معرفی کتاب

ارتباط آشکاری بین سیاست های امپریالیستی و توسعه ی علمی وجود دارد. سیاست امپریالیستی در حوزه ی علم، تجربه ای در مقیاس بزرگ تشکیل داد. این تجربه به دنبال تغییر ساختار «بدعت آمیز» و «غیرعلمی» سنت های محلی و لابد تحمیل مدل عقل گرایانه ی اندیشه ی غربی بود. این تجربه با مقاومت شدیدی روبه رو شد ولی هم زمان توانست قدرت و اعتبار فعالیت های علمی را به رخ بکشد. پس از مشاجرات گوناگون، ساکنان بومی در کل موفق شدند بدون پرداخت هزینه ی سنگینی، مدیریت و رهبری علم را به دست گیرند؛ یعنی همان که در هند و امپراتوری عثمانی اتفاق افتاد. شاید سنگین ترین هزینه ای که این مدیریت و رهبری متقبل شد، موافقت کامل با قواعد تحمیلی ابرقدرت های امپریالیستی بود که حتی بعد از شکست سیاسی یا نظامی و اخراجشان از مستعمرات، مدیریت علم را کنترل می کرد. از سوی دیگر ابرقدرت های امپریالیستی توانستند با روش های مقاومتی شدید در جوامعی که تحت سلطه ی آن ها بود، خصیصه های فرهنگی خود را حفظ کنند. به خصوص زبان و دین که در این موارد پرنفوذ بودند. هرجا که ساکنان محلی دین و زبان ملت غالب را پذیرفتند و با آن ها وفق پیدا کردند در حوزه ی علم نیز به راحتی قربانی شدند. در بسیاری از این موارد، دولت هایی که قبلا مستعمره بودند و سپس تبدیل به قدرت امپریالیستی منطقه ای می شدند، شیوه ها و سیاست هایی را اتخاذ می کردند که از طرف ملت ها سخت با آن مقابله می شد. این دولت های محلی قدرتمند سنت های علمی خود را تشکیل دادند و ساختارها و شرایطی را پدید آوردند که آن دولت را پیش گامی جدید برای علم می ساخت. طبیعی است که یک مؤلفه ی حیاتی برای دستیابی به این هدف، خود مدیریتی منابع طبیعی بود که به بنیان جریان سرمایه از خارج آن مستعمره کمک می کرد. ایالات متحده ی آمریکا در قرن نوزدهم یکی از مصادیق همین مسئله بود، اما در مورد آمریکایی ها، که در قیاس با دیگر ملت هایی که برای به کاربردن چنین طراحی ناکام شدند، به راحتی می توان مزیت نسبی استفاده از زبان انگلیسی را دریافت. به علاوه ایالات متحده انبوهی از دانشمندان و اهل علم را پناه داد. از بین آن ها مغزهای متفکری برخاست که موفق به تکمیل این پروژه ی مخاطره آمیز عظیم شدند.

کتاب حاضر نقش علم و تحولات آن را در مستعمرات و کشورهای استعمارگر طی دویست سال گذشته می کاود و دامنه ی بررسی خود را در هشت فصل به انگلیس، فرانسه، روسیه، عثمانی، پرتغال، چین، حوزه ی بالکان و آمریکا می گسترد. هرچند این بررسی توزیع جغرافیایی گسترده ای دارد، اما در بین آن ها می توان وقایع، اهداف و الگوهی مشابهی از رابطه ی استعمار و علم یافت.

این کتاب مملو است از شواهر تاریخی که روابط مستقیم و غیرمستقیم استعمار و علم را نشان می دهد. برخی وقایع علمی مشخص، اگر تحت تأثیر استعمار نبودند، می توانستند طوری دیگری رخ دهند یا اصلا رخ ندهند. از دیگر سو، علم یک عامل مهم در رخداد یا چگونگی رخداد وقایع خاص اجتماعی و سیاسی در تاریخ مستعمرات و استعمارگران است. کتاب نشان می دهد که فهم تحولات علم و روابط استعماری درحالت کلی به هم وابستگی دارد. توسعه، علم، فناوری و نظام آموزشی در یک شبکه ی پیچیده و بعضا پیش بینی ناپذیر برای طرفین، نقش مهمی در اجرای برنامه ی سیاسی سلطه جویانه ی ایالات متحده در جنگ سرد در ایران و بسیاری از نقاط دیگر جهان داشته است. از آنجا که تغییرات در علم و نهادهای علمی بر روند آینده تأثیر می گذارند، آگاهی از این بخش نسبتا مغفول تاریخ برای تصمیمات خرد و کلان امروز در این حوزه لازم می نماید.

فهرست فصل های کتاب:

فصل یک: امپراتوری بریتانیا و توسعه ی علم در مستعمران آن

فصل دو: علم فرانسوی در سرزمین های ماورای بحار

فصل سه: توسعه ی علم در پرتغال و مستعمرات آمریکای لاتین (برزیل)

فصل چهار: علم در قلمرو عثمانی

فصل پنجم: بر ضد یک امپراتوری: علم در اروپای جنوب شرقی در سده های هجدهم و نوزدهم

فصل شش: تولد یک امپراتوری: علم در ایالات متحده ی قرن نوزدهم

فصل هفت: علم یک امپراتوری فراموش شده و مستعمرات داخلی آن؛ روسیه

فصل هشت: انتقال شیمی مغرب زمین به چین، 1900-1840