۴۲۹۴
۰
۱۳۸۸/۱۲/۱۲

پیشینه وحدت اسلامی به چه دوره ای باز می گردد؟

پدیدآور: رسول جعفریان

خلاصه

متن مصاحبه‌ای است در موضوع پیشینه مباحث مربوط به وحدت اسلامی

<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

 

مصاحبه  روزنامه بهار با رسول جعفریان

 

پیشینه وحدت اسلامی به چه دوره ای باز می گردد؟

بحث های وحدت، سابقه اش، به پیش از این دوره اخیر یعنی یکی دو قرن گذشته می رسد و هربار با انگیزه های متفاوتی مطرح شده است. آنچه در طول 150 سال در ارتباط با وحدت مطرح شده است واکنشی به فشارهای استعمار و نبردهایی بوده که میان جهان اسلام و غرب صورت گرفته است. مسلمانان احساس کردند که اگر وحدتشان را حفظ کنند بهتر می توانند در برابر دشمن مقاومت کنند. در واقع احساسشان این بود که اگر این شکاف مذهبی میان آنها باشد دشمنان راحت تر از آن علیه ایشان استفاده می کنند و به مطامع خودشان می رسند. این مهم ترین انگیزه ای است که به لحاظ سیاسی مسلمانان را وادار کرد روی مساله وحدت فکر و این بحث را دنبال کنند. البته انگیزه های دیگری هم ممکن است وجود داشته باشد که بیشتر ناشی از دلسوزی مذهبی و سیاسی برای مسلمانان است. من پیش از آنکه به آن انگیزه ها اشاره کنم می خواهم به این نکته اشاره کنم که در قرون گذشته و حتی در قرون اولیه اسلام نیز بحث وحدت میان شیعه و سنی مطرح بوده است. برای مثال در قرن ششم هجری در برخی از شهرهای ایران بحث وحدت مطرح شد. ممکن است فرم مباحث وحدت در آن زمان، مثل بحث هایی که الان مطرح است نباشد اما به هرحال تلاش می شد تا این فاصله کمتر شود.

براساس آنچه شما می گویید این موضوع در دوران میانه درست در زمانی که منازعات زیادی میان علویان و اهل تسنن وجود داشت، مطرح بوده است؟


در واقع متفکران شیعی در همه دوران ها تلاش کردند همراه با متفکران اهل تسنن برخی از مسائل تفرقه افکن را از میان ببرند و وحدت را میان شیعه و سنی بیشتر کنند. در قرون چهارم و پنجم برخی از علمای شافعی و حنفی تلاش می کنند تا با نوشتن کتاب هایی در باره امام حسین (ع) مظالم گذشته را جبران کنند. کتاب مقتل الحسین خوارزمی حنفی از این جمله است. در مقابل، در قرن ششم در شهر ری، متفکرانی را داریم که سعی می کردند تندی های تشیع در برابر اهل سنت را کمتر کنند به هوای اینکه سنی های شهرهای اطراف با خیال راحت تری زندگی کنند.


آیا به طور خاص متفکری در این دوران بوده است که تقریب میان شیعه و سنی را در اندیشه هایش آورده باشد؟

بله عبدالجلیل قزوینی رازی یکی از متفکران شیعی بود که در حوالی 560 هجری در ری که یکی از مراکز شیعی نشین جهان آن روزگار بود زندگی می کرد و یکی از نخستین کسانی است که به شکل جدی و تئوریک بحث وحدت میان شیعه و سنی را مطرح می کند و تلاش زیادی کرد تا فاصله های میان این دو مذهب را کم کند. او در کتاب ارزشمند خود یعنی کتاب «النقض» برخی از عقاید افراطی خلفا را درباره شیعه نقد می کند و برخی از نظرات تشیع را به لحاظ سیاسی معتدل می کند. به لحاظ سیاسی وی تلاش می کند جریان شیعه را به حاکمیت وقت یعنی سلجوقیان نزدیک کند. حرف او درست است چون ما در این دوره شاهد هستیم که برخی از شیعیان در مناصب دولتی به خصوص مشاغل اداری مشغول هستند. عبدالجلیل قزوینی حتی اشاره به این نکته هم دارد که خواجه نظام الملک طوسی، دختر خود را به عقد یکی از سادات شیعه ری درآورده است.

پس به نوعی می توان عبدالجلیل قزوینی را از نخستین تئورسین های تشیع دانست که برای دستیابی به حکومتی معتدل بحث وحدت میان مسلمانان را مطرح کرده است؟

به لحاظ فکری و اندیشه ای عبدالجلیل رازی یکی از مهم ترین تئورسین های شیعه به خصوص در قرون میانه تاریخ ایران است. اما او تنها کسی نیست که این اندیشه ها را مطرح می کند. باید یک نکته را اشاره کنم که شکل گیری تصوف در قرون ششم ، هفتم و هشتم نیز کمک زیادی به وحدت میان این مذهب کرد. همانطور که می دانید متصوفه حساسیت مذهبی زیادی ندارند و برخی از فرق آن به اهل تسنن نزدیک هستند و برخی هم به اعتقادات شیعی. به همین دلیل زمینه لازم برای نزدیکی این دو را با هم فراهم می آورد و باعث می شود علمای شیعه در این قرون فعالیت بیشتری داشته باشند. در قرن هفتم و درست در زمان مغول شاهد هستید که خواجه نصیر طوسی که یک عالم شیعه مذهب است به بالاترین مقام برسد و همزمان با ساخت رصدخانه خود در مراغه گروهی از اندیشمندان و دانشمندان شیعه و اهل تسنن را گرد آورد و بدون هیچ اجحافی به هیچ کدام، اجازه انتشار اندیشه هایشان را فراهم می کند. علامه حلی عالم بزرگ شیعه را می توان به نوعی شاگرد خواجه نصیر دانست که اندیشه هایش در تکمیل فقه شیعه بسیار با ارزش بود و یکی از کسانی که در کم کردن دامنه اختلافات مذهبی میان این دو مذهب تلاش زیادی کرد. به جز اینها ما در این قرون شاهد انتشار نظرات دانشمندان و متفکران شیعی و سنی زیادی هستیم که قصد کم کردن فاصله هایی که طی تاریخ به وجود آمده را دارند. هر چند که اختلاف نخستین میان این دو فرقه وجود داشته است و سپس در طول تاریخ باعث اختلاف شد.

یعنی اختلافی که بعد از ماجرای غدیر خم و سقیفه بنی ساعده بر سر جانشینی پیامبر اکرم (ص) به وجود آمد؟

بله ریشه اختلاف میان اهل تسنن و شیعیان در همان صدر اسلام و بحث هایی که بر سر جانشینی پیامبر به وجود آمد، آغاز شد. اما قدرت گرفتن بنی امیه بر ریشه های این اختلاف دامن زد. همانطوری که می دانید تقریباً تا پیش از روی کار آمدن حکومت بنی امیه این اختلافات سبب به وجود آمدن نزاع عمده ای نشده بود. اما بنی امیه و به خصوص خود معاویه و جانشینانش، بنا را بر دشمنی آشکار و خشن با اهل بیت و شیعیان گذاشتند و همین باعث شد اختلافات عمیق تر شود و مسائل خونینی را به وجود آورد. بنی امیه در واقع بنیانگذار توهین و هتک حرمت به ائمه و شیعیان بودند. اما در دوران بعدی یعنی عباسیان با اینکه آنها خود را از خانواده پیامبر و ائمه می دانستند با شعارهای شیعی فشارها را بر شیعیان و به تعبیری علویان بیشتر کردند. بنی عباس هم با اینکه با شعارهای علوی و اندیشه های موافق شیعه روی کار آمدند اما بعد از مدتی به دلیل مطامع سیاسی بنای مخالفت با شیعیان را گذاشته و راهی را رفتند که بنی امیه پیشتر رفته بودند و مذهب آنان را به عنوان مذهب رسمی به رسمیت شناخته و روند علوی کشی را پی گرفتند. همین باعث شد اختلافات دامنه دار شود و از شهرهای کوفه و بصره به سراسر جهان اسلام برسد. بنی عباس به مذاهب مخالف و دشمنان شیعیان کمک مالی می کردند تا شیعیان را آزار و اذیت کنند. البته این اقدامات بی پاسخ هم نمی ماند و شیعیان نیز تلافی برخی از حرکت ها را با رفتارهای متقابل انجام می دادند. در همین زمان کنونی نیز ما شاهد چنین رفتارهایی از سوی دو گروه و از دو طرف هستیم. سالانه مبلغ بسیار زیادی هزینه نگارش و مقالات  ضد شیعی می شود که واکنش هایی را نیز در پی دارد و برخی از اندیشمندان شیعی را نیز مجبور به پاسخگویی می کند. این واکنش ها به عکس هم صورت می گرفت. این موضوعات در صدر اسلام و زمان خلفای بنی امیه و عباسی باعث عمیق تر شدن شکاف میان شیعه و سنی شد. در این میان خلفا با کمک برخی از علمای اهل تسنن به تحریک علمای مخالف بر می آمدند و سرکوب بیش از پیش شیعیان و ایجاد فضای رعب و وحشت را به همراه داشت. با این همه علمای شیعه که قصدشان یکپارچه کردن جهان اسلام بود توصیه می کردند که پشت سر ائمه جماعت اهل سنت نماز خوانده شود و از مریض های آنها دیدن کنند و تلاش های بسیاری برای کم کردن این اختلافات داشتند. اما به هر حال ریشه این اختلافات گسترده تر از این نکات بود.

تا قرن نهم هجری یعنی پیش از روی کار آمدن دولت صفویه به عنوان مهم ترین حکومت شیعی، بیشتر منازعات به آزار و اذیت شیعیان مختص می شود. در حالی که بعد از روی کار آمدن این دولت شاهد بروز جنگ های مذهبی میان دولت شیعی مذهب ایران با دولت سنی مذهب عثمانی هستیم.

بعد از تاسیس سلسله صفوی همانگونه که اشاره کردید اختلافات به شکل دیگری بروز پیدا کرد. موضوع این بود که عثمانی ها از بدو قدرت گرفتن، چشم طمع به خاک ایران داشتند و به همین دلیل برای سلطه پیداکردن به این سرزمین بر اختلافات مذهبی دامن زدند تا بتوانند به ایران حمله کنند. منتهی ایرانیان به خصوص مردمی که در غرب و شمال غرب ایران ساکن بودند و به خصوص تبریزی ها در مقابل عثمانی ها ایستادند و عثمانی ها موضوع حمله به ایران را مذهبی کردند. البته صفویان نیز که به دنبال تثبیت خود بودند، جلوی عثمانی ها ایستادند. سلطان سلیم عثمانی در سال 920 هجری به اسم مبارزه با حکومت شیعی صفوی به ایران حمله کرد و برای توجیه اقدام خودش که چطور نیروهایش را از 1500 کیلومتر به سوی ایران گسیل داشت چه بهانه ای بهتر از این بود که به تعبیر خودش به مقابله با کافران شیعه که در همسایگی او قدرت گرفتند آمده است. او حتی برای رسیدن به هدف خود، ازبک ها را نیز از سمت شرق ایران تحریک کرد و با صدور فتوای مقابله با رافضیان شیعه، آنان را به جنگ با صفویان کشاند. جنگی که صفویان با قدرت تمام مقابل آن می ایستند و آنها را بر سر جای خود نشاندند. با این حال ماجرا ادامه یافت و آتش این اختلاف تند بعد از یک قرن بار دیگر به چشم صفویه رفت زیرا افغانان با بهانه فتوای علمای اهل سنت مکه به ایران حمله کردند و در سال 1135-1134 صفویه را از میان بردند. این اختلافات ماند تا زمانی که نادرشاه افسار قدرت را در دست گرفت و یک بار دیگر بحث وحدت میان شیعه و سنی را مطرح کرد.

اتفاقاً می خواستم به بحث تلاش نادر شاه افشار برای رسیدن به وحدت میان مذاهب اسلامی اشاره کنم. اتفاقی که در اجتماع بزرگ دشت مغان روی داد و نادر همه سران و مذاهب را گرد آورد. با توجه به صحبت های خود او در مورد پایان دادن اختلافات و آزادی مذهبی، این را می توان تلاش برای رسیدن به وحدت دانست؟

بله جریان دشت مغان یکی از تلاش هایی است که نادر برای پایان دادن به اختلافات در جهان اسلام دارد. البته نادر برای به وجود آوردن وحدت میان مذاهب اسلامی به دنبال تاسیس یک امپراتوری بزرگ در شرق جهان اسلام به مرکزیت ایران بود. او خود را یک شاه اسماعیل اصلاح شده می دانست که برای راه اندازی این امپراتوری باید ابتدا اختلافات و جنگ طولانی را پایان دهد. او به اسم اینکه حکومتش و خودش نه شیعی هست و نه سنی سعی کرد همه طوایف را زیر سلطه خود درآورد. جریان دشت مغان یکی از تلاش های او برای پایان دادن به اختلافات بود.

با توجه به اقتدار نادر برای رسیدن به اهدافش چرا این تلاش بی پایان ماند؟

خصلت های شخصی نادر شاه مهم ترین مانع او برای رسیدن به این وحدت بود. اما عامل مهم دیگر کم تحملی عثمانی ها و عدم پذیرش خواست های او بود. نادرشاه همه تلاش خود را کرد تا با وجود همه کارهایی که در محدود کردن مذهب شیعه انجام می دهد، اجازه بگیرد که امام جماعت مذهب جعفری هم در کنار مذاهب دیگر در مسجدالحرام نماز بخواند و تشیع در حد یک مذهب فقهی کنار مذاهب دیگر باشد اما عثمانی تحمل این حرف را نداشت و حتی نزدیک بود نمایندگانش در مکه کشته شوند. او تلاش زیادی کرد که با زور نظامی و گرفتن بغداد این مطالب را به عثمانی ها تحمیل کند که نشد. در جامعه شیعه هم این حرف ها پذیرفته شدنی نبود. بعد از آن هم مشکلات روحی و روانی برای نادر پیش آمد.

در دوره قاجاریه وضعیت چگونه بود؟

در دوره قاجار برخلاف تصور جنگ ها و اختلافات میان شیعه و سنی به حداقل می رسد و ما شاهد هیچ جنگ مذهبی در داخل نیستیم. در سطح بین المللی عثمانی ها در داخل سرزمین هایشان و نیز مرزهای اروپایی آن قدر مشکل دارند که به فکر جنگ تازه مذهبی نیستند. قاجاریه خودشان با اهل تسنن رابطه خوبی دارند و هیچ نزاع مذهبی در مناطق سنی نشین ایران گزارش نشده است. کردستان و مناطق شرقی ایران در خلال حکومت قاجاریه تقریباً امن است و هیچ مشکلی میان دولت و اقلیت اهل تسنن این مناطق وجود ندارد. حتی شاهد هستیم که بسیاری از علما و گروه های اهل تسنن روابط خوبی با حکومت مرکزی دارند و به دیدار ولیعهدهای قاجاریه در تبریز رفته و روابط خوبی دارند. در شرق ایران نیز به جز امیرنشین بخارا شاهد حکومت مقتدری نیستیم. امیرنشینان آن بخش ها هم روابط خوب و نزدیکی با شیعیان دارند. یک دوره جنگ های محلی درگرفت که آنها بیشتر محلی بود و مشکل مهمی پیش نیاورد.

در دوره اخیر شاهد ظهور کسانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی هستیم که بحث وحدت میان مسلمین را به صورت تئوریک مطرح می کنند. بحث وحدتی که در دوره قاجاریه مطرح می شود با آن چیزی که در دوران عبدالجلیل و نادر به آن پرداختیم تفاوت ماهوی دارد. همان طور که عرض کردم، اینها مربوط به دنیای جدید و مشکلات خاص آن است. بیشتر هدف متحد کردن مسلمانان برابر کفار و بیگانگان است.

چه تفاوتی؟ مگر مورد اختلاف همان اختلاف قدیمی نیست؟

موضوع وحدت میان مذاهب اسلامی که در این دوره توسط برخی از علمای روشنفکر در نجف و تهران مطرح شد. در این دوره برخی از نخبگان مذهبی به تحلیل علل عقب ماندگی مسلمانان پرداخته و متوجه شدند که یکی از علل اساسی عقب ماندگی و عدم رشد ملت های اسلامی همین اختلافات و نزاع های مذهبی بی پایان است. از سوی دیگر مصلحان ما با مساله استعمارگران روبه رو بودند کسانی که بر این اختلافات دامن می زدند. از این رو شاهد هستیم که افرادی مانند سیدجمال الدین اسدآبادی ایده های وحدت میان مسلمین را مطرح کردند. وحدت بحثی بود که در دوران مشروطه و سقوط دولت عثمانی نیز امتداد پیدا کرد. در طول این صد و پنجاه سال اخیر هر از چند گاهی بحث وحدت مطرح می شد تا بعد از انقلاب اسلامی که بار دیگر توسط حضرت امام (ره) مطرح شد.

چه عواملی باعث می شود که حضرت امام این نظریه را مطرح می کنند؟

انقلاب ایران انقلاب بزرگی بود که بر محور تشیع رخ داد. در قانون اساسی نیز بر آیین تشیع تاکید شده بود. امام (ره) که در جهان اسلام این انقلاب را به عنوان یک الگوی اسلامی نه لزوماً شیعی مطرح کردند اما یک عده در همان زمان احساس ناامنی کرده و بر آتش اختلاف دامن زدند. اما حضرت امام(ره) با مطرح کردن بحث وحدت میان شیعه و سنی تلاش کردند تا زمینه ای برای اتحاد جهان اسلام در مقابل قدرت های استعماری را به وجود بیاورند. اما برخی از کشورهای اسلامی و غربی این موضوع را نپذیرفتند و در مقابل این ایده امام، بن لادن را آوردند که چهره ای خشن از اسلام ارائه کرد. بن لادن از دل عربستان سعودی برخاست و قدرت گرفت و باعث به وجود آمدن القاعده شد که یکی از افراطی ترین چهره ها را از اسلام ارائه کرده است. البته درست است که ریشه این اختلافات قرن ها طول کشیده است اما در میان مسلمان و اهل تسنن مانند شیعیان کسانی همواره به دنبال پایان دادن به اختلافات هستند. در طول تاریخ نیز شاهد بودیم که مانند دوره کنونی، شیعیان عراق در کنار اهل تسنن زندگی کردند و حتی در دوران عثمانی ها گزارش شده که هزینه های تعمیرات حرم ائمه را در عتبات خود می دادند و اجازه نمی دادند شیعیان و به خصوص ایرانی ها این هزینه ها را پرداخت کنند. اما در حال حاضر می بینید که سالانه میلیون ها دلار در عربستان صرف نوشتن کتاب ها و مقالاتی بر ضدشیعه می شود و در میان کشورهای اسلامی پخش می شود. البته انتشار این کتاب ها واکنش شیعیان را دارد و در ایران و در قم کسانی هستند که با کوبیدن بر طبل اختلافات این حرکات را پاسخ می دهند. البته توهین به اهل تسنن و کتاب های اختلاف برانگیز برای شیعه و سنی، یکی از خطوط قرمز و موارد سانسور کتاب در ایران حتی در دوران پهلوی بود. یعنی انتشار هرگونه کتاب علیه اهل تسنن ممنوع بود. بعد از انقلاب نیز این ممنوعیت وجود داشت. منتهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید کنترل بیشتری داشته باشد. وقتی ما این همه هزینه برای وحدت اسلامی می کنیم در این زمینه باید جدی باشیم و از آثار افراطی جلوگیری کنیم. البته بحث ها و نقدهای علمی معقول و مودب سودمند است.

با همه این تلاش های صورت گرفته به خصوص در زمان کنونی و در 30 ساله اخیر اما به نظر می رسد که هنوز مسلمانان اختلافات جدی دارند که برای رسیدن به وحدت مانع می شوند؟ در این سال ها همانطور که اشاره کردم تلاش های زیادی شده است که اختلافات میان اهل تسنن و تشیع کمتر شود اما دامنه اختلافات وجود دارد و نمی شود آنها را انکار کرد.

چه عواملی باعث عدم رسیدن به این وحدت می شود؟

دو عامل مهم مانع مهم رسیدن به این اتحاد می شود. یکی ریشه عمیق این اختلافات و دشمنی است که باعث شده رسیدن به وجوه مشترک مشکل شود؛ اختلافی که در طول تاریخ باعث شده افراد زیادی جانشان را بر سر آن از دست بدهند. اما عامل دوم که بسیار مهم است وجود وهابیت در جهان اسلام است که باعث می شود تا رسیدن به وحدت در میان مسلمانان عملاً غیرممکن باشد. تا پیش از ظهور فرقه وهابیت علمای شیعی در مقابل علمای اهل تسنن به خصوص اندیشمندان جامع الازهر قرار داشتند و به خصوص در دوران جدید سعی می کردند به لحاظ فکری راهی برای حل اختلافات داشته باشند. اما وهابیت مانع شدند. وهابی های نسل اول بعد از به قدرت رسیدن در سال 1216 ق به نجف و کربلا حمله کردند و بعد از آن وهابی ها عصر دوم در سال 1342 به مدینه منوره حمله و بعد از تصرف آن قبور ائمه در بقیع را تخریب کردند. این وهابی ها به خصوص نسل اول، صوفیه و شیعه را کافر می دانستند و غیر از خودشان دیگران را مسلمان نمی دانستند. در این سی سال اخیر وهابیون که خود را سردمدار جهان اسلام می دانند و با علمای الازهر نیز درگیر هستند اقدامات زیادی در آزار شیعیان و صوفیان انجام دادند و آتش بیار این معرکه نیز القاعده بود که به لحاظ فکری وابسته به وهابیت است و به لحاظ سیاسی نیز اصل و اساس آن را غربی ها درست کردند هرچند حالا در گل مانده اند.

آیا راهی نیز برای پایان دادن به این اختلافات وجود دارد؟

جنگ میان کاتولیک ها و پروتستان ها 300 تا 400 سال طول کشید. البته سنیان معتدلی که در مصر و شمال آفریقا هستند به ویژه سنیانی که متاثر از عقاید عارفانه هستند به هیچ روی نباید مورد غفلت قرار گیرند. سنیان معتدل فراوانی هم در هند و پاکستان و نقاط دیگر هستند. علمای اهل تسنن الازهر نیز اختلافات اساسی با وهابیون دارند. در ایران و عراق، سوریه و لبنان نیز اهل تسنن و تشیع در کنار یکدیگر زندگی می کنند و مشکلی با یکدیگر ندارند و به نظر می رسد این اختلافات در بخش عمده ای از جامعه مسلمانان جهان به صورت قابل حلی وجود داشته باشد. ما باید امید داشته باشیم و این اختلاف را کم کنیم تا روزی که دیگر هیچ نزاعی

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

منابع مشابه بیشتر ...

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

برهان المسلمین در توحید و فلسفه احکام و قوانین اسلام

رسول جعفریان

نویسنده کتاب برهان المسلمین که در سال 1307 خورشیدی نوشته و منتشر شده است، می کوشد تصویری از اسلام ار

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

برهان المسلمین در توحید و فلسفه احکام و قوانین اسلام

رسول جعفریان

نویسنده کتاب برهان المسلمین که در سال 1307 خورشیدی نوشته و منتشر شده است، می کوشد تصویری از اسلام ار