مکتب تاریخی مکه در قرن چهاردهم هجری و سهم عاتق بن غیث بلادی<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

چند سال متوالی، وقتی به حج مشرف می‌شدیم و از مدینه به مکه می‌آمدیم، یکی از برنامه‌های ما دیدار از عاتق بن غیث بلادی بود که با روی باز ما را می پذیرفت و یکی از بهترین قهوه‌ها را برای ما درست می کرد که هنوز مزه آن زیر زبان ماست. قدری سخت حرف می‌زد اما تلاش می‌کردیم از لابلای حرفهای او آنچه را که می خواستیم بشنویم. سؤالات بنده معمولا تاریخی ودر باره اماکن مکه و حجاز بود و بارها از پاسخ های وی در کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه و مقالات از آن استفاده کردم. در بیشتر این سفرها، حضرت حجت الاسلام و المسلمین قاضی عسکر – که خدای سلامتشان بدارد – و آقایان معراجی و گهگاه مهدوی راد هم با ما بودند و حتی دفعاتی که ما نمی رفتیم جناب قاضی عسکر با هدایایی از عاتق دیدار می‌کرد. همانجا انتشاراتش با عنوان دارمکه بود و ما همیشه جدیدترین آثارش را تهیه می‌کردیم.

پس از درگذشت وی در سال 1431 در صدد بودم تا یادی از وی داشته باشم. این روزها به مناسبت حج، باز به یادش افتادم و با کاوشی در اینترنت مقاله کوچکی از عاصم حمدان یافتم که در سایت http://www.al-madina.com/node در باره مورخان معاصر مکه آن هم به عنوان مقدمه برای گفتن جملاتی در باره عاتق نوشته بود. اکنون آن را ترجمه کرده در اختیار مشتاقان می گذارم.

 دو شهر مقدس مکه و مدینه به داشتن تواریخ مکتب فراوان از وقایع و آثار و فضائل و رجالشان شناخته شده اند و در این مقاله بر آن نیستیم تا  کتب با ارزش و مهم در باره شهر مکه نوشته شده است را به طور کامل معرفی کنیم. اما برای معرفی مورخ بزرگ عاتق به غیث بلادی (1352 – 1431) لازم است اشاره به برخی از آثاری که در باره مکه از آغاز قرن چهاردهم به این سوی نوشته شده است داشته باشیم.

شاید تاریخ نویسی برای مکه در ابتدای قرن چهاردهم از شیخ جعفر بن بکر بن جعفر لبنی (1340 – 1382) آغاز شود که کتابی با عنوان «تاریخ عوائل مکه» نوشت. این مطلبی است که استاد عمر عبدالجبار یاد آور شده است (بنگرید: سير وتراجم بعض علمائنا في القرن الرابع عشر للهجرة، چاپ دوم ، 1385هـ، ص: 95-102)

استاد علامه زکریا بن عبدالله بیلا بر آن است مختصر این کتاب توسط استاد عبدالقادر الیاس مدرس مدرسه صولتیه مکه معظمه به انجام رسید، اما شیخ بیلا یاد آور نشده است که آیا کتاب مزبور چاپ شده است یا خیر. (بنگرید: الجواهر الحسان، زکریا عبدالله بیلا، دراسته و تعلیق عبدالوهاب ابوسلیمان و محمد ابراهیم علی، مؤسسه الفرقان، 1427، ج 2، ص 539 – 540)

کما این که شیخ عبدالله بن شیخ احمد ابوالخیر (1285 – 1343ق) کتاب مهمی در تراجم علمای مکه و آثار آن دارد که نامش «نشر النور و الزهر فی تراجم اهل مکة المشرفه من القرن العاشر الی القرن الرابع عشر» است. زمانی که استاد محمد سعید عامودی و احمد علی این کتاب را با نام «المختصر من کتاب نشر النور و الزهر» چاپ کردند ادامه عنوان چنین بود: فی تراجم افاضل مکة من القرن العاشر الی القرن الرابع عشر». شاید این تفاوت در ادامه عنوان، مربوط به اختلافی در نسخ خطی موجود بوده از کتاب است. ولید ابوالخیر به من گفت که نسخه کاملی از این کتاب را در جده پیدا کرده است. همین طور دکتر عبدالوهاب ابوسلیمان به او گفته بود که برخی از صفحات آن مفقود شده است.

از بهترین کتبی که در باره تاریخ قدیم و جدید مکه نوشته شده است متعلق به علامه عبدالله محمد غازی مکی حنفی (1290 ـ 1365) است. این کتاب اخیرا در هفت جلد زیر نظر شیخ عبدالملک بن عبدالله بن دهیش منتشر شده است. شرح حال مفصلی از شیخ غازی را در کتاب «قرة العین فی أسانید شیوخی من أعلام الحرمین، محمد بن یاسی بن محمد بن عیسی الفادانی المکی 1337 – 1410 – خطی، ص 233 – 240» پیدا کردم. در پایان شرح حال، تصویر سه اجازه ای که شیخ فادانی از شیخ عبدالله غازی گرفته آمده است. خود شیخ غازی هم فهرست مشایخ استادش سید حسین بن حبش العوی (1280 – 1334) را در کتاب «فتح القوی فی ذکر اسانید شیخ حسین حبش العلوی، چاپ اول، 1418 آورده است.

از دیگر کسانی که در قرن چهاردهم به تاریخ مکه پرداختند یکی هم شیخ عبدالستار بن عبدالوهاب دهلوی (1286 – 1355) است. (شیخ عبدالملک بن دهیش کتاب شیخ دهلوی را با نام «فیض الملک الوهاب المتعالی بأنباء أوائل القرن الثالث و التوالی، سه جزء، چاپ 1429 منتشر کرده است.)

هیچ کس نمی تواند در بحث و تحقیق از تاریخ نویسی معاصر مکه سخن بگوید اما از تلاش های مرحوم شیخ محمد طاهر کردی (1321 – 1400) و مهم ترین اثر او «التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم» یاد نکند (شرح حال او را بنگرید در: الجواهر الحسان للشیخ البیلا، ج ـ شماره جلد نیامده ـ، ص 633 – 639) . چاپ اول این کتاب زیر نظر مرحوم سید احمد مجاهد بود و پس از آن به کوشش شیخ عبدالملک بن دهیش به طور کامل در شش مجلد به سال 1412 منتشر شد.

از دیگر عالمان و مورخان مکی که در تاریخ مکه قلم زدند، شیخ حسین بن عبدالله باسلامه و استاد احمد السباعی [نویسنده تاریخ مکه که دهها بار چاپ شده و بنده ـ جعفریان ـ هم آن را به فارسی ترجمه کردم و نشر مشعر منتشر کرد] و استاد محمد سعید العامودی در کتابش با عنوان «من تاریخنا» بود.

همین کتاب استاد عمر عبدالجبار، منبع مهمی در باره تاریخ علمای مکه است که با روش تازه‌ای و متفاوت با آنچه که در این حوزه مهم علمی از پیش مرسوم بوده، نوشته شده است. سید علوی مالکی و شیخ عبدالقدوس انصاری بر آن کتاب مقدمه  و تقریظ نوشتند. همین طور شیخ محمد علی مغربی در کتاب مهم‌اش با عنوان «اعلام الحجاز» و شیخ عبدالله بن عبدالرحمن المعلمی در کتاب «اعلام المکیین من القرن التاسع الی القرن الرابع عشر الهجری» چاپ مؤسسه الفرقان، 1421.

شیخ محمد رفیع نیز سهمی در نگارش تاریخ مکه دارد که با عنوان «مکة فی القرن الرابع عشر الهجری» که با مقدمه مفصل ادیب و مورخ محمد سعید العاموی منتشر شده است. دکتر علی جواد طاهر گفته است که چاپ اول این کتاب در موسسه نادی الثقافی المکی در سال 1401 / 1981 منتشر شده است. همو افزوده است که این کتاب با تلاش صاحب انتشارات دار مکه عاتق بن غیث بلادی منتشر شده است (بنگرید:‌ معجم المطبوعات العربیه و المعربه، ج 3، ص 1295).

اکنون میراث دار مدرسه تاریخی مکه، عاتق بن غیث بلادی در سکوت تمام به رحمت الهی رفته است، کسی که زندگیش هم در سکوت بود، بدون تبلیغات و سرو صدا. نوشته‌های بلادی در دو حوزه تاریخ و جغرافی است، مانند الادب الشعبی، معجم معالم الحجاز در ده مجلد، علی طریق الهجره، رحلات فی قلب الجزیره، معالم مکة‌ التاریخیه والاثریه، معجم قبائل الحجاز، نشری الریاحین فی تاریخ البلد الامین، معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه، هدیل الحمام فی تاریخ البلد الحرام، حضرموت، رحلات و مشاهدات، نسب حرب.

به رغم نقدهایی که بر کتاب اخیر منتشر شد، باید گفت کسی تاریخ این قبیله را پیش از بلاد ننوشته بود و این هم به خاطر حساسیتی است که نگارش در موضوع انساب در پی دارد. بلادی هم اهمیتی به آنچه در این باره در مطبوعات نوشته شد، نداد.

من کتاب با ارزش «علی طریق الهجره» را دیده‌ام که چه تلاشی برای یافتن اماکن تاریخی آن هم با یک روش علمی کرده است. این روشی است که مرا به یاد استادم مورخ مدینه ابراهیم بن علی عیاشی می‌اندازد، به ویژه در کتابش با عنوان «المدینة المنورة بین الماضی و الحاضر».

زمانی که در سالهای اخیر بحث حدود حرم مدینه مطرح شد، آرای استاد بلادی به عنوان یک منبع و مرجع به ویژه در باره حدود کوه ثور در نزدیکی کوه احد در شمال مدینه منوره، مطرح گردید.

در پایان باید گفت با درگذشت بلادی، عربستان یکی از بهترین علمای دایرة المعارفی خود را از دست داد. وی در طول زندگی خود، تحقیق کرد، نوشت و بدون ادعا و سروصدا آثاری را عرضه کرد.

خدای رحمتش کناد.