معرفی کتاب

آنان که دستی بر آتش فرهنگ نگاری دارند- اگرچه از دور- می دانند که یافتن معنی یا حتی تلفظ صحیح یک لغت تا چه اندازه دشوار است و چه آسیب ها و خطراتی پیش روی فرهنگ نگار است. در سختی کار فرهنگ نگار همین بس که «هر مؤلفی با مطلبی یا اقلا جمله ای سروکار دارد، لکن لغت نویس با حرف و حرکت هم کار دارد علاوه بر مطلب و جمل». این پیچیدگی، فقط مربوط به فرهنگ های فارسی به فارسی است، در حالی که در تصحیح فرهنگ های عربی به فارسی، مشکل پیچیده تر هم می شود؛ جدای از سختی های راه تصحیح، باید مراقب مشکول کردن کلمات هم بود، به خصوص که در فرهنگ های مختلف، ضبط های متفاوتی از یک کلمه دیده می شود. وجود واژه های شاذّ در فرهنگ های کهن عربی به فارسی یا فارسی به عربی، یکی از ارزش های این کتاب هاست؛ واژه هایی که در متون کمتر به  کار رفته یا فعلا شاهدی از آن ها به دست نیست.

رساله ی حاضر مجموعه ی نفیسی است به خط نسخ؛ حاوی حدود یازده هزار لغت عربی به همراه معانی فارسی و بعضا به صورت جمع و مفرد و برخی توضیحات دیگر که در سال 719 قمری کتابت شده است. عناوین و سرفصل ها شنگرف اند و تعدادی از صفحات دچار رطوبت دیدگی و خوردگی است. در هر صفحه حدود هجده تا بیست سطر نوشته شده است. فصل بندی این کتاب به این صورت است که ابتدا بر اساس حرف اول هر کلمه باب بندی شده و در هر باب، بر اساس حرف پایانی کلمات، جدا شده و سپس به ترتیب حرف دوم و سوم و چهارم مرتب شده است؛ البته گاهی هم پس و پیش هایی در این قسمت آخر، دیده می شود. به هر رو، در هر مدخل، ابتدا کلمه ی عربی آورده شده و سپس معنی یا معانی فارسی اش، و در مواردی نیز اسم جمع یا مفرد همان کلمه و یا اینکه جزو اضداد است یا اطلاعات اضافای از این دست نیز آمده است. علاوه بر آن در سرواژه معمولا یک کلمه ی عربی آمده، ولی برخی موارد چند کلمه ی عربی را که یک معنی فارسی دارند، به هم عطف کرده است؛ اگرچه برخی مواقع از این قاعده هم عدول کرده است. مولف در ترجمه ی فارسی کلمات هم چندین معنا را برای یک کلمه ی عربی، در کنار هم نشانده است که گاهی از این مورد هم عدول دیده می شود. همچنین به ندرت کلمه ی فارسی ای وجود دارد که مؤلف در همان جا دوباره آن را ترجمه کرده باشد. مؤلف دیباج در موارد نه چندان اندکی، صفت و موصوف را مقلوب آورده است و همچون بسیاری از فرهنگ های دیگر، در این فرهنگ نیز با معانی دور یا ارجاعات کور مواجهیم.

در پایان باید یادآور شویم که در تصحیح این کتاب و مقابله با شش فرهنگ کهن عربی به فارسی به این نتیجه می رسیم که مولف این کتاب از هیچ یک از کتب مذکور استفاده نکرده است، زیرا میزان تفاوت در سرواژه ها و معنی های فارسی، چشمگیر است. شایان ذکر است این کتاب از نظر تعداد مدخل های عربی، بیش از دیگر فرهنگ ها به همین تاج الاسامی شبیه است.