معرفی کتاب

کتاب پیش رو چاپ نسخه برگردان کتابی با همین عنوان است که نویسنده آن یکی از مهم ترین دانشمندان و متکلمان و فقیهان زیدی یمن است. این کتاب در دانش کلام معتزلی/ زیدی است و نسخه حاضر شامل چهار قسمت اول کتاب است که بحثهای مهم و ارزشمندی درباره توحید، عدل، نبوت و مسائل وابسته به این موضوعات را دربرمی گیرد. در مقدمه انگلیسی این اثر از نویسنده، آثارش و اهمیت اندیشه های کلامی او بحث شده است. به طور خلاصه اینجا باید به چند نکته در رابطه با اهمیت این کناب اشاره کرد: نخست آنکه این کتاب یکی از آثار کلامی برجای مانده از زیدیان معتزلی یمن است که مطالعه آن به ویژه برای فهم و درک مناسبات کلامی و اعتقادی شیعیان زیدی و مکتب معتزلی اهمیت فوق العاده ای دارد. درست است که از آثار زیدیان معتزلی یمن کتابهای کم و بیش زیادی و از سده های ششم تا هشتم قمری که در واقع مهمترین دوره کلامی معتزلی یمن است در اختیار است منتهی تاکنون تنها تعداد محدودی از این آثار به چاپ رسیده است. مطالعه این کتاب می تواند پرتویی از چگونگی دریافت و تفسیر کلام معتزلی از سوی زیدیان یمن بیافکند و ما را با بحثها و مناقشاتی که زیدیان در تعامل با مکتب اعتزال که کم و بیش از اوائل سده ششم قمری با آن آشنایی مستقیمی پیدا کردند آشنا کند.

نکته دومی که باید در ارتباط با اهمیت این کتاب مطرح شود آن است که این اثر که متعلق به سده هفتم قمری است برخلاف آثار و نوشته های کلامی نخستین نسلهای زیدیانی که در سده ششم قمری با مکتب بهشمی معتزلی یعنی مکتب ابوهاشم جبایی و قاضی عبدالجبار همدانی آشنایی یافتند نگاهی کم و بیشن انتقادی به این مکتب دارد و بیشتر درصدد است تا بر اهمیت تعالیم امامان زیدی از میان اهل بیت تأکید کند. نکته جالب توجه این است که در راستای این هدف، نویسنده کتاب از آشناییش با مکتب معارض با مکتب قاضی عبدالجبار بهره می گیرد و گاه در مخالفت با مکتب سنتی بهشمیان، در کنار مکتب ابوالحسین می ایستد. به همین دلیل این اثر جنبه بحثی و چالشی جالب توجهی را در معارضه این دو مکتب و تلاش نویسنده در ارائه مکتب کلامی متبع در سنت امامان اولیه زیدی به نمایش می گذارد. نگاهی به نمایه ای که در پایان این کتاب قرار داده ایم و نام اشخاص و کتابهایی که در این اثر از آنها یاد شده می تواند اهمیت این اثر را آشکارتر کند.

آخرین نکته ای که در رابطه با اهمیت این اثر باید متذکر شد آن است که این کتاب کم و بیش در همان دورانی نوشته شده که در سنت متکلمان امامیه و به ویژه به همت سدیدالدین حمصی انتقاد از مکتب کلامی شریف مرتضی که می دانیم به مکتب کلامی بهشمی دلبستگی داشت در محافل امامیه ایران و سپس حله (عراق) آغاز شد و در این راستا سدیدالدین حمصی گرایش قوی به مکتب مخالف، یعنی مکتب ابوالحسین بصری و محمود ابن الملاحی پیدا کرد. این گرایش جدید کم و بیش در میان دو مذهب امامی و زیدی همزمان آغاز شد و بنابراین این نوشتار اثری کلامی است که ما را برای فهم درست تر مکتب واسطه سدید الدین حمصی یاری می کند، مکتبی که می دانیم بعدا به ویژه علامه حلی آن را پی گرفت و عمیقا در شماری از نوشته های کلامیش تحت تأثیر آن بود. بدین ترتیب، چاپ نسخه برگردان اثر حاضر برای تعمیق شناخت ما از دوره ای مهم و سرنوشت ساز از تحولات کلام اسلامی و شیعی اهمیتی فوق العاده دارد.