخشد. این زمینه همانا سنت های فکری و مایه های علمی و فنی است که در تمدن ایرانی با دیگر جنبه های فرهنگی به گونه ای سازوار متحد و همدوش بوده و در مواردی نیز با تعریف و برداشت از علم و فناوری به مفهوم امروزی اش تفاوت داشته است. بر پایه چنین دانشی است که می توان آگاهانه و خردمندانه نسبت به برنامه ریزی برای حیات و آینده ی جامعه اقدام کرد.  

تاریخ علوم و فناوری، آن گونه که نگارنده ی این مجموعه به آن باور دارد، تنها شرح رویدادها، زندگینامه ها و یا سعی در اثبات برتری ها و ایجاد تعصبات فرهنگی نیست؛ بلکه تاریخ علم و فناوری پاره ای از مدنیت ارزشمند ایران است که خود بخشی از فرهنگ جهانی است. بنابراین باید سنت های فکری را در این زمینه بازسازی کرد. از این منظر، تاریخ علم و فناوری، بازشناسی جریان های تاریخی و سیر اندیشه ها در بستر زمان و مکان است؛ این روشی است که نگارنده با بهره گیری از دیدگاه سیستمی، از آن پیروی نموده است. علم و فناوری که دستاورد حیات انسان و جوامع انسانی به شمار می آیند، از تأثیر اخلاق، شرایط اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی بی نصیب نیستند. از این رو پیداست که بررسی های تاریخی در این زمینه، باید تأثیر عوامل یاد شده را نیز در نگاه خویش داشته باشد و این نیازمند همکاری پژوهشگران توانمند در رشته های گوناگون، از جامعه شناسی گرفته با اقتصاد و فلسفه است. دفتر حاضر تنها گامی کوچک در راه تدوین دانشنامه ی فرهنگ علمی و فنی ایران به شمار می آید.

فهرست مطالب:

بخش نخست: فلسفه ی تاریخ علم

بخش دوم: پژوهشی در فلسفه ی تاریخ ایران

بخش سوم: زمینه های تاریخی، اوضاع فکری و علمی در ایران

بخش چهارم: طبقه بندی علوم

بخش پنجم: ستاره شناسی و نجوم

بخش ششم: تاریخ طبیعی و زمین شناسی

بخش هفتم: جغرافیا

بخش هشتم: زیست شناسی

بخش نهم: شیمی و علم مواد

بخش دهم: فیزیک

بخش یازدهم: صوت شناسی و موسیقی

بخش دوازدهم: ریاضیات

بخش سیزدهم: علم حساب و محاسبات عددی

بخش چهاردهم: هندسه و مثلثات

بخش پانزدهم: گاه شناسی و گاه شماری

بخش شانزدهم: اندازه گیری، روش ها و مقیاس ها

بخش هفدهم: پزشکی

بخش هجدهم: مهندسی

بخش نوزدهم: مراکز علمی و آموزشی

بخش بیستم: نگرشی سیستمی به علم در جهان و ایران معاصر