معرفی کتاب

سنت نگارش روزنامه ی وقایع یومیه، خصوصا به سبک و سیاق امروزی آن، در طی دو قرن اخیر و ابتدا از طریق آشنایی رجال کشور با فرهنگ اروپایی به ایران راه یافته است. تعداد قابل توجهی از رجال دوره ی قاجاریه، وقایع روزانه ی خود را در قالب روزنامه یا کتاب خاطرات به رشته ی تحریر درآورده اند که از میان آن ها می توان به محمد حسن خان اعتماد السلطنه، بهمن میرزا بهاء الدوله، حاج مخبرالسلطنه هدایت، عین السلطنه سالور، غلامعلی خان عزیز السطان و ناصرالدین شاه قاجار اشاره کرد. بخش مهمی از تاریخ معاصر کشور ما به دوره ی قاجاریه اختصاص دارد که خوشبختانه در طی دو دهه ی اخیر، بیش از پیش مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان عرصه ی تاریخ معاصر قرار گرفته است.

کتاب حاضر حاصل تصحیح روزنامه ی خاطرات شاهزاده بهمن میرزا بهاء الدوله است که وقایع مربوط به شوال 1270 تا جمادی الثانی 1273 ق را شامل می شود. این خاطرات به صورت روز به روز تحریر شده و هیچ روزی از قلم نیفتاده است. بهمن میرزا ملقب به بهاء الدوله، پسر سی و ششم فتحعلی شاه قاجار و برادر صلبی و بطنی سیف الله میرزا از بطن صندوق دار حرم شاهی، گل بدن خانم ملقبه به خازن الدوله، زن گرجی تبار فتحعلی شاه و از جمله ی زنان مورد وثوق ومحبوب وی بود.

هنگامی که آقامحمدخان قاجار به تفلیس لشکرکشی کرد، گل بدن خانم و جمعی دیگر از ترسازادگان را یکی از کسان حاجی ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی به اسارت گرفت و پس از اعزام به طهران،  به جمع کنیزان اسدالله خان پسر اعتماد الدوله پیوستند. پس از چندی به سبب آوازه ی زیبایی رخسار و شیرینی گفتار و رعنای رفتار، منظور نظر فتحعلی شاه آمدد و به حرم خانه ی شاهی افزون گشت. جمیع صفات پسندیده و صداقت در رفتار و گفتار سبب شد تا در قلب شاه قاجار محبوبیت مضاعف یافت، تا جایی که به سمت صندوق داری حرم محترم نائل آمد و لقب منصب فاخر خازن الدوله به وی اعطاء شد و جایگاهی والا در میان زنان حرم یافت.

شاهزاده بهاء الدوله در نوزده سالگی در معیت فتحلی شاه به شیراز رفت. چون خاله اش زن مهدیقلی خان قاجار دولو بود، حکومت استرآباد از طفولیت به نام وی بود. در واقع این حکومت اسما  به نام بهمن میرزا و رسما بر عهده ی مهدیقلی خان قاجار بود. او که مردی کافی، بسیار کارگذار و هوشیار بود، به نیابت شاهزاده در استرآباد حکومت می کرد. بهم میرزا همچنین مدتی حکومت سمنان و دامغان را داشت. بعد از فوت فتحعلی شاه و در دوران سلطنت برادرزاده ی خود یعنی محمدشاه قاجار بود که در سال 1252 ق و از پی شکایت اهالی کاشان ازنحوه ی حکومت عباسقلی خان جوانشیر، به جای وی به حکومت کاشان برگزیده شد، اما حکومت او چندان به درازا نکشید و شاه در همان سال او را برکنار و مصطفی خان سمنانی را به جای وی به حکومت گماشت. از آن پس بهمن میرزا در رکاب محمدشاه بود، تا اینکه در سال 1254ق حاکم یزد شد. معلومات تاریخی او خوب بوده و در اواخر عمر خدمت،  برخلاف میل و خواسته اش، حکومتی به وی واگذار نشد و بیش تر وقت خود را در دارالخلافه و رسیدگی به امور جاری شاهزادگان صرف می نمود. او برخلاف دیگر شاهزادگان قاجاری، اهل علم و مطالعه بود و علاقه ی وافری به جمع آوری کتاب به ویژه کتب تاریخی داشت و کمتر در محافل شرب و قمار و لهو و لعب شرکت می نمود. بهاء الدوله شاهزاده ای بوده متعین و مورد وثوق شاه و شاهزادگان و امناء دولت به ویژه شخص اول مملکت یعنی میرزا آقاخان نوری صدراعظم؛ به همین مناسبت در بسیاری از امور مورد مشورت قرار می گرفته است، تا جایی که از طرف صدراعظم به عنوان شاهزاده باشی یعنی سر و بزرگ شاهزاده ها مخاطب می شود. همچنین به علت اینکه بهاء الدوله عموی تاج الدوله زن شاه و ماد رولیعهد بوده و وی با مهدعلیا زن پرقدرت دربار ناصری ارتباط نزدیک داشته، اهمیت این خاطرات دوچندان می شود.

کتاب پیش رو، حاصل پیرایش دستنویس منحصر به فرد روزنامه ی خاطرات بهمن میرزا بهاء الدوله، پسر فتحعلی شاه قاجار است که به وقایع سال های ابتدایی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار از 1270 تا 1273 ق پرداخته است. این اثر به ویژه از این نظر حائز اهمیت است که از دوره ی یاد شده ی روزنامه و یادداشت، خاطرات دیگری در دست نیست. رفت و آمد هر روزه ی نویسنده به دربار ناصری، و حضور وی در بطن بسیاری از رویدادها نیز بر اهمیت کتاب افزوده است.