معرفی کتاب

محیط طبیعی امکانات و تسهیلاتی را برای زنده ماندن و زندگی کردن در اختیار زیستمندان قرار می دهد. در بین جانداران روی زمین تنها انسان ها هستند که همواره تلاش نموده اند بر طبیعت غلبه نموده و نیروهای خود را برای استفاده ی معقول و بهینه از این امکانات به کار گیرند. در این راه فرهنگ به عنوان میراثی اجتماعی با ویژگی تجمعی خود به بشر این توانایی را اعطا نمود تا آموخته های خود را ذره، ذره روی هم انباشته، سینه به سینه و نسل به نسل منتقل سازد. بعد از هوا، آب و زمین از ساده ترین و ابتدایی ترین پدیده های طبیعی هستند که حیات بشر به آن ها بستگی داشته و بشر به تدریج پیچیده ترین قوانین، مقررات و تمهیدات را برای استفاده هرچه بیشتر از آن ها فراهم نموده است اگر چه برخی از این تمهیدات در راستای استثمار انسان از انسان، استفاده ی معقول از این امکانات را محدود، و یا زیاده طلبی ها و آزمندی های بشری در طول تاریخ در استفاده ی انحصاری از این امکانات باعث نزاع ها، جنگ ها و کشتارهای فراوانی گردیده است. با این وجود این دو اساسی ترین عنصر در بقاء بشر بر روی کره ی زمین می باشد. بعد از مرحله ی گردآوری غذا زندگی انسان وارد فاز جدیدی گردید. دیگر بشر نیاز نداشت برای تأمین معاش به دنبال خوراک از جایی به جایی کوچ کرده و خطرات و مشقات این نوع زندگی را به خود هموار سازد. در این مرحله بشر یکجانشین شده و به کشاورزی یعنی تولید محصولات گیاهی می پردازد. بهره برداری از زمین برای کشت محصول و آب برای آبیاری آن، به همراه تشکیل روستاها و نظام های خانواده و خویشاوندی و نیاز به تعیین مالکیت و با هم زندگی کردن منجر به ایجاد قوانین و مقررات برای جلوگیری از تداخل حقوق و تقابل انسان گردید. شرایط جوی متغیر، انسان یکجانشین شده را، که به همان اندازه که طبیعت را مسخر نموده بود به همان اندازه هم مقهور آن بود، به تلاش برای تسخیر و یا تلطیف نیروهای طبیعت واداشت و موجب شد انسان قدرت تخیل خود را در این زمینه به کار انداخته آداب و رسوم و سنن مختلفی را تدارک ببیند. به همراه این آداب و رسوم و سنن، به مرور بر میزان دانش و آگاهی خود از قانونمندی های حاکم بر طبیعت افزوده و شیوه ها و فنونی بدیع برای استفاده از آب و زمین ابداع نمود. مجموعه ی این قوانین، آداب و رسوم، سنن، روش ها و فنون، خرده فرهنگی را تشکیل می دهد که شناسایی و تحلیل روابط موجود در آن در کشاورزی حومه ی شهر قم، موضوع این تحقیق می باشد. هدف اصلی این پژوهش، شیوه های بهره برداری سنتی زراعی از آب رودخانه ی قم به ویژه نحوه ی اجرای تقسیم آب و چگونگی انتقال آب به زمین های زراعی و تقسیم آب در داخل دشت است. تحقیق حاضر در سه بخش و هفده فصل به انضمام یک مقدمه تدوین شده است:

بخش اول تحت عنوان شناسایی منطقه، به معرفی منطقه مورد تحقیق می پردازد. این بخش که در چهار فصل به نگارش درآمده در فصل اول به تشریح موقعیت جغرافیایی و طبیعی استان قم پرداخته و در فصل دوم ویژگی های جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی شهر قم را توضیح می دهد. فصل سوم موقعیت اجتماعی، تاریخی و فرهنگی را بررسی نموده و بالاخره فصل چهارم به شناسایی اراضی زراعی حومه ی شهر قم می پردازد.

بخش دوم تحت عنوان نظام های بهره برداری زراعی از آب رودخانه ی قم، شامل هفت فصل می باشد.

در فصل اول این بخش به معرفی رودخانه ی قم و روستاهای اطراف آن پرداخته و مباحثی چون موقعیت جغرافیایی رودخانه ی قم، رودخانه ی صفی آباد و موقعیت روستاهای حاشیه ی رودخانه ی قم را مطرح می کند. در دیگر فصول این بخش، نهرهای منشعب از رودخانه ی قم به سه دسته تقسیم شده و تحت اسامی انهار بالادست، انهار میان دست و انهار پایین دست به مطالعه ی شیوه ی تقسیم آب رودخانه ی قم بین این نهرها در سه دوره ی پرآبی، آب متوسط و کم آبی پرداخته است. در همین فصل ها از هر دسته از انهار فوق یک نهر را به عنوان نمونه انتخاب کرده و مورد بررسی قرار داده است. شیوه ی تسویه ی آب، مجریان طرح تسویه، طریقه ی پنج و شش نمودن آب رودخانه ی قم و ... از دیگر مباحث این بخش می باشد.

بخش سوم این تحقیق نظام های بهره برداری زراعی از زمین در حومه ی شهر قم را بررسی می کند. این بخش نیز در شش فصل ابتدا به معرفی سیمای کشاورزی شهرستان قم پرداخته و پس از آن وضعیت اراضی زراعی حومه ی شهر قم را در گذشته و حال مشخص می کند. محصولات زراعی حومه ی شهر قم، الگوی مالکیت زمین های زراعی، الگوی بهره برداری زراعی، ساخت های کشاورزی رایج، شیوه ی تولید محصولات زراعی، سازمان اجتماعی، نیروی کار و وضعیت اقتصادی اجتماعی آن، تکنولوژی، منابع طبیعی، حصه یا گروه  کاری تولید زراعی، گروه های کاری مرتبط با تولید زراعی، درآمد و استاندارد زندگی و سازمان قدرت در کشاورزی سنتی حومه ی شهر قم مطالب اصلی بخش سوم را تشکیل می دهند.