معرفی کتاب

تاریخ یا علم شناخت گذشته یا بازنمایی سازمان یافته رویدادهای گذشته در ساده ترین و فراگیرترین معنای خود، تقریبا به اندازه زندگی اجتماعی قدمت دارد. بیشتر اعضای جوامع مختلف هموازه با علاقه مندی به شناخت گذشته به دنبال آن بوده اند که بدانند زندگی جوامع و انسان های متعلق به زمان گذشته چگونه بوده است. بنابراین، بازسازی گذشته در قالب تاریخ نگاری تجربه آشنای همه جوامع به شمار می آید و هر ساله آثار بیشتر و بیشتری درباره رویدادهای گذشته منتشر می شود تا روایت های بیشتر و دقیق تری از وجوه و حوزه های مختلف زندگی جوامع و انسان های گذشته در اختیار علاقه مندان و نیازمندان قرار گیرد. نتیجه این فرایند، انتشار سالانه ده ها کتاب و صدها مقاله است که می توان آن ها را ذیل عنوان «تاریخ سیاسی»، تاریخ اجتماعی»، «تاریخ اقتصادی»، «تاریخ فرهنگی»، «تاریخ فکر»، «تاریخ دیپلماسی»، «تاریخ نظامی» یا عناوین مشابه دیگر دسته بندی کرد. البته میزان کتاب ها و مقالات منتشر شده مرتبط با تاریخ سیاسی به مراتب بیشتر از دیگر رشته های تاریخ است. هرچند آمار دقیقی درباره ترکیب انتشار سالانه کتاب ها و مقالات مرتبط با تاریخ وجود ندارد، به آسانی می توان پذیرفت که سهم آثار مرتبط با تاریخ سیاسی بسیار بیشتر از آثار دیگر است.

با وجود اهمیت زیاد تاریخ سیاسی، تعریف آن چندان محلی از اعراب ندارد. در بیشتر موارد، تاریخ سیاسی بدون اینکه تعریف شود، نوشته می شود به عبارتی، در بیشتر کتاب ها و مقالات مرتبط، چیستی تاریخ سیاسی مفروض گرفته می شود، بدون اینکه درباره این مفروض سخنی به میان آید. در این گونه آثار، مورخ بدون بحث مستقل مفهومی درباره تاریخ سیاسی، به مصادیق تاریخ سیاسی می پردازد و از هرگونه تعریف مشخص تاریخ سیاسی طفره می رود. بنابراین، به جرئت می توان گفت نسبت موجهی میان قدمت و اهمیت تاریخ سیاسی و تعریف تاریخ سیاسی وجود ندارد. با وجود اینکه تاریخ سیاسی قدیمی ترین و مهم ترین سنت تاریخ نگاری به شمار می آید، تلاش چشمگیری برای تعریف تاریخ سیاسی و رفع ابهام نسبی درباره ماهیت آن صورت نگرفته است. چنین ابهامی باعث شده است تا تاریخ سیاسی یا نگارش تاریخ سیاسی یا تاریخ سیاسی نگاری یا تاریخ نگاری سیاسی (البته نه به معنای نگارش تاریخ با ملاحظات و جانبداری های سیاسی) سامان پیدا نکند و روش مشخصی برای این نوع تاریخ نگاری تعریف نشود. با توجه به نکات بیان شده، این کتاب را می توان محصول کوششی برای رفع چنین ابهامی دانست؛ زیرا به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه می توان تاریخ سیاسی را مفهوم بندی کرد؟

ولی این نوع تاریخ سیاسی پژوهی چه اهمیتی دارد؟ اهمیت این پژوهش اساسا از اهمیت خود تاریخ به منزله نوعی شناخت، دانش یا معرفت ناشی می شود. بنابراین، برای آگاهی از اهمیت این پژوهش درباره تاریخ سیاسی،  نخست باید از اهمیت تاریخ و هر نوع پژوهش تاریخی آگاه شویم. درکل چند الگوی اصلی برای بیان اهمیت و توجیه تاریخ وجود دارد. اولا، تاریخ نیاز انسان های صرفا علاقمند به شناخت گذشته را تأمین می کند. ثانیا، تاریخ تأمین کننده نیازهای هویتی انسان هاست. بنابراین توجیه اصلی تاریخ این است که به شناخت حال و پیش بینی آینده کمک می کند. انسان هایی که در حال زندگی می کنند و دغدغه آینده را در سر دارند، معمولا نه صرفا برای خود گذشته، بلکه به خاطر حال و آینده به گذشته علاقمند هستند. آنان می کوشند گذشته را بشناسند تا بر پایه چنین شناختی بتوانند حال را بهتر بشناسند و برنامه ریزی بهتری برای آینده بکنند.

کتاب حاضر از لحاظ نظری و کاربردی اهمیت دارد. چرا که نتایج پژوهش بیان شده در این کتاب می تواند با رفع نسبی ابهام در تعریف تاریخ سیاسی، این رشته علمی را از لحاظ مفهومی ارتقا دهد. با توجه به اینکه تعریف دقیق، مشخص و موجهی از تاریخ سیاسی وجود ندارد، این نوشتار می تواند در خدمت رفع این کاستی باشد. این دستاورد نظری می تواند اهمیت کاربردی هم داشته باشد و واقعیت های موجود مرتبط را بهبود بخشد. مهم ترین دستاورد این اثر می تواند دستاورد روش شناختی باشد. با توجه به اینکه در این کتاب، تاریخ سیاسی تعریف و توجیه می شود و بر اساس آن تعریف، روشی هم برای نگارش تاریخ سیاسی پیشنهاد خواهد شد. به این ترتیب چنین دستاوردی از این لحاظ اهمیت دارد که به واسطه ابهام در تعریف تاریخ سیاسی، نگارش تاریخ سیاسی به نوعی نابسامانی و آشفتگی پایدار دچار شده است. در واقع، بیشتر نوشته هایی که در «رده تاریخ سیاسی» قرار می گیرند، نه تنها هیچ گونه تعریف و مفهوم بندی مشخصی از تاریخ سیاسی را در بر نمی گیرند، تابع روش شناسی معینی هم نیستند. بنابراین، تنوع و تعدد هستی شناسانه و روش شناسانه نوشته های متعلق به «رده تاریخ سیاسی» چنان بالاست که نمی توان به نتیجه مشخصی درباره موضوع تاریخ سیاسی و روش نگارش تاریخ سیاسی دست یافت. 

به موازات بهبود تاریخ سیاسی پژوهی و نگارش تاریخ سیاسی، نتایج این پژوهش می تواند الگوهای آموزش تاریخ سیاسی را هم تحت تأثیر قرار دهد. با توجه به اینکه ابهام و آشفتگی در تعریف تاریخ سیاسی و روش نگارش تاریخ سیاسی، آموزش تاریخ سیاسی را هم کم و بیش تحت تأثیر قرار داده است انتظار می رود که با طرح چنین مباحثی، الگوهای مناسبی را برای این حوزه آموزشی بازسازی کرد.

این کتاب حاوی سه فصل است. فصل اول به پیشینه پژوهش اختصاص دارد تا روشن شود که درباره تعریف تاریخ سیاسی و روش نگارش آن چه مطالعاتی انجام شده است و چه ویژگی هایی دارند. در فصل دوم نویسنده کوشیده است تاریخ سیاسی را به روشن ترین شکل ممکن تعریف و از آن تعریف هم دفاع کند. در فصل سوم استدلال می شود که اگر تعریف مشخصی از تاریخ سیاسی را می پذیریم بر اساس چنین تعریفی، چه روش یا الگویی برای نگارش تاریخ سیاسی مناسب است.