معرفی کتاب

اثر حاضر به کلام سیاسی شیعه از دوران تکوین و شکل‌گیری آن، تا عصر علامه حلی می‌پردازد. پرداختن تفصیلی به تمام آراء کلامی در حیطه این پژوهش نبوده، بلکه محوریت با اندیشه سیاسی بیان شده یا مستور در لا به لای آثار کلامی است و اگر به دیگر مباحث و موضوعات کلامی و الهیاتی پرداخته شده است، در راستای فهم و استنباط اندیشیه سیاسی است. در این کتاب مراد از آثار کلامی، آن دسته از کتبی است که در حیات فکری شیعه از نیمه و اواخر قرن چهارم به بعد تحت عنوان کتب کلامی یا اصول عقاید به صورت جامع موضوعات معهود و متعارف این علم نگاشته شده است. کلام، نه فقط یک علم یا شاخه‌ای از الهیات که بن مایه و شالوده‌ای است که بنای نظام اندیشه و تمدنی در مقیاس تمدن اسلامی بر آن شکل گرفته است. از این نظرگاه، اهمیت کلام سیاسی مشخص می‌گردد. کلام سیاسی، تجلی و تبیین نوعی هستی شناسی و جهان‌بینی است و حوزه و محدوده امر سیاسی و مشروعیت آن را تعیین می‌کند. حتی معنای سیاست در گرو پیوند آن با کلام و اصول عقائد است. در این محدوده فکری ـ معرفتی، انسان در درجه اول مکلف است و سیاسست ورزی او هم چه بنا به ماهیت و چه با نظر به غایتش، جز در سایه تکلیف معنا و جایگاهی ندارد. در این سامان معرفتی، انسان نه حیوان سیاسی که به نوعی، حیوان مکلف است. در جوامعی چون جامعه ما که تمام خلل و فرج آن به نحوی از انحاء با دین و باورهای دینی در ارتباط است، کم توجهی به کلام سیاسی و به تبع آن غفلت از بررسی عمیق مبانی و جان‌مایه‌های اندیشه سیاسی ـ اجتماعی، محصولی جز سطحی‌نگری، ابتذال و سردرگمی فکری در پی نخواهد داشت.

متکلمینی که در اثر حاضر بدان‌ها پرداخته شده، مشهورترین و تأثیرگذارترین متکلمین شیعه بوده و در عین حال اکثر آنان از فقها و مجتهدین زمان خود بوده‌اند. این رساله یک دوره تاریخی فراز و فرود کلام شیعه را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در فصل اول به مباحث مقدماتی چون چارچوب نظری و روش پژوهش و رهیافت هرمنوتیکی خاص این پژوهش پرداخته شده است.

فصل دوم در باب نخستین مجادلات کلامی و ریشه ها و مبانی کلامی و تاریخی تشیع است.

فصل سوم به مجادله تاریخی میان فلسفه و کلام اختصاص دارد.

فصل چهارم در باب خاندان نوبختی و دو متکلم مشهور آن خاندان است.

فصل و پنجم و ششم به شیخ صدوق و شاگردش شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی اختصاص دارد. این دوره را می‌توان نقطه عطف کلام شیعی دانست.

فصل هفتم در باب ابوالفتح کراجکی، حمصی رازی و سید بن طاووس است و در نهایت فصل آخر به خواجه نصیرالدین طوسی و شاگردانش، ابن میثم بحرانی و علامه حلی می‌پردازد.

فهرست مطالب

مقدمه

فصل اول: چارچوب نظری و روش‌شناسی

فصل دوم: تکوین کلام سیاسی شیعه

فصل سوم: فلسفه در برابر کلام

فصل چهارم: خاندان نوبخت و الیاقوت

فصل پنجم: شیخ صدوق و شیخ مفید

فصل ششم: سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی

فصل هفتم: ابوالفتح کراجکی، سدید الدین حمصیّ رازی و سید بن طاووس

فصل هشتم: خواجه نصیر الدین طوسی و شاگردان او

نتیجه گیری