معرفی کتاب

ششمين فصلنامه مطالعات تاريخي که توسط مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي منتشر مي شود، روانه بازار مطالعات و مباحثات تاريخي شد.
راستي تا چه اندازه تاريخي بودن و تاريخي فکر کردن براي ما سودمند است؟
اين که بدانيم در تاريخ معاصر ما چه گذشته في حد نفسه بسيار ارجمند است، اما اين که به شدت تاريخزده شده و هرچه مي انديشيم تنها در قالب نگاه هاي تاريخيمان باشد مطلبي است که بايد در باره آن بيشتر بينديشيم.
شايد کسي ادعا کند که اگر از آن تاريخ رها شويم و زياده از حد خود را مشغول آن اسناد و مدارک و تحليلها نکنيم، بهتر مي توانيم تصميم بگيريم.
اما مشکل آن است که حد اين معرفت تاريخي معلوم نيست. بايد دانست، اما چه اندازه؟
اما نکته ديگر اين است که تاريخ معاصر ما چيست؟
اگر بخواهيم به زبان پست مدرن ها بحث کنيم و گفتماني بينديشيم، مي خواهيم بدانيم که چند گفتمان بر تاريخ معاصر ما حاکم است. آنچه مي نويسيم و چاپ مي کنيم در قالب چه گفتمان هايي است. آيا امکان رهايي از آنها و ورود در گفتمان هاي واقعي تر و جدي تر هست؟
تسلط خارجي، دخالت خارجي ها در مسائل داخلي، تسلط اقتصادي و فرهنگي ، غربزدگي و تجدد و نزاع با سنت گرايي و بعدهم مسائل جزئي تر از نفوذ خاندان هاي هزار فاميل، مقاومت دسته اي از مردم و گروهي از روحانيت و جماعتي از ملي ها.
شايد به اجمال، تاريخ معاصر ما، داستان هضم ما به عنوان يک تمدن وارفته در يک تمدن برآمده باشد.
در اين داستان سياست و اقتصاد و فرهنگ ما ميان اين دو رفت و برگشت دارد.
اينها حرف هاي اصلي يا به عبارتي گفتمان هاي مطرح ماست. اما آيا مشکل همين هاست؟ آيا مي توان قالب هاي جديدي از تفکر را باز کرد؟ قدري عميق تر شد. اصلا عمقي وجود دارد؟

مقالاتي که در اين شماره از اين فصلنامه آمده در حول و حوش همان موضوعات است
مقاله نخست با عنوان «مظالم انگليس در بين النهرين» هفتاد صفحه از مجله را به خود اختصاص داده است. اين عنوان نام کتابچه اي است که در خرداد 1302 ش توسط مجلس شوراي ملي چاپ شد. محتواي آن اسنادي است از مقاومت مردم و علماي عراق در برابر انگليس که بحث قيموميت خود را بر بين النهرين به کرسي نشانده بود. اين اوراق را کساني به ايران آوردند و کساني به مجلس دادند و مجلس هم چاپ کرد. بعدها هم باز چاپ شد و اين متن از روي آنچه به عنوان ضميمه نشريه اتحاد اسلام (با مديريت شيخ حسين لنکراني ) چاپ شده بوده، در اينجا ارائه شده است. آماده سازي آن توسط يحيي آريا بخش است.
اسناد اين کتابچه براي نشان دادن مقاومت علماي عراق در برابر انگليسي ها عالي است. يک سند آن که متن تلگراف علماي عراق به مسلمانان هند است، اين است (انگار همين روزها تاريخ عراق را با دخالت امريکا و انگليس مطالعه مي کنيم):
دولت ظالمه انگليس علاوه بر مظالم چندين ساله در بين النهرين از قبيل 45 روز محاصره نجف اشرف و اتلاف نفوس زکيه و بمباردمان قبه مطهره مرتضوي و آتش زدن معتکفين مسجد جامع کوفه به آتش طيارات و حبس رؤسا و اعدام مسلمانان و سوزاندن خانه و آشيانه اهالي و هتک اعراض و اتلاف نفوس بيچارگان حتي نسا و اطفال، اخيرا در شب 12 ذي قعده به صدد قلع و قمع حوزه علمي اسلامي برآمده ، تمام حجج اسلام و مراجع تقليد را به جرم فتواي ديني دستگير، بعضي را در خارج عراق عحبس و بعضي را از سر حد اخراج، مرکز روحانيت اسلام را منهدم، جامعه ديانت را منعدم، روح اسلاميت را متألم، قلب حضرت رسالت را مجروح، تمام اسلاميان را از اين فاجعه افسرده و متهيج ساخته، مسلمين هندوستان آنچه تکليف دارند عمل نمايند. (ص 60)
اسناد بسيار خوبي است و گاه توسط مصحح در پاورقي ها که آخر مقاله آمده توضيحاتي هم داده شده که بي اشتباه نيست. از جمله د رباره لفظ شريف مکه در ص 66.
مقاله دوم «تأملي در جمهوري رضاخاني با اتکاء به اسناد تاريخي» نام دارد که توسط عباس پرتوي مقدم آماده شده است. ابتدا گزارشي از سابقه جمهوري خواهي در ايران و از جمله جمهوري خواهي سالهاي 1302 – 1303 آمده و سپس هفده سند که گفته هم نشده که آيا قبلا چاپ شده بوده يا نه و از کجا آمده است.
مي توان حدس زد که اصل اين اسناد بايد مهم باشد و لازم است در باره آن توضيح داده شده و زودتر در اختيار عموم قرار گيرد.
يک سند آن که بسيار هم مهم است اعلاميه حضرات آيات حاج سيد ابوالحسن اصفهاني، نائيني و حاج شيخ عبدالکريم حائري در باره تأييد سلطنت رضاخان و نفي جمهوريت است که بعد از ديدار رضاخان با آنان در قم صادر گرديد. (ص 107).
مخالفت با جمهوري خواهي از سوي علما اعم از مراجع و علماي درجه دو تهران مانند خالصي زاده و لنکراني و نيز آيت الله سيد حسن مدرس امري مسلم است. هرچند دلايل اينها و تصوراتشان از رضاخان متفاوت بود. برخي خوشبين بودند و برخي مانند مدرس عميق تر و طبعا جدي تر.
مقاله سوم «نظريه پردازدان استبداد منور» در باره ديدگاه هاي علي دشتي و مرتضي مشفق کاظمي است که به قلم حسين آباديان نوشته شده است.
مقاله چهارم «آنچه در 14 – 17 خرداد 1354 در قم گذشت» نام نويسنده ندارد که عيب مهمي است و مشکل بتوان به مقاله اي که نام مؤلف ندارد ارجاع داد. به جز توضيحات مفصل در باره ماجراي فيضيه نام 272 طلبه که در اين ماجرا دستگير شدند آمده است.
مقاله پنجم «شاپور بختيار» از محمد حسن صنعتي مختصري از زندگي نامه مفصل بختيار است که با توجه به نبود منبعي در اين باره جالب است.
مقاله ششم با عنوان «لژ بيداري ايرانيان» به قلم مجيد بزرگمهري است.
مقاله هفتم با عنوان «انجمن ايالتي و خواسته هاي اجتماعي مردم اصفهان» از عبدالمهدي رجايي است.
بخش سوم يادداشتهاي حسين ميرممتاز هم در ادامه آمده است.
چند سند بدون شرح هم در پايان مجله درج شده است. اين اسناد در باره ريخت و پاش هاي دربار پهلوي براي اعضاي دربار است که يک قلم آن پانزده هزار فرانک براي دندان پزشک مخصوص فرح ارسال شده است. يک گزارش استثنايي هم در باره رضا پهلوي در سال 1354 و در باب هدايايي که مي توان به پسري که همه چيز دارد داد؛ مي باشد که گزارشي خواندني است.