بسم الله الرحمن الرحیم

بسم الله الرحمن الرحیم الحَمدُلِلهِ الَّذِی مَنَّ عَلَینَا بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ6 دُونَ الأُمَمِ المَاضِیَةِ وَالقُرُونِ السَّالِفَة

تمهیدِ طابع

آخوند ملا محمّد تقیِ هِرَویِ اصفهانی (1217 ـ 1299 هـ. ق) که تراجِم‏نگارانِ بزرگِ شیعه او را «أَحد أَبطالِ العِلم و فُحولِ الفُقَهاء»[1] و «یکی از أَفاضلِ عُلَمایِ إِمامیّه» در اواخرِ سده سیزدهمِ هجری، و یکی از «مفاخرِ شیعه» و «ارکانِ دینِ مبین»[2] خوانده‏اند، به شرحی که جایِ دیگر نوشته‏ام و مجالِ باز گفتنش در این مقام نیست، یکی از چهره‏هایِ جنجال برانگیزِ حوزه‏هایِ علمیِ آن قرن هم به شمار می‏رود.

همین اندازه اشارت کنیم که: جنجال برانگیزیِ شخصیت او، به همراهیِ کوتاه مدت وی با جُنبشِ میرزا علی محمد شیرازی معروف به «باب» راجع می‏گردد؛ البته آن هم در زمانی که باب هنوز مدّعیِ دینِ جدیدی نشده بود و خود را فردی مسلمان و شیعی و نماینده امامِ زمان معرفی می‏کرد و کسانی چون ملا محمدتقیِ هروی به احتمالِ این که شاید در این مُدّعا صادق باشد، به طَرَفِ او جَلب شده بودند.

طولی نکشید که رسوایی أَحوالِ باب بر همگان هویدا گردید و مُدَّعیاتِ پوچِ جدیدی که در میان آورد جایِ شکّی در بُطلانِ مَرام و مُعتَقَدِ وی باقی نگذاشت. امثالِ ملا محمّدتقیِ هروی نیز در این زمان در زُمره مُنکران و مخالفانِ او بودند. با این همه، خاطره همراهیِ هر چند کوتاه مدّتِ ملایِ هروی با جوانَکِ پریشان أَحوالِ شیرازی در أذهان ماند و هر از چندگاه باعثِ پُرسش‏ها و نظرخواهی‏هایی از وی می‏شد.

رساله‏ای که پس از این یادداشتِ کوتاه در معرضِ دید و داوریِ خوانندگانِ گرامی واقع خواهد شد، اِظهارِ نظری است مکتوب از ملا محمّدتقیِ هروی درباره فتنه باب و شخصیّتِ او و چراییِ همراهیِ کوتاه مدّتِ هروی با وی.

این رساله در مجموعه‏ای به قَطْعِ جیبی ـ و عَلَی الظّاهر، به سالِ 1342 هـ. ق ـ در تهران به چاپِ سنگی رسیده است، و چُنین می‏نماید که رونوشتِ «عبدالمجید همدانی» که ترقیمه او در پایانِ رساله هست، اساسِ کتابتِ این چاپِ سنگی بوده.[3]

رونویسگرِ رساله هروی، عبدالمجیدِ همدانی، احتمالاً همان دانشمندِ پارسایی است که او را از عُبّادِ أوتاد قَلَم داده و احتمال داده‏اند که به دیدارِ حضرتِ حجّت7 نیز مُشَرَّف شده باشد (زاده 1276 و در گذشته 1346 هـ. ق).[4]

به هر روی، همین «عبدالمجیدِ همدانی» هم بانیِ طبعِ رساله بوده است.[5]

در متنِ این چاپِ سنگی أَغلاطِ فاضِح و سهوالقَلَم‏هایِ چشمگیری هست که نه به آخوندِ ملا محمّدتقیِ هروی منسوب توانَد بود، و نه به رونویسگرِ نخستینِ رساله‏اش، عبدالمجیدِ همدانی. پایه و مایه دانشِ هروی از آن فراتر است که مثلاً «تَواتُر» را «تَواطُر» بنویسد. افزون بر این، بعضِ آثارِ وی که به خطِّ خود او به نظرِ این کمین خادمِ کتاب و سنّت رسیده است، [6] نشان می‏دهد که هروی به هیچ روی مرتکبِ چِنین بی‏رسمی‏ها نشده. بمانَد که بعضِ این اغلاط، آشکارا «تصحیف» است، و معمولاً در مقامِ «رِوایت» و «إنشاد» است که «تصحیف» رُخ می‏دهد، نه در مقامِ «إبداع» و «إنشاء»! عبدالمجیدِ همدانی هم به گفته خودش، نسخه أصل را بی‏کم و زیاد و با امانت و دقّت نَقْل کرده است. پس این همه غلط و سهو القَلَم، بناگُزیر باید از کاتبِ چاپِ سنگی باشد.

کَثرَتِ أغلاط و نادُرُستی‏ها مرا ناگُزیر کرد که دست به تصحیحِ قیاسی بگشایم، وبا استمداد از قرائن و آگاهی‏هایِ بیرونی و همچُنین منابع، تصرّفِ دامنه‏وَرِ متّکی بر استنباطِ خویش را در متنِ چاپِ سنگی روا شمارم، و البته در جمیعِ موارد ضبطِ أصلی را در پی‏نوشت گزارش کنم تا خواننده صاحب‏نظر خود داوری کُنَد و از وُقوف بر آنچه در متنِ سنگی آمده است ـ خواه دُرُست و خواه نادُرُست ـ، محروم نمانَد.[7]

وَالحَمدُلِلّهِ أَوَّلاً وَ آخِراً

بِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیِم

الحمدللهِ[8] رَبِّ العالَمین، والعاقبةُ للمُتَّقین، والجَنَّةُ للموحِّدین، والنّارُ لِلمُلحِدین، والصَّلاة والسّلامُ علی أَشرَفِ الکائنات محمّدٍ وآلِهِ أَجمعین.[9]

أمّا بعد، مخفی نمانَد بر راهروانِ طریقه مستقیم که این رساله‏ایست[10] در[11] أَحوال و أَفعالِ بابِ ضلالت مَآب و تابعینِ او که این بنده عاصی، محمّدتقی، ابنِ حسینعلیِ هروی ـ عَفَا[12] اللهُ عَنهُمَا، [13] چون شخصی از مؤمنینِ دارالعِبادِ یزد مُستَفسِر شُد از أَحوالِ این گُروهِ ضالّه و إِصرارِ بلیغ نمود، لهذا مختصری از أَحوالِ او إِشاره می‏دارم و می‏گویم که:

«باب» ـ أَعنی: میرزا علی محمّدِ شیرازی که ادّعایِ بابیّت نمود ـ، شخصی بود کاذب و خارج از جمیعِ مذاهب و مللِ معروفه به جهتِ این‏که بالقطع والیقین[14] در همه کتُب و رساله‏جات و مکاتبات که در چند سالِ آخر از او بُروز نمود، ادّعا کرد که: من همان صاحب الأَمر هستم که مردم هزار سالست منتظرِ ظُهورِ او می‏باشند؛ بلکه در بعضی از آن‏ها ادّعا نمود که: من پیغمبرِ آخرالزّمان می‏باشم که رجعت کردم، و تصریح کرد به این که من شریعت را نَسْخ کردم و بعد از این به شریعتِ سابقه عَمَل ننمایید، و هر کسی بعد از این منتظرِ رجعتِ پیغمبر و أَئمّه و أَنبیا بوده باشد از جاهلین است؛ و گفت: من در سالی که در مکّه رفتم دیدم مردم را به أَمری که خودم در هزار سال قبل از این کرده بودم طوافِ خانه‏ کعبه می‏کنند و من خود الحال در میانِ ایشان می‏باشم و مرا نمی‏شناسند و إِطاعتِ من نمی‏کنند؛ و أیضاً گفت که: مردم در هر صبح دعایِ عهدنامه[15] می‏خوانند و دست بر زانو خود می‏زنند و می‏گویند: العَجَل یا مَوْلای! یا صاحِبَ الزَّمان![16]، و صاحب الزّمان[17] چند سال است که در میانِ ایشان موجود است و او را نمی‏شناسند!

و او[18] و أَتباعِ او، جمیعِ معاصی از زنا و لواط و شُربِ خَمر و أَکلِ مالِ مردم و غیرِ اینها، همه را، حلال کرده‏اند و جمیعِ تکالیف را قیودِ مردود[19] دانسته‏اند و منکرِ جنّت و نار و ثواب و عِقاب شدند و معنیِ توحید را این قرار داده‏اند که: باید این همه چیز را شَیءِ واحد دانست؛ زنِ خود را با زنِ غیر و مالِ خود را با مالِ غیر تفاوت نگذاشت؛ یکی را حلال و دیگری را حرام نباید شمرد؛ نماز را جهتِ قُربِ خداوند و زنا را جهتِ بُعدِ او نباید دید؛ بلکه همه را به یک سنخ[20] باید دانست. و حدیث «العُبودیَّةُ جَوْهَرَةٌ کُنهُهَا[21] الرُّبوبیَّة»[22] را، به زعمِ باطلِ خود، دلیل دانسته‏اند، و گفتند: در این زمان عبودیّت به نهایت رسیده[23] و مردم در مقامِ رُبوبیّت می‏باشند و مقتضایِ رُبوبیّت آنست که محکومِ کسی نباشند و تکلیف بر ایشان نباشد و هر یک رَبّی هستند مستقل و آنچه خواهند و إِراده نمایند از تَرکِ واجبات و از فعل مُحَرَّمات منعی برایِ ایشان نباشد و هر یک از ایشان در مرتبة «یَفْعَلُ ما یَشاء[24] و یَحٍکُمُ ما یُرید[25] و لا یُسْئَلُ عَمّا یَفعَل»[26] باشند. خلاصه آن که این کُفر و زندقه‏ها در نوشتجاتِ او مذکور بود، و در میانِ أَصحابِ او مشهور است. هر کس خواهد رجوع کند به رأی العین ببیند، خصوصا در کتابِ بیانِ او که به لسانِ فارسی نوشته و شریعتِ جدید و أحکام مُبْدَعة[27] خود را بیان نموده و آدابی و تکالیفی برایِ مُریدینِ خود جعل نموده و در مقامی تصریح کرده که: این تکالیف به جهتِ کسانی ]است[ که بر سرائر واقف نشده‏اند، و أمّا آن که بر حقیقتِ أمر مطّلع شد، تکلیف و آدابی برایِ او نیست، بلکه او مُستَغنی از همه أَحکام و فاعلِ مُختار است در هر مقام.

و بالجُمله این مطالب از او به حدِّ قطع و یقین، بلکه به حدِّ ضرورت رسیده. أَتباع و مُریدانِ او اگر نترسند و تقیّه نکنند، همه اینها را اعتراف می‏کنند.

و بعد از ثبوتِ این اعتقادات می‏گوئیم که:

بُطلانِ این مذهب، أَظْهَر مِنَ الشَّمْس است؛ و جماعتی که تابعِ او شده‏اند، به أَدلّه چندی که خودش و أَصحابش با هم بافته‏اند متمسّک[28] شده‏اند، و بُطلانِ آن اگر چه نزدِ هر مُسلِمی، بلکه در نزدِ هر ذی شعوری، واضح و مبیّن است، ولیکن به جهتِ تنبیهِ غافلین إِشاره از بعضی از آن‏ها نموده می‏گوئیم که: عمدة أدلّه او و تابعینِ او این است که در أوّلِ أَمر ادّعایِ باطلی نکرد، بلکه مدّعیِ آن شد که: منم بابِ إمام7 و قریة ظاهره[29] و واسطه بینِ او و سایرِ أَنام و علوم ]و[ أَحکامی که از من بُروز می‏کند[30] همه آن‏ها قطعی و یقینی از جانبِ إِمام –7 ـ است و چون أَحکامِ سایر مجتهدین ظنّی نیست. مردم مکلّفند که در جمیعِ أُمور متابعتِ من نمایند. و دلیلِ او برایِ مدّعایش این بود که هر مطلبی را به سبکِ آیاتِ قرآنیّه بلاتأمّل می‏نویسم و خُطَب و أدعیه و زیارات و مطالبِ علیّه و علمیّه[31] که از من سؤال می‏شود بدون تأمّل[32] و تفکّر بر قلمِ من جاری می‏شود – غلط کرده ـ؛[33] بلکه او[34] گفته که: این صنعتی[35] است از جانبِ خداوند که بر دستِ من جاری می‏شود و کلِّ خَلق عاجزند از نوشتن به این نحو. پس ادّعایِ من أَمریست ممکن عقلاً و شرعاً و بیّنه و حجّتِ من شیئی است[36] که همه خَلق از إِتیان به مثلِ آن عاجزند. پس آنچه از من صادر شود، همه حق است و متابعتِ من بر کُلْ[37] واجب است.

جواب از این دلیل آنست که به قطع و یقین معلوم شد از نوشته‏جاتِ او و به تواتر[38] به حدِّ ضرورت رسیده معلوم شد که ادّعایِ او در آخرِ أَمر نه همین قدر بود که: من بابم از جانبِ إِمام ـ ع ـ و واسطه‏ام میانِ او و سایرِ أَنام؛ بلکه مدّعیِ نبوّت و إِمامت بود، بلکه أُلُوهیّت را نیز ادّعا می‏نمود. و از أوّل تصانیفِ او چون تفسیرِ سوره یوسف ظاهر می‏شود که در أوّل أَمر نیز همین أمور مکنونِ خاطرِ او بوده ولکن به جهتِ مصلحتِ أَمرِ خود تصریح به این نمی‏نمود. و در این هنگام می‏گوئیم که: اگر این شخص پیغمبرِ آخرالزّمان باشد که رجعت کرده باشد یا إِمام باشد که ظاهر شده باشد، باید که صفاتِ پیغمبر و إِمام جمیعاً در او موجود باشد و أَفضل از همه موجودات و دارایِ جمیعِ کمالات باشد و در أَخبارِ متکاثره وارد است که حجّتِ خداوند، عالم به أَحوالاتِ کلِّ موجودات ]است[ و هر چیزی را که می‏خواهد[39] بداند می‏داند. و بر هر ذی شعوری که معرفت به خدا و أَنبیاءِ او ]داشته[ باشد، معلوم است که پیغمبر و إِمام، بعد از رجعت، اگر أَکمَل از أَهلِ زمانِ قبل از رجعت نباشند، أَنقَص هم نباید باشند.

و این شخص که مدّعی بود که: من پیغمبرِ آخر زمان می‏باشم که رجعت کرده‏ام، هیچ کرامت و خارقِ عادت نداشت و از أَحوالِ أَحَدی مطّلع نبود و خود معترف بود به این که: از علومِ متعارفه[40] در میانِ مردم چون صرف و نحو و نجوم و هندسه و طبّ و أُصول و فقه و غیره اطّلاعی ندارم، و در مسائلِ فقهیّه هم از طریقة فُقَها و أَقوالِ ایشان مطّلع نبود و غالبِ مسائل را، به حَدس و تَخْمین، یا به نحوی که به فهمِ ناقصِ خود از ظاهرِ آیه یا حدیث فهمیده بود، می‏گفت، که دَخْلی به سؤال نداشت. و در ألفاظِ صادره از ایشان و کلماتِ جاریه از قلمِ او ]خطا[ بسیار بود، و اشتباه و خبطِ بسیار از او صادر می‏شد، و گاهی به مقتضیاتِ خیالاتِ واهیة[41] خود، بعضی وعدها یا خبرها می‏داد و همه آن‏ها دروغ و غَلَط و خُلف می‏شد.[42] و آنچه ذکر نمودم أشهد الله[43] و کفی به شهیداً همه آنها[44] در نزدِ حقیر در ظهور و وضوح مانندِ آفتابِ تابانست و أکثرِ آن‏ها را مکرّر به رأی العین[45] مشاهده نمودم و به گوشِ خود بلافاصله و واسطه شنیدم.

و زیاده بر اینها أُموری دیگر هست که این مختصر گنجایشِ ذکرِ آن‏ها را ندارد.

خلاصه آن که کسی که به این أوصاف باشد، از جمله بدیهیّاتست که نه پیغمبر است و نه إِمام؛ و هرگاه مدّعیِ یکی از این دو مقام شود، بالضّروره کاذب و مُفتَریست، و در حقیقت منکرِ خدا و أَئمّه است، زیرا که پیغمبرِ آخر زمان که أَشرف و أَفضل از همه موجودات است – حتّی از أَنبیاءِ مُرسَلین و ملائکة مقرّبین ـ ‏، هرگاه بعد از رجعت به این جهالت و عجز باشد، و خاصیّتِ عقاقیر[46] و أَدویه[47] که عوام از أطبّاء[48] می‏دانند نداند، و از آنچه از حواسِّ ظاهره او مخفی هست أصلًا مطّلع نباشد، و عاجز باشد از آن که مریضی را شفا دهد یا صحیحی را مریض نماید، و ]با[ ادّعایِ ظهورِ دولتِ حَقّه و اضمحلالِ دولتِ باطله، أَغلبِ أوقات مغلوبِ غالبِ ناس باشد که ایشان ]را[ رعیّت، بلکه عبیدِ خود می‏داند، بلکه نیز جاهل باشد به أَحوالِ آن‏ها و عاجز باشد از آنچه آن‏ها بر آن قادرند، پس أَحوالِ پیغمبرانِ دیگر که مقامِ ایشان پست‏تر است چون است؟! و خدائی که پیغمبرانش به این عجز باشند، یا خدائیست جاهل – العِیاذُ بالله! ـ ‏، و یا عاجز از آن که پیغمبری کامل[49] داشته باشد، و این فی الحقیقه إِنکارِ خداوندگار است و إِنکارِ همه أَنبیاءِ او است. این است مُجْمَلِ کلام[50] در بُطلانِ ادّعایِ این مدّعی. أمّا جواب از حجّتِ او، پس این است که حجّت وقتی حجّت است که ادّعایِ صحیح و ممکن باشد و با ظهورِ کذب و بُهتانِ ادّعا، اگر هزار خارقِ عادت از او صادر شود، حجّت نخواهد بود؛ زیرا که حجّیّت[51] أُمورِ خارقة عادت در صورتی است که مدّعی ادّعایِ صحیح نماید و آن أمرِ خارق را حجّت و دلیلِ صدقِ خود قرار دهد؛ چه، در این صورت اگر آن شخص باطل و کاذب باشد، بر خداوند لازمست که ردعِ او نموده کذبِ او را ظاهر نماید و أمّا بعد از ظهورِ کذب و فسادِ دعوی احتیاج به ردع دیگر نیست.

اگر گویند: در أوّلِ أَمر ادّعایِ او ممکن بود، نه أَمرِ باطلی، و این حجّت به جهتِ إِثباتِ این ادّعا است و بعد از ثبوتِ آن که عبارت از بابیّت و حجّت[52] أَقوالِ او باشد، آنچه گوید و ادّعا کند صادق خواهد بود و تکذیبِ او غیرِ جایز، بلکه تصدیقِ او باید نمود، جواب گوئیم که: اگر مسلّم داریم که در أوّلِ أَمر بجُز بابیّت ادّعایِ دیگر نداشت، شکّی نیست که بابیّتش ادّعا می‏نمود که تالیِ مرتبه إِمامت بود و خود را أَفضَل و أَکمَل از جمیعِ رعیّت می‏دانست و إِطاعت و معرفتِ خود را بر جمیع ایشان[53] لازم می‏شمرد. و ادّعایِ این مقامات و امثالِ آن‏ها در کلماتِ او زیاده از آنست که در این مختصر گُنجَد. و کسی که مدّعیِ این مقاماتست باید حاکی باشد صفات[54] و کمالاتِ إِمام ـ ع ـ را، و آینه سراپایْ نمایِ او باشد. و چون صفات و أَحوالِ این مدّعی معلوم شد، ادّعایِ این مراتب از او مانندِ[55] ادّعایِ نبوّت و إِمامت کذبِ محض خواهد بود، و حجّتِ او با ظهورِ بُطلان و کذبِ ادّعایِ او باطل خواهد بود. و حال آن که حجّتِ او که عبارت از نوشته‏جاتِ او است، قابلِ حجّت[56] نیست؛ زیرا که مشتمل است بر أَلفاظِ رکیکه و أَغلاطِ کثیره و عباراتِ نامربوطه[57]، بلکه بعضی از عباراتِ او را معنیِ مُحَصَّلی نیست و خودش معنیِ صحیحی از برایِ آن‏ها نمی‏دانست. بعضی را حقیر از او سؤال نمودم؛ خداوند شاهد است که مکرّر در مقامِ بیانِ او برآمد و نتوانست که معنیِ صحیحی از برایِ او بیان کند و گاهی می‏گفت: به هر معنی که خود می‏فهمید و صحیح می‏دانید بر آن معنی عمل نمائید. و با[58] قطعِ نظر از أَغلاط و اشتباهاتی که ذکر شد، مُسَلَّم نیست که همه خلق از إِتیان به مثلِ آن عاجز باشند، بلکه به اندک ممارستی می‏توان بسُرعت مانندِ[59] او نوشت، و جمعی از أُصحابِ او به سُرعتِ او مانندِ او می‏نوشتند، بلکه بعضی خود را أَسرع‏تر[60] از او می‏دانستند در خوبی و صحیحی چنان که جنابِ مستطابِ عمدة العلماء و زبدة الفضلاء[61]، آقایِ آقا میرزا إِبراهیمِ شیرازیِ خوشنویس که غالب[62] کتیبه‏هایِ صحنِ مقدّسِ حضرتِ أَبی عبدالله –7 ]و[ روحی و روح[63] العالمین له الفداء[64] ـ به خطِّ آن بزرگوار است، نقل نمود که در مجلسِ تبریز[65] او و سایرِ علماء[66] و ناصرالدّین شاهِ شهید[67] حاضر[68] بوده بعضی از تفاصیلِ او را سپهر در جلدِ کتابِ ناسخ در أَحوالاتِ قاجاریّه نوشته.[69] در همان مجلس سه نفر معجزه او را باطل نمودند که یکی از ایشان آقا میرزا إِبراهیمِ مرحوم بوده. تفصیلِ او خیلی است. هر کس خواهد رجوع نماید. دیگران هم نوشته‏اند. باری، بعد از آن که بنابر این شود که کلامی را اگر چه از مهملات باشد، توجیه و تأویل نمایند و در جانبِ أَلفاظ نیز بنابر اعتقادِ باب[70] حدود را مرتفع دانسته رفع و نصب و جَر[71] را یکسان شمرند و صحیح و غلطی در کلام ندانند چنان که حلال و حرامی در أَحکام نمی‏دانند أََمر آسان‏تر می‏شود؛ چه، در این صورت کسی که قادر باشد بر تعبیر نمودن از مطالب به کلامِ عربی و او را اندک فطانت و زیرکی باشد، به سرعتِ تمام چیزی می‏نویسد[72] اگر بر ألفاظش[73] بحثی[74] رود، جواب خواهد داد که: چون حدود مرتفع است، غلطی در کلام نمی‏باشد!؛ و اگر از معنیش سؤال شود، چون بابِ توجیه و تأویل واسع[75] است، تأویل خواهد نمود، بلکه معانیِ متعدّده برایِ او به هم خواهد بافت!

اگر[76] کسی بحث کند که این شخص اگر باطل بود چرا مطالبِ علمیّه[77] و معارفِ علمیّه[78] و خُطَب و مناجات و أَدعیه[79] از او صادر می‏شد، جواب آنست که: صدورِ[80] این أُمور دلیل بر حقّیّتِ شخص نمی‏شود؛ چه، أَمثالِ این أُمور از بسیاری کَفَره و فَسَقه و أَهلِ مذاهبِ باطله نیز صادر شده، بلکه بسیار می‏شود که أمورِ دقیقه در رقیقه و أَفعالِ عجیبه و غریبه، بلکه خارقِ عادات و إِخبار از مغیبات از ایشان صادر می‏شود. و قد قالُ الله ـ تعالی ـ: «وَ إِنَّ الشَّياطينَ‏ لَيُوحُونَ‏ إِلى‏ أَوْلِيائِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ[81]»، [82] و در أَخبار مأثور است که به قدری که ملائکه[83] بر ولیِّ حق نازل می‏شود و او را خبرها می‏دهد، [84] به همان عدد، بلکه بیشتر، جنّ و شیاطین بر أئمّه ضلالت نازل می‏شود و او را خبرها می‏‏دهند[85].[86]

و در حدیثِ معراج وارد است که: یا أَحمد! إِنَّ العبدَ إِذا جاع بطنُه و حفظ لسانه علّمته[87] الحکمة، و إِن کان کافراً تکون حکمته حجّةً علیه و وبالاً، و إِن کان مؤمناً تکون حکمته[88] ]له[ نوراً[89] و بُرهاناً[90] و شِفاءً و رحمةً.[91]

پس این شخصِ مدّعی می‏توان بود[92] که در أوّلِ أمر صاحب آن عقایدِ فاسده باشد و ریاضت[93]، فی الجمله علمیّت تعلیمِ[94] او شده باشد، و این را مستند خود نموده در مقامِ تدلیس و تلبیس خود را متشبّث[95] به إِمام ـ ع ـ نموده به لباسِ علم و تقوی درآمده تا آن که توانَد بتدریج ترویجِ عقایدِ باطله خود نماید و ریاستِ عامّه برایِ خود تحصیل کند، و می‏تواند بود که مانندِ[96] بلعم‏بن باعورا[97] که صاحبِ اسمِ أَعظم بود و به سببِ[98] متابعتِ نَفْس اسمِ أَعظم از او گرفته شده و[99] از جمله گمراهان گردید چنان که خداوندِ عالَم در سوره أَعراف خبر از آن داده[100]، این شخص نیز در أَوّلِ أَمر از جمله مؤمنین و موثّقین[101] و مقدّسین بوده و به سببِ زهد و تقوی و ریاضت[102] صفایِ ذهنی به هم رسانیده و قلیلی از علم و حکمت تعلیم او شده و بعد از آن به خیالاتِ فاسده و إِغوایِ[103] شیطان[104] از طریقة حَقّه منحرف شده خود را پیغمبر و إِمام دانسته نَسخِ شریعت و أَحکام نموده و چون أَمرِ او به اینجاها رسید و این دعاوی از او صادر شد، خداوندِ عالَم او را رسوا کرد و به نهایتِ ذلّت او را هلاک نموده، بدنِ او را – چنان که جمعی دیدند[105] ]و[ نقل کردند[106] طعمه[107] سگان ساخته تا بُطلانِ او بر همه ذی شعوری مخفی نمانَد.[108]

نمی‏دانم این چگونه پیغمبر و إِمامی بود که مردم هزار سال و زیاده منتظرِ آن بودند که ظاهر شود و دینِ حق را ظاهر کند و مؤمنین را عزیز و کافرین را ذلیل نماید، و چون ظاهر شد، این همه کُفر و زندقه از او بُروز کرد و خود و أَصحابِ او پیوسته در خوف و بیم و ذلّت و خواری[109] بودند تا این که خداوندِ قهّار به أَنواعِ مختلفه آن‏ها را هلاک گردانید؟! آیا این شخص بود آن که خداوند در حقِ او فرموده:

«لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ‏ الْمُشْرِكُون‏» و در موضعِ دیگر فرموده: «وَ نُريدُ أَنْ‏ نَمُنَ‏ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثين‏ * وَ نُمَكِّنَ‏ لَهُمْ‏ فِي[110] الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا[111] يَحْذَرُون‏» [112] الآیه؟! آیا این بود سفینة النّجاة و عَلَم الهُدی والدّاعی إِلی[113] کتاب الله[114] و قائم بدین الله[115] و معزّ أولیائه و مذلّ أعدائه والّذی یملأ[116] الأَرضَ عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً إِلی غیر ذلک[117] از اوصافی که در حقِ او وارد شده؟! این است آن که در دعایِ شبهایِ ماهِ مبارک فرموده: اللَّهُمَ‏! أَظْهِرْ بِهِ‏ دِينَكَ‏ وَ سُنَّةَ[118] نَبِيِّكَ حَتَّى لَا يَسْتَخْفِيَ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْق‏[119]؟ این بوده است آن دولتِ کریمه که در همان دعا فرموده: اللَّهُمَّ! إِنَّا نَرْغَبُ إِلَيْكَ فِي دَوْلَةٍ كَرِيمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَام‏[120] ـ تا آخر ـ؟ این بود که در أَخبارِ متکاثره، بل متواتره، علاماتی چند از برایِ ظهورِ او وارد شده چون صیحه آسمانی و خُروجِ دجّال و سُفیانی؟ آیا این بود که بعد از ظُهور خطیب را در مسجدالحرام می‏کُشت و در مکّه و مدینه و کوفه کرامات و معجزات چند ظاهر می‏شد؟ و بالجمُله، جمیعِ این گونه أَدعیه[121] و أَخبار، مُکَذِّبِ این جماعت است و ایشان همه را به تأویلاتِ نَفْسانیّه[122] توجیهات نموده‏اند که قابلِ ذکر نیست. یکی را به خیالِ فاسدِ خود «دجّال» گفتند و دیگری را «سُفیانی» پنداشتند و بر مردم طعن زدند که چنان که یهود، منتظرِ پیغمبرِ آخر زمان می‏باشند که بعد از این ظهور نماید، و حال آن که صاحب الزّمان آمد و آنچه باید ظاهر نماید ظاهر شد و جماعتی که در نصرتِ باب در مازندران کُشته شدند، آن‏ها را أَنبیاء[123] و أَئمّه دانسته که رجعت کرده بودند و أَکثرِ این أَنبیاء[124] و أَئمّه، خصوصًا رؤسایِ ایشان را این حقیر می‏شناخت و با ایشان معاشرت کرده بودم.

نمی‏دانم اینها چگونه پیغمبرانی بودند که غالبِ ناس در کمالاتِ معنویّه و صوریّه بمَراتبْ أَکمَل و أَفضَل از آن‏ها بودند و در جهل و عجز با عامّه ناس شریک بودند! بلی، آن صاحب الزّمان را این پیغمبران أَعوان و أَنصار باید باشند!! و فاطمه زهرایِ این قوم، باید آن ملعونه فاجره که ملقّبه است به «قرّة العین» و «طاهره»[125] بوده باشد که جمیعِ مُحَرَّمات را حلال می‏دانست و در ملإِعام از أَصحابِ خود بسیاری را از آن‏ها مرتکب شد و أوّل کسی بود که این أَقوال و أَعمالِ شنیعه را که زبان حیا می‏کند از إِظهارِ آنها، از او ظاهر شد!

اگر کسی گوید که: با ظهورِ[126] بُطلانِ این أَمر، سبب چه بود که خودت در أوّلِ أَمر إِقدام و همراهی با او نمودی؟ (این سؤال را جمعی از علماء[127] و فضلاء که از شاگردانِ مرحومِ مغفور آخوند ملاّ محمّدتقی هروی که مصنّفِ این کتاب است ]بودند[، سؤال نمودند؛ مِن جمله آنها، آقایِ حجّة الإِسلام أَعلم العلماء شیخ المجتهدین آقایِ آقا میرزا فضل اللهِ[128] مازندرانی ـ دام ظلُّه ـ که بالفعل حیات دارند ]و[ در حرمِ مطهّرِ حضرتِ أبوالفضل عبّاس7 إِمامِ جماعت می‏باشند[129] برایِ این حقیر نقل کرد، و مِن جُمله، سیّد العلماءِ والمحقّقین آقایِ آقا سیّد حسنِ کشمیری که از جمله علماءِ أَعلام[130] و إِمامِ جماعت در حرمِ مطهّرِ حضرتِ سیّدالشهدا7 بود، [131] و مِن جُمله، آقایِ حجّة الإِسلام آقایِ آقا شیخ عبدالهادیِ مازندرانی که أَعلمِ علمایِ کربلا است که بالفعل حیات دارند، [132] از او سؤال نمودند که: سببِ همراهیِ شما با میرزا علی محمّدِ باب چه بود؟ جواب فرمودند که: [133] من در أَخبار و روایاتِ متواتره و متکاثره دیده بودم از علائمِ[134] ظهور، خروجِ سیّدِ حَسَنی[135] است که خروج می‏کند و مردم را دعوت به سویِ حق[136] می‏کند. مرا گمان این که شاید این سیّد همان سیّدِ حَسَنی[137] باشد؛ چند مجلس رفتم او را ملاقات نمودم؛ بعد معلوم شد آنچه معلوم شد که مرقوم شد.

تا اینجا دستخط و فرمایشاتِ مرحومِ مغفور آخوند ملّا محمّدتقیِ هروی بود که این خادم العلماء، عبدالمجید همدانی، در کربلا، در حرمِ محترمِ حضرتِ أَبی عبدالله[138] ـ روحی له الفداء[139]ـ، از رویِ نسخه أَصل نوشتم. أَبداً کلمه ]ای[ زیاد و کم ندارد؛ بدونِ غلط؛ و التماسِ دعا از جمیعِ مؤمنین دارم؛ و کان حرّر ذلک فی ]الـ[ حرم الحسینیّ، فی جمعه سلخ شعبان سنه 1340.

هر که خوانَد دعا طمع دارم               زان  کـه مـن بنـده گنهکارم