معرفی کتاب

سه رساله درباره قفقاز<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

(حکومت پناه خان و ابراهيم خان در ولايت قره باغ، رضا قلي بيگ؛ وقفنامه گوهر آغا دختر ابراهيم خليل خان؛ تاريخ خانات شکي، کريم آقا فاتح)

مقدمه و تصحيح و يادداشت­ها، حسين احمدي، تهران؛ موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1384 ، تيراژ 1500، قيمت 1700 تومان ، 169 صفحه.

جدا شدن قفقاز از پيکره ايران زمين به دنبال دو رشته جنگ خونين روسيه عليه ايران تعلقات فکري و فرهنگي و تاريخي اين خطه از نام ميهن علي رغم حضور قدرت سياسي روسيه تزاري تا مدتها بعد ادامه داشت. گرچه سياست­هاي اسلام­زدايي روسيه تزاري در قفقازيه توأم با ايران­زدايي از همان لحظات اوليه آغاز گشته بود، منتهي تشکيل اتحاد جماهير شوروي و ايجاد سد امنيتي اعتقادي کمونيستي ارتباط ايرانيان جدا شده از ايران قطع گرديد ضمن آنکه سياست­هاي ضد اسلامي به شدت هر چه تمامتر در نواحي مسلمان نشين ادامه يافت.

بر همين اساس، مبارزه شديدي عليه مظاهر ايران اسلامي در قفقازيه آغاز شد. برانداختن مدارس علوم ديني و قتل عام علماي شيعه، سوزاندن کتاب­هاي مذهبي ، حذف آموزش زبان فارسي از نظام آموزشي سنتي آن سامان، تعطيل کردن مدارس ايراني موجود در آن ديار بخشي از سياست­هاي اتخاذ شده برخورد شديد و خونين با تجليات مذهبي شيعي چون عزاداري سالار شهيدان، نابود کردن کتب مرثيه و نوحه در درون اتحاد جماهير شوروي بود. تا اين زمان زبان فارسي به عنوان زبان فرهنگي همه ايرانيان در قفقاز جايگاه ممتاز داشت بدون آنکه تضاد و تعارضي با زبان محلي آذري داشته باشد و در مراکز دولتي و نهادهاي آموزشي به کار مي­رفت . از اين رو بخش عمده­اي از منابع و مآخذ تاريخي – ادبي، فرهنگي – سياسي قفقاز به زبان فارسي است. در کنار آن از قرن 12 و به ويژه قرن 13 هجري قمري، ترکي آذري نيز به ويژه در ادبيات مرثيه با ماهيت کامل ايراني شيعي، آثار ارزشمندي را ارائه مي­دهد. متأسفانه در دوران کمونيستي روابط به حداقل رسيد و ارتباط قطع گرديد که در پي آن اطلاعات چنداني - نه آنها از ايران و نه ايران از آنها نداشتند و نداشتيم.

با اين مقدمه آشکار مي­شود که بخش عمده منابع تاريخي قفقاز يا اران که بخشي از ايران بوده است. به زبان فارسي – زبان فرهنگي و همگاني ايرانيان – مي­باشد که سه مورد از منابع و مآخذ تاريخي قفقاز را آقاي دکتر حسين احمدي (1)  در مجموعه فوق الذکر تصحيح، تعليق نموده، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران هم به زيور چاپ آراسته است که اين سه رساله قدم­هاي کوچکي در شناخت تاريخ گذشته اين منطقه مي­تواند باشد.

آغاز بخش کتاب مقدمه مفصلي از مصحح در مورد جمعيت و معرفي نواحي قره باغ است که در همين قسمت نسخه­هاي خطي تصحيح شده هم معرفي شده­اند. اولين رساله حکومت پناه­خان و ابراهيم­خان در ولايت قره باغ نام دارد که نگاشته رضاقلي بيک مي­باشد. در اين رساله وضعيت آب و هوا و حکومت خاندان پناه­خان و روابط آنها با حکومت مرکزي ايران و حضور روسيه در منطقه و مسائل مختلف ديگر در رابطه با حکومت و کارگزاران مداخل تمايل درج گرديده است.

رساله دوم متن وقفنامه گوهرآغا؛ دختر ابراهيم جوانشير مي­باشد که به شيوه و جايگاه مرسوم زنان وابسته به حکومت در ايران موقوفاتي را در قره­باغ براي امور خير مقرر کرده است. رساله سوم تاريخ خانات شکي نوشته کريم آقا فاتح است که سرگذشت خوانين شکي را با ذکر مقدمه­اي از روزگار صفويه پس از نادر در آن  مندرج گشته است.

گويا مصحح محترم رسائل ديگري از منابع و مآخذ تاريخ قفقازيه جنوبي يا آران تاريخي گردآوري نموده­اند که اميد است هر چه زودتر موفق به انتشار آنها گردند که حتي مورد مطالعه و مراجعه پژوهشگران تاريخ تحولات قفقازيه و ايران قرار خواهد گرفت.

 نوشته : رحيم نيکبخت

پي­نوشت­ها:

1 – متولد 1343، مؤلف کتاب تالشان، مصحح کتاب­هاي تاريخ قره باغ ، نوشته ميرزا جمال جودشير قره­باغي، اخبارنامه ميرزا خداوردي؛ شکرنامه شاهنشاهي، نوشته بهمن ميرزا؛ پيرامون      تاريخ قفقازيه.