معرفی کتاب

تحقیقات جامعه شناختی در خصوص نهادها و سازمان های دینی و چهره ی شاخص آن ها، که در سنت های مختلف؛ راهب، کشیش، پاستور، خاخام، امام و روحانی...نامیده می شوند، بخش مهمی از ادبیات جامعه شناختی ادیان را به خود اختصاص داده است. نام گذاری، اشکال، کارکرد و تحول موقعیت اجتماعی این نهادها محور اصلی تحقیقات را تشکیل می دهد. 

نهاد دینی، نظامی از روابط اجتماعی است که در طول زمان شکل گرفته، ثبات یافته و اقتدار، سلسله مراتب، قواعد، نظام آموزشی و همچنین مناسک یک اجتماع دینی را تنظیم و مدیریت می کند و مرز آن را از دیگر حوزه های اجتماعی متمایز می سازد. با این وصف می توان گفت که نهادهای دینی در همه ی ابعاد دین داری نقش مؤثری دارند و در دو بعد تجربی (احساس دینی) و پیامدهای (اخلاق دینی) نیز که جنبه ی فردی تری دارند، به شکلی غیر مستقیم تأثیر گذارند. این نهادها تولید کننده ی قرائت رسمی و مسلط هر دین اند و از این رو، هر گفتار دینی ای که با قرائت نهاد دینی به عنوان قرائت رسمی و مشروع و مسلط دین منطبق باشد به عنوان راست کیشی و راست کرداری، و هر گفتاری که با آن منطبق نباشد دگردیشی و دگرکرداری نامیده می شود.

موقعیت خاص روحانیت در تشیع و همچنین نقشی که روحانیت پس از انقلاب در ایران یافت، روحانیت در تشیع را به یکی از موارد ارجح مطالعات نهادهای دینی بدل کرد و ضرورت مطالعات جامعه شناختی در این حوزه را بیش از پیش آشکار ساخت. با نگاه به مسیری که روحانیت و مرجعیت در تاریخ متأخر ایران طی کرده و پایگاه و جایگاهی که اکنون در جامعه ی ایران دارد، می توان از یک دو راهی، بر سر راه روحانیت سخن گفت: نخست، پذیرش ایفای نقش در قالب یک نهاد مدنی و ادغام و مشارکت در ساخت فعال جامعه ی مدنی نحیف اما در حال تکوین و توسعه ی ایران؛ و دوم، باقی ماندن بر میراث گذشته و کوشش برای تداوم نقش آفرینی به عنوان یک گروه منزلتی با حفظ امیتازها و خصایل مألوف در جهان جدید. این یک انتخاب تعیین کننده برای نهاد روحانیت در جامعه ای است که در حال انتقال از وضعیت پیشین به دورانی جدید است.

درون مایه ی مقالاتی که در این دفتر گردآمده اند، بازنمایاندن الزامات و لوازم نظری و عملی چنین انتخابی است. بحث با مفهوم پردازی جایگاه اجتماعی مرجعیت در قالب نهاد اجتماعی و گروه منزلتی و نهاد مدنی آغاز می شود و در ادامه ذیل چند محور، تحول تاریخی روحانیت و مرجعیت در ایران معاصر و چالش ها و امکانات پیش روی این تحول نمایانده می شود.