به نام جهان بخش ملک آفرین
 

سراپرده افراز چرخ برین
 

به خاک افکن افسر سروری
 

سکندرده سعی اسکندری
 

تهور ازو سخت رو در ستیز
 

وزو ترس را زور پای گریز[21]
 

شکار افکن صید گاه وغا
 

به هم برزن عرصه گاه ریا
 

علم برکش شقه دلبری
 

به جولانگه آدمی و پری
 

تسلی ده شمع عشق از گداز
 

ز فیض نظر دَله[22]  بند نیاز
 

ز شمع بصر خامه افروز دل
 

به درک[23] سخن دانش آموز دل
 

در ایوان جودش دهد روشنی
 

چراغ توکّل ز بی روغنی[24]
 

دل باده از عفو او در نشاط
 

رخ توبه از کبر او بر بساط
 

ز احسان او، خواب غفلت پرست
 

ز[25] درمان او درد علّت پرست
 

به کام الم آتش افروز تب
 

به وقت طرب خنده آموز لب
 

ز ابر کرم چهره آرای گل[26]
 

به دست سخن کیسه پرداز گل
 

مطوّق کن گردن بندگی
 

منوّر کن چشم شرمندگی
 

به طبع هوس ذوق بخش طلب
 

ز اَکسون[27] غم پرده پوش طرب
 

مکیّف کن عاشق از جام ناز
 

به افتادگان کیف بخش نیاز
 

فلک را ازو چرخ[28] آزادگی
 

زمین را از او صبر افتادگی
 

به پای قدم ره نورد وفا
 

به آب کرم چهره شوی حیا
 

علاج آفرین دل دردناک
 

به حکمت دوا پرور از طبع خاک
 

ز پوشیده رازش زند کوس جوش
 

بسنجد سخن از دهان خموش
 

هم  او دوزد از پرده آب ]و[ گل
 

لباس فراست بر اندام دل
 

تواند نمودن به سوهان آب
 

گره سایی از بند پولاد ناب
 

به ذات قدیمش لب ابتدا
 

حدیث نهایت کند برملا
 

پی نقص اندیشه خواب آفرین
 

پی رقص دل اضطراب آفرین
 

فروزنده شمع راز از سخن
 

ز جان پرده افروز فانوس تن
 

دل آدمی را به غم رام ده
 

لب خرّمی را ز می کام ده
 

ازو باده صبر در جام دل
 

ازو شهد اندیشه در کام دل
 

به آشفته حالی جنون را دلیل
 

به آسوده داری خرد را کفیل
 

پی صرف نعمت کرم آفرین
 

پی قدر شادی الم آفرین
 

مهیّا کن بزم آیندگان
 

به هم برزن مجلس زندگان
 

گشادی ده عارض نیک خو
 

گره برزن ابروی آرزو
 

تبسّم  نمای لب زندگی
 

بهم درکش چهره ژندگی[29]
 

فروشنده رخت دانش به هوش
 

به دلالی دل تصوّر فروش
 

چو شد شاهد باغ را رونما[30]
 

به مشاطگی زد رقم بر هوا
 

فلک را ازو بیم درگشتگی
 

خلل را ازو پشت برگشتگی
 

زبان را سخن ساز گویندگی
 

نظر را قدم بخش پویندگی
 

کریما تمنّای جانم به توست
 

غم فاش، درد نهانم به توست
 

ز تو آتش بیم در سینه ام
 

ز تو داغ امید دیرینه ام
 

به شبهای محنت به تو زاریم
 

به تسکین آن از تو دلداریم
 

تو مستغنی و دل ز من کامجو
 

ببین تا چه آید ازینم بر او[32]
 

دلم کو چراغ ره یاد توست
 

به بیهوشی خواب با یاد توست
 

تو آری هجوم هوس بر دلم
 

تو بندی گره ز آرزو بر دلم
 

ز عفوت چو بی باکم اندر گناه
 

تو بی باکیم را ازو عذرخواه
 

ز غمخواری شفقتت، غفلتم
 

ز درمانده رحمتت، علّتم
 

بود صدق قول تو در وعده بس
 

حمایت کنم از علوی هوس
 

ز شهد غمت بافت چون کام بهر
 

نیم آرزومند لذّات دهر
 

تو امید ده، من سراپا امید
 

امیدم چو دادی مکن ناامید
 

تو آزرده جویی، من آزرده دل
 

چرا دور باشم ز تو متّصل
 

تو فریادرس، من سراسر فغان
 

ز حیرانی وصل، بندم زبان
 

تو غمگین نواز و مرا کار غم
 

مرانم چو کردی سزاوار غم
 

تو بیکس پناهی و من بیکسم
 

پناهم چو گشتی، مران واپسم
 

دگر روز کاین لاله گون جام جم
 

فروشست از روی دل گرد غم
 

به می چهره خاک را غازه کرد
 

دگر باره رسم طرب تازه کرد
 

سکندر قد افراخت از خوابگاه
 

شد از غفلتِ خوابِ شب عذرخواه
 

چو از عذر شب گشت خاموش لب
 

محل دید ]و[ پر زد خروس طرب
 

ز شوق می همچو چشم خروس
 

جمال هوس را چو دل داده بوس
 

برآراست[33] بزمی سراسر نشاط
 

ز هر زشتی پردگی از بساط
 

چه بزمی که گردد از آن خوش سرشت
 

به شاگرد[34] استاد خوبی بهشت
 

مهیّا چنان جمله عیش و طرب
 

که در وی نرفتی پی خنده لب
 

حکیمان ز ابر سخن هوشیار
 

ندیمان ز تخم عمل خنده کار
 

ز بس ریخت هر گوشه شهد سخن
 

زمین بوس داد، کرد شیرین دمن
 

ز بس خنده افشاند لب برق وار
 

شد از نور دندان زمین برق دار
 

بزد در قدح باده موج نشاط
 

که افکند از خنده رنگین بساط[35]
 

دل از فکر بیهوده افشاند بال
 

وز آن پرده از بزم گرد[36] ملال
 

نشسته در آن شاه فیروزبخت
 

کزو کرده خورشید بی تاج و تخت[37]
 

که ناگه برآمد ز بیرون خروش
 

کزان خواب خوش خسرو آمد به هوش
 

بفرمود تا صاحبان نفیر
 

که آیند در پیشگاه سریر
 

برون رفت حاجب درون بردشان
 

مکدّر شد آن صافی از دردشان
 

همی خواست پرسید احوال را
 

که افشاند مرغ طرب بال را
 

دگرباره سرگرم شده شاه کی
 

به آواز طنبور و دستان نی
 

دل و عارض از باده رنگین و شاد
 

ز باد طرب غنچه لب گشاد
 

که کردیم از ذکر کلفت خمش
 

یک امروز باشیم خندان خوش
 

دهیم این ستم دیدگان را شراب
 

که هستند بر آتش غم کباب
 

چو مستی بسوزد بر ایشان نقاب
 

نیوشیم ازیشان سخن بی حجاب
 

به فرمان درآمد به گردش قدح
 

وزان شد لبالب جهان از فرح
 

چو آورد در دور ساقی شتاب
 

بر افتاد از آن شرمناکان نقاب
 

از ایشان یکی بود بس هوشمند
 

سخن را از او جا بطاق بلند[38]
 

زدی حرف اگر عمرها متصل
 

زبانش نخستی سخن را ز دل
 

چنان در زباندانی آن سحرساز
 

که پیشش نگفتی به هم مرغ راز
 

چو مهر فلک دهر گردیده ای
 

چو خواب آشنا روی هر دیده ای
 

جگر را نوازنده چون آب خوش
 

خوش آینده در دیده چون خواب خوش
 

زبان دان رسولی که در هر سخن
 

ز معنی برآراست صد انجمن
 

برافراخت قامت در آن انجمن
 

رخ از باده رنگین و لب پُر سخن[39]
 

گذارید آنگونه... خویش
 

ز آتش برافروزد.... خویش
 

کنی گر به حرفش(؟) بر آتش...
 

به هر نکته یابی دو صد...[40]
 

دعا گفت بر شاه کرد آفرین
 

که خالی مبادا ز بزمت زمین
 

میادا تهی دور فانی ز تو
 

همان خانه شادمانی ز تو
 

پس آنگه زبان تظلّم گشاد
 

حدیثِ ز لب رفته را کرد یاد
 

که فریاد از کثرت زنگیان
 

کز آشوبشان شد زمین آسمان
 

به مصر آنچنان آتش افروختند
 

کزان نایره نیل[41] را سوختند
 

چو بشنید آسوده غوغای زاغ
 

دگر باره هوش آمدش در دماغ
 

چو شد جمله تن گوش اندر شنو
 

بگفتا سخن را ادا کن ز نو
 

بگو رسم آیین و ترتیب شان
 

چگونه است و چون است ترکیب شان
 

درآمد سخندان دانا به شرح
 

سوادی برآن سیم افکند طرح
 

که هستند قومی ز اندازه بیش
 

همه دیو کردار و تاریک کیش
 

نبیند ز بس لشکر زنگ بار
 

فلک صبح وش روز[43] را برکنار
 

سیاهان همچون شب ماتمی
 

ز دل دور همچون غم از خرّمی
 

کدورت در آن قوم طالع زحل
 

بود تا به حدّی که گر فی المثل
 

شود بر بدن شمع هر مویشان
 

نسازد مشخص نظر رویشان
 

به فرض ار ببندند بر رخ نقاب
 

تو گویی که رست از کسوف آفتاب
 

کند قهر از آن قوم تاریک کیش
 

شب تیره ترتیب اسباب خویش
 

از ایشان فروزنده آتش اگر
 

بود دود ]و[ آتش یکی در نظر
 

سفیدی بر اطراف روشان عیان
 

بود لیک از سایه زلفشان
 

کجا آتش از دو آید برون؟
 

مگر آن کزان قوم ریزند خون
 

به آب ار بشویند روی سیاه
 

سیه رنگ چون موی روید گیاه
 

نبینند از تیرگی روی هم
 

بیابند هم را هم از بوی هم
 

شوند ار بر اسرار هم رازدار
 

نهان تر شود گر کنند آشکار
 

چو گیرند بر طرف مشرق مقام
 

کنی تهمت صبح در حق شام
 

دبیران آن قوم تیره نهاد
 

گهِ نامه خواندنِ همه بی سواد
 

که چون صفحه آرند پیش نظر
 

نباشد دگر خطر کاغذ دگر
 

همه عیب پنهان ولیکن عیان
 

به تن جمله مبروص امّا نهان
 

به نسبت سیاهی ابروی شان
 

فروزان هلالی و شب رویشان
 

عروسان آن تیره قومِ تباه
 

سفیدآب عارض کنند از گناه[44]
 

شوند ار به مردم دری تیزچنگ[45]
 

کند روز[46] غیرت به ناخن پلنگ
 

به مردم خوری شان چنان خوش مذاق
 

که کام خسیسان ز طعم[47] نفاق
 

گهِ رزم شیران رویینه تن
 

به چنگال مردی همه کوهکن
 

بر اندامشان از زره موی به
 

که موشان بُدی[48] سخت تر از زره
 

چو از زنگیان راند دانا سخن
 

شدی[49] بزم همچون دل اهرمن
 

کدورت درآمد به دلها نهان[50]
 

کزان تیرگی بودشان بیم جان
 

سخنگو بترسید از آن خیرگی
 

صفا داد لب را از آن تیرگی
 

که شاها از آن قوم دل بد مدار
 

که ناید ز لشکر سیاهی بکار
 

چه باشد دلت را از آن شب هراس[51]
 

که سوزد ز نور چراغش لباس
 

تو خورشیدی از تیرگی رخ متاب
 

که خورشید از شب بود کامیاب
 

ببین کز خدنگ شهب شامگاه
 

چه مقدار گردد سیاهی تباه
 

چو روشنگرت ساخت یزدان پاک
 

گر آیینه ات تیره شد زان چه باک؟
 

چو سرمایه داری پی یک چراغ
 

ز تاریکی شب چه سوزی دماغ[52]
 

به جایی که شد دست موسی علم
 

ز تاریکی جادوان نیست غم
 

کدورت به خاطر بود آنقدر
 

که از نشأ می نشد گرم سر
 

چو گازر لباس کسان شست پاک
 

ز چرکینی رخت خویشش چه باک؟
 

سخن گو چو این گفت و خسرو شنود
 

به جا رفت پایی که لغزیده بود
 

هراسی که شد مار سوراخ گوش
 

برون برد دانا به افسون و هوش[53]
 

پس آنگه به فرمان شه پرده دار
 

برافکند پرده ز درگاه بار
 

صلا داد تا سروران سپاه
 

پراکندگی را ببندند راه
 

به فرمان شه سروران گروه
 

نشستند چون سبزه بر گرد کوه
 

پس آنگه شهنشه زبان برگشاد
 

که زنگی دهد پیل را هند یاد
 

شنیدم که شاهنشنه زنگ بار
 

به مصر و به مصری کند کارزار
 

نشاید[54] شما را کنون برنشست
 

که آسودگی از میان رخت بست
 

بسازید اکنون شما برگ راه
 

که شد روز مصری چو ایشان سیاه
 

مقرّر چنان شد که سازد سپاه
 

ز مقدونیه[55] مصر را عرصه گاه
 

چو لشگر برون راند شه زان مکان
 

ز نخل بدن بیشه ای شد جهان
 

ز لشکر جهان آنچنان گشت پُر
 

که از تنگی بحر بشکست دُر
 

به انبوهی ار سبزه گشت بیش
 

به نطعی فروشد از آن پوست[56]، میش
 

بشد خلق در گرد پنهان چنان
 

کاجل زنده را مرده بُردی گمان
 

ز باد نفس ها شتر بادپای
 

ز بانگ روارو زمین ره گرای
 

به اندک زمان شاه انجم سپاه
 

به دروازه مصر زد بارگاه
 

همه خیل مصرش ثناگر شدند
 

پی سجده اش جمله تن سر شدند
 

بیا ساقی آن شمع پروانه روح
 

چو شمع آفریننده[57] هر فتوح
 

به من ده کزان درگشایی کنم
 

به قصر سخن روشنایی کنم
 

دگر روز کاین پیک پر در کلاه
 

به یک لحظه ناسوده از رنج راه
 

همان نیلگون لنگ زد بر کمر
 

شد از چابکی چون یکی رنگ زر
 

کمیت سکندر پی کارزار
 

گرو برده در سرعت از روزگار
 

برون رفت از مصر با صد شتاب
 

بیابان نشین گشت همچون سراب
 

سپه چون به کین در بیابان کشید
 

ز آوازه اش هوش زنگی پرید
 

چو دید آن دلیری شه زنگ بار
 

شد آن ترس بخشنده را ترس کار
 

به خود گفت تنگی به ما رو نهاد
 

که از هول شد چشم زنگی گشاد
 

به تزویر آراست یک انجمن
 

در آن کرده از حال رومی سخن
 

که نازک تنان اند همچون عروس
 

همه پنبه در گوش ز آواز کوس
 

تن آرای چون باغ آراسته
 

بدن سست چون خاک برخاسته
 

غبار ار چه آید قوی در نظر
 

به آسان توان کرد از وی گذر
 

که از رزمشان[58] پایداری مجوی
 

که آزرم هرگز نشد سخت روی
 

ز شربت بعید است تلخی زهر
 

ز رحمت نیاید درشتی قهر
 

کجا کار آتش برآید ز نم
 

کجا خرّمی را بود نیش غم
 

هراس زدن دل نیابد ز دفع
 

شرار مضرّت نخیزد ز نفع
 

ز قاقم نمی آید آزار خار
 

به فرض ار سراسر شود زهر مار
 

به تیغ زبان کس نینداخت سر
 

نیفکند صید از خدنگ نظر
 

که دیده است گرمی آتش ز نور
 

کجا آید آزار دل از سرور
 

بخار سر دیگ اگر ابروار
 

به گردون شود کی شود برق دار
 

مثل سبزه آمد برون گر ز سنگ
 

نگردد ازو خاروش پای لنگ
 

درخت کهن گر شود همچو خس
 

کجا کنده گردد ز باد نفس
 

شود چون ستون گر پری کمان[59]
 

به وقت تحمل بود سست ران
 

چو آیینه باشد پر از عکس نیش
 

هراسش[60] نسازد کف دست ریش
 

ندانم هراس شما بهر چیست؟
 

از این قوم نازک تن ناز زیست؟
 

به شیرافکنی بود زنگی مثل
 

به عهد شما گشت روباه شل
 

یگفت این ]و[ برتافت رخ زان گروه
 

گره بر دو ابرو، چو یک پاره کوه
 

چو زین گونه دل دادشان شاه زنگ
 

به هر سر درآمد غرور پلنگ
 

همه پیش سالار خود زان هراس
 

سرافکنده از شرم مانند داس
 

فتادند همچون لب خود به خاک
 

خوی شرم از رخ بدان گشت پاک
 

ز خوی خاک را نیلگون ساختند
 

وزان تیره گل رخ بپرداختند
 

نخستین چو ز ایشان مؤدب شدند
 

پی آفرینش همه لب شدند
 

که شاها فلک کارساز تو باد
 

سر سرکشان در نماز تو باد
 

زبونی چه دیدی ز ما پُر دلان؟
 

که هرگز مبیناد ازو کس نشان
 

مهابت ز ما زاد از این کن قیاس
 

که دل را رسد از سیاهی هراس
 

نترسند از روم شیران زنگ
 

ز صید افکنی چون هراسد پلنگ؟
 

خدایی که شیر و پلنگ آفرید
 

همان زنگی از بهر جنگ آفرید
 

زبونی به ما چون[61] سزاوار نیست
 

فلک را به افتادگی کار نیست
 

هراسیدن شیر و گرگ و پلنگ
 

شگفت است چون رزم روباه لنگ
 

تن زنگ از تیر رومی مخار
 

نظر کی کند در شب تیره کار؟
 

دگر باره آن خسرو پرفریب
 

سخن را به رنگ دگر داد زیب
 

کز اینها غرض آزمون شماست
 

وگرنه فلک را زبونی کجاست؟
 

دلیری ندانم ز زنگی عجب
 

که مرد افکنی آید از دست تب
 

در ابر سیه برق نبود نهان
 

اگر خود به جستن نگردد عیان
 

پس آنگه بفرمودشان تا ز بزم
 

روند از پی کارسازی رزم
 

برفتند آن وحشیان خیل خیل
 

هوای خرابی به سر همچو سیل
 

بیا ساقی آن شیشه آبدار
 

به روشنگری مصقل دل برآر
 

از آن صیقل آیینه ام برفروز
 

که همچون سکندر شوم زنگ سوز
 

که تاریک خاطر نباشد نکو
 

رخ لاله رنگ و می مشکبو
 

دم صبح که این شاه رومی نژاد
 

در جنگ بر روی عالم گشاد
 

ز کین سینه پُر جوش و در دیده زهر
 

ز آتش بپوشیده خفتان قهر
 

فروکوفت در حمله کوس غضب
 

همه تن شده تیغ در کین نسب
 

سر زنگی شب بریده فکند
 

به پای سکندر شه ارجمند
 

سکندر ز کین چهره افروخته
 

لباس خصومت به بر دوخته
 

ز خرگاه در خانه زین نشست
 

ز سجاده بر مسند کین نشست
 

ز سوی دگر شاه زنگی گروه
 

شد از گوشه تخت بر پشت کوه
 

دو لشکر سوی هم شتابنده شد
 

ز مردم، زمین جیب آکنده[62] شد
 

ز بس وسعت آن دو دریای کین
 

ز تنگی همی کرد نالش زمین
 

گهِ رفتن و آمدن پیک خور
 

نمی دید خود را ز لشکر به در
 

ز بس شیهه اسب و فریاد مرد
 

فلک پنبه مهر در گوش کرد[63]
 

زمین و زمان در تزلزل فتاد
 

بنا را فلک در توکّل نهاد
 

رسیدند در وعده گاه مصاف
 

یکی شد دو عالم، دو شد کوه قاف
 

فشردند پا آن دو البرز کین
 

به تاب زمین چرخ گفت آفرین
 

علم چون پری بال را کرده باز
 

به دیوان جنگی شده عشوه ساز
 

چو زآرایش صف بپرداختند
 

نظر سوی یکدیگر انداختند
 

دواندند زان گونه بر یکدگر
 

که از پشت سر زد خدنگ نظر
 

چنان دست در ضرب بی اختیار
 

که دست فتاده نماندی ز کار
 

بریدن بدانگونه شد رسم سر
 

که بی تیغ سر می بریدی دگر
 

چنان نا گریزنده مرد درشت
 

که چون کشته افتاده، بنمود پشت
 

به سرها ز بس کرده مأوا خروش
 

شنیدی خروش از سر مرده گوش
 

فراغت سراسیمه هر سو دوید
 

به جز قالب کشته جایی ندید
 

ببردن چنان سیل چون سرفراز
 

که از قله کوه شد گوی باز
 

بریده طمع دل ز امن و امان
 

هوس منحصر[64] گشته در ترک جان
 

ز افغان شده گوش آزرده دل
 

فغان گشته از روی لب منفعل
 

ز بس ماند پا در رکاب از بلا
 

زمین وار پامال می شد هوا
 

چنان از کشاکش کمان شد به تاب
 

که در تیر می شد کمان شهاب
 

ز بس بر زمین نقش می بست روی
 

مصوّر بساطی شد آن خاک کوی
 

بخوردی[65] ز بس گرد آن روز غم
 

علم دار از بهر حفظ علم
 

ز بس خاک از گرد می شد به حلق
 

شد انباشته چشمه طبع خلق
 

نمودی چنان انبوه اندر نظر
 

که چون گل توان کندش از یکدگر[66]
 

ز بس گرمی مرد پُردلان روز کین
 

روانی در آمد به جرم زمین
 

چنان فتنه در خاک آمد عیان
 

که شد بیمناک از زمین آسمان
 

شد از آسمان تیرها بیشه  یاب
 

ولی بیشه ای کو نماید در آب
 

شدی دست در خون دلیر آنچنان
 

که در کشتن خویش بودی روان
 

ز بس دست افتاد بر خاک کین
 

ز سیلی شد آزرده روی زمین[67]
 

دلیری ز اسب اوفتادی به زیر
 

بدی همچنان در فتادن دلیر
 

فتادی چو دست از تن خشمناک
 

ز غیرت گرفتی گریبان خاک
 

چو از تن فتادی سر مرد کین
 

ز اعراض کندی به دندان زمین[68]
 

بلا در زمین شد فراوان چنان
 

کزو قرض جوید دگر آسمان
 

چنان گرم میدان ز نعل سمند
 

که می جست از جای سر چون سپند
 

ز گرزی که می کرد زنگی مصاف
 

سبک گشت در دیده ها کوه قاف
 

به هر حمله زنگیِ تیره چهر
 

به خون دست شستی ز روی سپهر
 

هزبری گر از زنگیان دلیر
 

به صید افکنی درفتادی به زیر
 

دویدی همان درپی صیر خویش
 

ز آزار مرکب دل ریش ریش
 

سکندر چو از دامن لب برد
 

کزان پای از طوق غبغب برد
 

به صد جهد خود را رساندی بدو
 

گریبان در آتش کشیدی فرو[69]
 

سرش را بکندی و انداختی
 

پس آنگه ز آتش[70] خورش ساختی
 

دگر سخت پایی ز رومی دلیر
 

به میدان زنگی برفتی چو شیر
 

چو زنگی بدیدی در او خشمناک
 

به یک تاب خشمش فکندی به خاک
 

ز بس در نظر علم کشتیش بود
 

به مقراضه نور چشمش ربود
 

ز تاریکی آن روان پلید
 

درخشیدن تیغ را کس ندید
 

نبودی خبر سرکشان را ز تیغ
 

جز آن دم که بر فرق خوردی دریغ
 

چو جز نعره زیشان نشانی نبود
 

در آن داوری گوش چشمی نبود[71]
 

تردد چنان برد تاب از بدن
 

که گویی فلک اندر آن انجمن
 

ز رومی مصوِّر بساطی نگاشت
 

که هم کشته هم قاتلش جان نداشت
 

زبون گشت رومی ز زنگی به کار
 

چو نور بصر از هجوم غبار
 

چو از حد برون رفت آن داوری
 

تهوّر بزد طبل اسکندری
 

برآشفت، توسن به کین کرده تیز
 

مروت ازو ترس وش در گریز[72]
 

به صید افکنی کرد بازو دلیر
 

عقاب اجل گشت از طعمه سیر[73]
 

به جایی که بر فرق زد تیغ کین
 

به دل کرد جا مرده زیر زمین
 

چو زیر بغل تیغ را رفتی دلیر
 

حمایل فتادی ز جوزا به زیر
 

دهانی که از زخم خنجر گشود
 

ز خونی[74] زبانش آفرین ها شنود
 

بیفکند بر خاک چندان بدن
 

که کرد آسمان کوتهی از کفن
 

به مردافکنی گرم دارای روم
 

به نظاره اش کرد غیرت هجوم[75]
 

اجل کرده دربوزه از ضربتش
 

بلا گشته مشاطه غیرتش
 

چو زین گونه کوشید سالار روم
 

شد از آتش بیم زنگی چو موم
 

دل زنگیان گشت زیر و زبر
 

به تسکین پی یأس[76] آمد حذر
 

درِ بیم و امید بست و گشاد
 

ز دستی که هرگز شکستش مباد
 

دل و دست رومی درآمد به کار
 

نهادند رو جمله در کارزار
 

ز جان آنکه از ضعف تن دور شد
 

ز قوت دگرباره محشور شد
 

دگرباره شد آسمان مرگ ریز
 

بشد گرد ارواح بر چرخ تیز
 

درآمد چنان در فغان کوس کین
 

که چون نبض می جست از جا زمین
 

ز باریدن تیغ آتش فشان
 

نمی شد برون از تن کشته جان
 

ز غریدن کوس غیرت سروش
 

تهوّر همی ریخت در دل ز گوش
 

فتادند بر هم ز بس کشتگان
 

بدن پوش شد ابره[77] آسمان
 

در آن عرصه رومی چنان هول ریز
 

که کردی در آن کشته فکر گریز
 

ز بس فتنه چون شد زبون آسمان
 

زبونی ببارید بر زنگیان[78]
 

مهابت به دلها چنان کرد زور
 

که شد بازوش(؟) ترس بخشنده مور
 

بپیچید دست تهوّر هراس
 

بپوشید غیرت زبونی لباس
 

دلیری چنان تافت رخ بی درنگ
 

که دیگر ندید آینه روی زنگ
 

گریزنده زنگی چو دزدان راه
 

ز تاریکی یکدگر در پناه
 

گریزنده زنگی ز مرد سپاه
 

ز آتش گریزد چو دود سیاه[79]
 

ز قوت تهی مرد بازو دلیر
 

ز بار[80] زبونی سر افکنده زیر
 

نموده دماغ از غرور احتراز
 

تکبّر به دل کرد جا با نیاز
 

زبونی چو بر زنگی آورد زور
 

شه زنگیان حمله زد بر ستور
 

بغرّید مانند ابر سیاه
 

به کین بر شه شیر دل بست راه
 

برافراخته تیغ پرورده رنج
 

جگر لخت لخت و جبین پرشکنج
 

چو شه دید کان مار نوشیده زهر
 

کفن پوش آمد به میدان قهر
 

پی رزم او بست[81] صد جا میان
 

ز هر بستنش خون خلقی روان
 

عنان کرد بر جانب او رها
 

ظفر پشت دار و بلا پیشوا
 

درآویختند آن دو رستم به هم
 

نگنجید اندر میانِ حرف کم
 

دو برنده خنجر به کین در ستیز
 

شده تیز با کندی اندر گریز
 

دو الماس کو دشته آب زهر
 

به هم گشته مقراض در قطع قهر
 

دو البرز کین گشته سرکوب هم
 

نه این را جفا و نه آن را ستم
 

دو برق بلا گشته پیچان کمند
 

ولی کنگره آرزوشان بلند
 

ستیزنده با هم بلا و اجل
 

قضا با فلک در اثر زان جدل[82]
 

ز اندازه چون شد فزون آن جدل
 

ز خورشید شد احتراق زحل
 

سکندر ز شمشیر آتش اثر
 

ز زنگی برافروخت شمع ظفر
 

اگر دود زنگی جهان سوز شد
 

ولی باز خونش شب افروز شد[83]
 

شنیدم که هر شمع پروانه سوز
 

به هنگام رفتن شود جان فروز
 

ز بهر چه این سهمگین تیره دود
 

به وقت شدن خانه روشن نمود[84]
 

چو آن مجرم از شه نشد عذرخواه[85]
 

ز بهر چه برخاست نور از گناه
 

ز شمعی که افروختش از کلاه
 

به زنگی عیان کرد روز سیاه
 

سیاهان از آن شمع بنشانده تاب
 

گریزنده چون شب پر از آفتاب
 

چو یک باره گردید زنگی تباه
 

سکندر پی فتح شد عذرخواه
 

فرود اند از کوه بر پشته رُست
 

پرستش گری را کمر کرده چست
 

ز احسان بخشنده خود خجل
 

وزان خون فشانی بسی منفعل
 

بسی عذر بنمود و زاری گرفت
 

جهان را از آن خاکساری گرفت
 

بر آن پشته بنشست دارای دهر
 

دلش کینه پرداز و لب نوش بهر
 

چو برداشت رخ از زمین شرمناک
 

برآراست از آب خوی روی خاک[86]
 

رسیدند یکسر نهنگان روس[87]
 

جمال زمین را بفرمود بوس
 

چنان سر فشاندند در پای شاه
 

که شد بسته بر روز[88] سرهای راه
 

ز بس بنده و بندی اندر جهان
 

کس آزادی خود نبردی گمان
 

ز بس گفته ام[89] نام بندی و بند
 

ز خاصیت آن زبان گشت بند[90]
 

جهان از اسیران لبالب چنان
 

که کردی محیط عدم حفظشان
 

زمین را به کین میل آمد پدید
 

ز بس آلت حرب بر خویش دید
 

کسان از غنیمت چنان مالناک
 

که بردی به خود مرده زیور به خاک
 

غنیمت چنان ریخت[91] بر خاک کین
 

که شد کشته از بار زیور زمین
 

درآمد غنیمت ز بس در نظر
 

چو سرگشته[92] در دیده ها خار زر
 

ز صد خرمن زر، جویی[93] برنداشت
 

غنیمت به صاحب غنیمت گذاشت
 

ز زیوردهی کی هراسد کسی
 

که از جانفشانی نترسد بسی
 

بیا ساقی آن کهربای[94] وجود
 

که از جذب طبعش نمایم صعود
 

زنم خیمه بیرون از این جای بست
 

چو همّت کنم زیر پا هرچه هست
 

بیا ای سخا پیشه فکر[95] شگرف
 

ز همّت بزن سکه بر نقد حرف
 

ز گنج سخن شو جواهر نثار
 

که همّت نبوده است گنجینه دار
 

سخن را ز همّت به جایی رسان
 

که نرخش بود نزد همّت گران
 

سر چرخ آزاده همّت است
 

تن خاک افتاده منّت است[96]
 

مبادا سر کس ز همّت بری
 

به منّت مبیناد کس سروری
 

ز همّت شود بی قصور آفتاب
 

ز منّت شود خانه مه خراب
 

مجو نور همّت در این تیره خاک
 

که باشد تهی از بلندی مغاک
 

به معدن رسد نم ز همّت اگر
 

تراود ز سیرابی کان[97] گهر
 

زنی سکه همّت ار بر درم
 

سزد گر شود گنج صاحب کرم
 

بیابد هوا گر ز همّت اثر
 

نباشد ز سردی و گرمی ضرر
 

چراغی که همّت کند روشنش
 

نباشد دگر منّت از روغنش
 

ز همّت زند صبح صادق نفس
 

بهر کار از آن است فریادرس
 

از آن از نظر آب حیوان فتاد
 

که در دادن عمر منّت نهاد
 

بود خاک بر فرق آن بی هنر
 

که از تاج منّت دهد زیب سر
 

سرافراز باد آن پُر اندیشه مرد
 

که از همّت آرایش خویش کرد
 

تهی کرد سر ز افسر آرزو
 

که در خاک بادا سر آرزو
 

لباس هوس بر تن دل درید
 

تمنّای جان را قلم درکشید
 

دلی روز و شب در تمنّا دوان[98]
 

نه از بهر خود از پی دیگران
 

چه باشد از آن بهترت حاصلی
 

که از حاصل خود کنی خوشدلی
 

سر ابر از آن است خورشیدسای
 

که از بهر رزق کسان شد گدای
 

از آن شد جهانگیر تابنده مهر
 

که در کام خود خوی ریزد ز چهر
 

می از آب از آن رو به عزّت به است
 

که با تلخیِ کام، شادی ده است
 

درخت از پی آن کشد سر به ماه
 

که از حاصل خود نشد قوت خواه
 

از آن شد زمین پایمال از ازل
 

که آبادی خویش جست از عمل
 

ثنایی از این گفتگو لب ببند
 

که از ذکر همّت نشد کس بلند
 

تهی دست را لاف همّت زدن
 

بود سر به دیوار حسرت زدن
 

گشاینده قفل این گنج راز
 

در گنج دیرین چنین کرد باز
 

که شد چون سکندر غنیمت شمار
 

به هر خار و گل همچو ابر بهار
 

فرستاد از بهر هر کس که بود
 

به خروار مشک و شتروار عود
 

چو شد بهر دارا غنیمت شناس
 

زمین را ز حمّالی آمد هراس[99]
 

دگر نامه ای بهرش املا نمود
 

در[100] آن دولت و فتح خود را ستود
 

همان از توانایی خیل زنگ
 

که بودند در بحر مردی نهنگ
 

چو شد گوهر افشان بر آن تخت و تاج
 

بفرسود لب را ز بهر[101] خراج
 

فرستاد آن تحفه چون نزد شاه
 

از آنجا روان شد سوی تختگاه
 

چو بر مصر بارید باران جود
 

از آن نیل را بحر گوهر نمود
 

از آنجا چو بر طرف دریا گذشت
 

یکی شهر بر نام خود نقش بست
 

شکارافکن و سرخوش و شادکام
 

همی کرد منزل به منزل خرام
 

از آن سو فرستاده[102] تحفه بر
 

به صحرانوردی برآورده پر
 

به اندک زمان ابر گنجینه دار
 

در شاه را بوسه زد بهر یار
 

نخستین چو آراست لب از سپاس
 

پی عرض آن تحفه کرد التماس
 

به فرمان چو آن تحفه ها را سپرد
 

حسد آمد و رخت دارا ببرد
 

فرستاده شاه را خواند پیش
 

زبانی به تندی ز الماس بیش
 

که آن طفل دیوانه خیره سر
 

ز اقبال خویشم کند با خبر
 

حکایت کند با من از زنگ بار
 

کزان بخشد آیینه ام را غبار
 

ز عذر خراجم بگوید سخن
 

ز حرف تواضع ببندد دهن[103]
 

امان بخشدم گر فروزنده نار[104]
 

بپردازم این ره ز نم دیده خار
 

ز نصرت چنانش دهم گوشمال
 

که نصرت دهد چون شکستش هلال
 

زنم آنچنانش چو(؟) دولت لگد
 

که باشد به بی دولتانش حسد[105]
 

به رزمش چنان سازم از فتح بست
 

که داند که از فتح خیزد شکست
 

نمایم بدو زور بازو چنان
 

که با جا رود پنجه زنگیان
 

ور از کرده خود پشیمان شود
 

همان رسم و راه نیاکان رود
 

سرافرازدش افسر تاج ما[106]
 

بگرداند از خویش تاراج ما
 

سرش را رسانم به چرخ اثیر
 

به شاهنشهی سازمش بی نظیر
 

وزان پس بفرمود تا یک دلیر
 

رود از پی تاج[107] جستن چو شیر
 

گذارد بدانگونه پیغام کو
 

که از پردلی پر شود ماه نو
 

رسول آمد و گشت رخصت طلب
 

زمین بوس شه کرد همچون ادب
 

چو گردن برافراخت از سجده گاه
 

شنید آن سخن ها یکایک ز شاه
 

چو رفت آن شتاینده پُر خطر
 

ز دارا همی کرد دولت حذر[108]
 

همان رخصت قاصد شاه داد
 

یکی مرغ پر بسته را پر گشاد
 

فرستاد تاج[109] از سکندر بخواست
 

ازآن ماه وش تاج دولت بکاست
 

ز تاج تکبّر مکن سرخوشی
 

که آخر از آن رنج گردن کشی
 

به دولت حدیث تکبّر مگوی
 

ز دیوانه گنجینه داری[110] مجوی
 

تکبّر شکن شو، نه لشکر پرست[111]
 

که باشد درستی فتح از شکست
 

سری کز تکبّر شده پایمال
 

بود روز محشر همان پایمال
 

بیا ساقی آن مهر پرداز لب
 

که شد شعله شرم و شمعِ ادب[112]
 

به من ده که گویم سخن بی حجاب
 

که مستم لبالب ز در خوشاب
 

مصفّا کن این می لعل فام
 

چنین گفت از آیینه صاف جام
 

که چون روی رومی ز ناورد[113] زنگ
 

برافروخت از باده یود رنگ[114]
 

سکندر شهنشاه فیروزبخت
 

سروری درافکند[115] در پای تخت
 

ز سرگرمی فتح و حب وطن[116]
 

به جز حرف عشرت نگفتی سخن
 

تذرو هوس صید اندیشه کرد
 

تماشای جام طرب پیشه کرد
 

چنان داد بنیاد کلفت به باد
 

که غم ماتمی را نیامد به یاد
 

شب و روز، روز و شبش چون[117] بهار
 

نبودی جز آرایش بزم کار[118]
 

بدانگونه شد انده از دل برون
 

که از مردن غم نشد دل زبون
 

شد آمیزش عیش با دل چنان
 

که منفک نشد عشرت از مردگان[119]
 

فراغت چنان در به دلها نشست
 

که از ریش، آزردگی رخت بست
 

شکفته چنان چهره ها در طرب
 

که در خنده بودند استاد لب
 

شکفته حدیث طرب آنچنان[120]
 

که شد عشرت آموز دلها زبان
 

درون ها لبالب چنان از حضور
 

که کردی تراوش ز تن ها سرور
 

جهان بس که اسباب عشرت نمود
 

نظر چون هوس عشرت انگیز بود
 

چنان آرزوها برون شد ز دل
 

که شد عاشق از روی جانان خجل
 

بهین روز از روزهای چنین
 

سکندر به می گشت مجلس نشین
 

برآراست بزمی سراسر سرور
 

ز غم دور چون نیکویی از قصور
 

خوش آینده بزمی چو رخسار یار
 

زمینش حلی بند روی بهار[121]
 

بهار[122] از بساطش چنان جامه زیب
 

که خوردی ازو نازوش دلفریب
 

ز آوازه آن بهشتی جمال
 

بود دیده از گوش در گوشمال
 

ز کیفیّتش رفته مطرب ز هوش
 

ولی سازها همچنان در خروش
 

زمینش بساط افکن بی غمی[123]
 

هوایش طراوت ده خرّمی
 

لبالب ز اسباب عشرت چنان
 

که آیینه از عکس نازک تنان
 

ازو غافل و مست چون یکدگر
 

ولی عاقل از مست افتاده تر[124]
 

سکندر درآن بزم جنّت مثال
 

لبالب ز عشرت تهی از ملال
 

ز باران حکمت سحاب بخور
 

فروشسته از مغز گَرد قصور
 

نشسته ز خورشید دلگرم تر
 

که ناگاه مردی درآمد ز در
 

که با قاصد شه ز دارای دهر[125]
 

فرستادگان اند مانند زهر
 

غضبناک چون اژدهای سیاه
 

زمانه ز آسیبشان دادخواه
 

رسیدند بر درگه شهریار
 

چو صرصر کنند اشتلم بر بهار
 

برآشفت از آن پیلوش تاجور
 

که نیش سخن چنگلش زد به سر
 

چو از پیش ساقی و مطرب براند
 

سران سپه را به مجلس بخواند
 

رسیدند مجلس نشینان کین
 

زمین سرخ شد از لب آتشین
 

چو آرایش بزم کین کرد ساز
 

ببردند[126] پیشش رسولان نماز
 

ز[127] دارا همه کرده سر پُر غرور
 

چو اندیشه او سراسر قصور
 

به فرمان نشستند نابخردان
 

دل از فکر پرحشو و از دل زبان
 

یکی بود از ایشان تهی مغزتر
 

دلیر و زبان آور و بی حذر
 

به پیغام از آن سان زبان برگشاد
 

کزان رفت اورنگ دارا به باد
 

سکندر چو آن سخت رویی بدید
 

لبش رخت نرمی به سختی کشید
 

یکی بانگ برزد بر آن بی حذر
 

که در جَستن افسر فتادش ز سر
 

که گشتی به دارا مگر روبروی
 

که بی دهشت[128] آری چنین گفت گوی؟
 

بود مغز آن شه تهی از خرد
 

که همچون تویی را رسالت دهد؟
 

دهد گر امانم خدای جهان
 

به دارا چنان گردم آتش فشان
 

که گر شرح آن را دهد با نیا[129]
 

کند خصمی اژدها را رها
 

از آن پس بفرمود شه کز[130] شتاب
 

بسازند لوحی ز پولاد ناب
 

که آن نامه نام دارا شود
 

وزان چند چیز آشکارا شود
 

نخست آنکه ذات من آیینه دان
 

که هر چیز بینم نمایم همان
 

وزان خوبیتر آنکه اندر ستیز
 

چو این سخت رویم ندارم گریز
 

وزان طرفه تر اینکه بر لوح خاک
 

کنم سخت پایی چو این نقش پاک
 

که گر صد چو عمان بریزی بر آن
 

کمین نقطه ای را نشویی از آن
 

چو آن ساده پیکر بیاراستند
 

هم از جنس او خامه[131]]ای[ خواستند
 

دبیر خردپیشه را خواند پیش
 

که از حرف کن روی این روح ریش
 

ز من نامه ای کن به دارای کی
 

که شوید به خونابه عارض چو می
 

دبیر هنرپیشه هوشمند
 

به هر چیز شه گفت شد نقشبند
 

چو آن لوح محفوظ شد ساخته
 

هم از سکه مهر پرداخته
 

ز دست سکندر به دارا رسید
 

یکی قلزم کین به دریا رسید
 

خیال سکندر نشد زو به در
 

که شد عکس دارا درو جلوه گر
 

دبیر آمد و شد بران شرح ساز
 

از آن گفتگو فتنه می کرد باز
 

به نام نگارنده تاج و تخت
 

به نیکی رساننده تاج و تخت
 

کسی را که بدبختی آرد به پیش
 

کند بی تمیزش ز هر نوش و نیش
 

خداوند خلق است، دارای دهر
 

ازو جمله ذرات را نفع و بهر
 

هم او پیک اندیشه را آفرید
 

ز تیغ خطر، نای حیرت برید
 

به معماری قصر تن هوش داد
 

به خوناب دل لذت نوش داد
 

ازو دید این بیش بینی ادب
 

ازو یافت این سخت رویی طلب
 

ز بیمش دل بیخودی در عذاب
 

امیدش شده بسترانداز خواب
 

فلک کارفرمای دیوان اوست
 

زمین خشت افتاده ز ایوان اوست
 

خرد را هم او داده شاهی تن
 

حسام زبان را به دست سخن[132]
 

فلک را به سر تاج عزّت نهاد
 

زمین را به پا بند عزلت[133] نهاد
 

بود کبرافکن ز ایوان شاه
 

برازنده[134] عجز بر اوج ماه
 

سرانداز درد از شراب علاج
 

تهی ساز پیمانه احتیاج
 

کریم است و مدخل(؟)نوازی کند
 

پی راندگان کارسازی کند
 

از اینها غرض آنکه یزدان شناس
 

نماید به یزدان ازینها سپاس[135]
 

وگر آنکه دانای با هوش ]و[ هنگ
 

ز دانش کند حفظ ناموس و ننگ
 

نه چون سست رایان دیوانه کیش
 

زند از هوس تیشه بر پای خویش
 

تو ای شاه دانادل دادرس
 

مخور همچو طفلان فریب هوس
 

هوس شحنه ملک بدنامی است
 

هوس باده جام خودکامی است
 

خرابی شود از هوس آشکار
 

خرابی نباشد عجب[136] در بهار
 

شنیدم که داری تمنّای تاج
 

مرا هم بود نیز سودای تاج
 

چه باشی به امداد آن باامید
 

که دانی که گردی ازآن ناامید
 

رسد زان کبوتر دلت را شکست
 

که از تار مهرش کنی بال[137] بست
 

چراغی که در زیر دامان نهی
 

از آن بر جگر داغ پنهان نهی
 

ز الماس سازی مفرّح اگر
 

ز کیفش خوری دشنه ها بر جگر
 

ز آتش پی زیب اگر بر زنی
 

پی کشتنش خاک بر سر کنی
 

وگر رخنه[138] زخم بندی به نیش
 

کنی زان چو صد رخنه در جان خویش
 

به خواب ار نهی سر به دامان گنج
 

از آن بیهشی آخر افتی به رنج
 

نهاد آنکه لب بر لب تیزداس
 

جفا کرد ازآن دستبوس التماس
 

به سودا نپرّی به بال پری
 

که ترسم ز پیش عزیزان پری
 

شود ریسمان باز اگر بادخواه
 

برافتد به نادانی از اوج ماه
 

به راحت کنی تکیه گر بر هوا
 

به بالین محنت نهی متّکا
 

کنی گر پی خواب بستر ز آب
 

دگر تا قیامت نخیزی ز خواب
 

چو کان زر[139] نبارد به بارندگی
 

شود چهره اش ابر شرمندگی
 

کسی را که فکر این شده غول راه[140]
 

بباید دوال از پی بوس[141] ماه
 

نصیحت شنو باش خودرا مشو
 

به کردار بد مجلس آرا مشو
 

ز من گر نگردی نصیحت نیوش
 

نصیحت شنو سازمش[142] همچو گوش
 

به امر ار دهد گوش هیچ از پدر
 

پس از بند کس سر نپیچد دگر
 

ز آیینه تیغ من رخ مپیچ
 

که بینی در او خویشتن را چو هیچ
 

فکندن پی مرغ خود را ز اوج
 

طلب کردن ماهی از دام موج
 

سزد گر دهد منفعت بیشتر
 

ز چون من کسی خواستن تاج سر
 

سری را که پیشش سران سر نهند
 

ز خاک نیازش کی افسر نهند
 

ز برقی که آتش به گردون فکند
 

پی چشم زخمی نسوزی سپند
 

که ترسم بخندانمت، ضحک آن
 

بسوزد به یک خنده خان و مان
 

زبانی که حرفش بود زهر ناب
 

به افسانه اش کی توان کرد خواب؟
 

ز مستی که شد رخنه بند[143] حضور
 

مرمّت نیابد سرای شعور
 

ز سیلی کزو بیشه ها شد خراب
 

شوی خوشه چین گر دهی کشت آب
 

ز بادی که پشت درختان شکست
 

دهی باد خرمن، کَنی پشت دست
 

برانم میاور که از یک عتاب
 

جهان سوز گردم چو برق سحاب
 

به کینت چنان گردم آتش فشان
 

که زَردُشت تابد ز آتش عنان
 

به جانت چنان افکنم تاب را
 

کزین پس پرستش کنی آب را
 

عقاب خدنگم گه کارزار
 

تواند نمودن سمندر شکار
 

چو شه خواند آن نامه کینه جوی
 

فروشست شه دست از آب روی
 

تنش ز آب خجلت گدازان چو قند
 

زبان کرده چون افعی از زهرخند
 

دبیر خرد پیشه را خواند پیش
 

دل از نیش اسکندری ریش ریش
 

که بنویس یک نامه از من به روم
 

که از تابش آهن شود همچو موم
 

دبیر گهرسنج مانی قلم
 

به کف صفحه آورده بهر رقم
 

شهنشه به گفتن زبان برگشاد
 

یکی درج الماس را درگشاد
 

نخستین که آن درج گوهرشکست
 

سخن را ز توحید پیرایه بست
 

به نام فروزنده نار پاک
 

مصفّا کن آب در جام خاک
 

نشد خلق ازو چیزها همچو هم
 

بود آفریننده بیش و کم
 

دهد دست ها را رسایی به زور
 

ازو قوت پیلی و ضعف مور[144]
 

تفاوت نِهِ نیک و بدهای خاک
 

مشرّف کن قالب از جان پاک
 

زمین افکن و آسمان برکش است
 

فرازنده گردنِ آتش است
 

یکی از تظلّم کَند پشت دست
 

یکی را کند حاکم هرچه هست
 

از اینها غرض اینکه از حدّ خویش
 

نیارد نهادن کسی پای بیش
 

حذر کن تو ای بیوه پرور(؟)[145] یتیم
 

که بنهاده ای پا برون از گلیم[146]
 

فلک را ببین رسم و آیین ]و[ کیش
 

ز گستاخ گویی[147] بشو روی خویش
 

که را زهره اینکه با آل کِی
 

کند دعوی پیش رفتن ز پی؟
 

خدایی که روز نخست آفرید
 

قطار مرا پیش محمل کشید
 

چنین پیشوا شد ز روز نخست
 

کسی از قفا پیشوایی نجست
 

شگفت است این ماجرا بر فلک
 

که خواند گل شوره خود را نمک
 

نباشد سری افسرآرای ما
 

شد آرایش هر سر از پای ما
 

در آل سلیمان به پا نسپری
 

که شد فرش راهش ز بال پری
 

مرو بی ادب بر دری کآسمان
 

به هر کار همّت بجوید از آن
 

درین چهره گستاخ بینی مکن
 

که مردافکن آمد شراب کهن
 

نظر گر رود سوی خورشید تیز
 

نیابد ز خود هیچ بهر گریز
 

به نوکیسه ای همچو خود مال سنج
 

نه با اژدری کوست دارای گنج
 

سحابی که هر گوشه اش سیل هاست
 

به او دعوی گریه کردن خطاست
 

نباشی ز خاقان سرافرازتر
 

چو شاه خطایت نباشد حشر
 

ز چیپال هندی نبردی گرو
 

به جز کِشته خود نکردی درو
 

به سر این غرورت ز امداد کیست؟
 

خرابی به مغزت ز بیداد کیست؟
 

به جایی که آهن شود نرم روی
 

چه سختی کند قاقم نرم خوی؟
 

نگه کن که آن صاحبان سریر
 

به ما بر چه سانند فرمان پذیر
 

مجو ملک عالم به یک فتح زنگ
 

چو پای روانی[148] ندانی پلنگ
 

چنانت ز جا برد آن جام لای
 

که از بیخودی سر ندانی ز پای
 

نگهدار چندان ز من جای خویش
 

که شاهی نمایی[149] ز یغمای خویش
 

امان گر بجویی ز یغمای من
 

شود این سخن نقل هر انجمن
 

زنی بی هنر خانه سود کرد
 

ز نابخرید آتش اندوده کرد
 

سر از خاک درگاه ما بر مگیر
 

کزین در سرافراخت چرخ[150] اثیر
 

کن آرایش روی خود زین بساط
 

که هم غم ازو خیزد و هم نشاط
 

به آنکس تو را دشمنی بهر چیست
 

که بر دشمن او بباید گریست؟
 

مبادا که بُرّم ز رحمت نیاز
 

یه کینت نمایم یکی ترکتاز
 

شوم آتش افشان در آن مرز و بوم
 

مکان سمندر کنم بحر روم
 

ببارم[151] چنان ز ابر غیرت تگرگ
 

که جای گیا خیزد از خاک مرگ
 

به قصدت چو فرمان دهم خاک را
 

کند نیش کین خار نمناک را
 

هوا را دهم[152] گر فسون مصادف
 

شود سرفشان[153] تیغ ها در غلاف
 

کنم حکم سر ریختن گر به کین
 

بریزد سر مرده بیرون[154] زمین
 

برآرم چو گرز فریدون گو
 

نشیند زمین همچو بنیاد نو
 

چو در سینه خنجر کشم از ستیز
 

کند پشت را رخنه جان در گریز
 

تو دانی که شمشیر خون ریز من
 

که ریزد[155] ز برقش سپهر کهن
 

بود بی محاباتر اندر مصاف
 

بسی از زبان خداوند لاف
 

چو آن سهمگین نامه اتمام یافت
 

سکندر ز امید خود کام یافت
 

ز هر سطر کآمد بدایت پدید
 

نهایت به دوران دارا رسید
 

چو آن عاج مانند سودا مزاج
 

سر دست جمشید را گشت تاج
 

به خشم تمیزش بسی بنگرید
 

سراسر فرو خواند ]و[ عیبش ندید
 

بپیچید و افکند پیش رسول
 

که از من سپارش[156] بدان بوالفضول
 

بگویش بکن زودتر فکر خویش
 

که برخاست غوغای مهمان ز پیش
 

از آن پس به فرمان شاه جهان
 

بهر کشوری شد رسولی روان
 

که در روز دارای آن مرز و بوم
 

کند ساز لشکر به آهنگ روم
 

چو فرمان به فرمان پذیران رسید
 

خرابی ز کوه بیابان رسید
 

بدانگونه گردید رسم حشر
 

که زاهد شد از کنج خلوت به در
 

چنان سخت ز آمدشد این خاک سست
 

که دیگر گیاه از دل خاره رست
 

به اندک زمان لشکری جمع گشت
 

که از طول اندیشه عرضش گذشت
 

چه لشکر جهانی پر از ترک و تیغ
 

به کثرت فزونتر ز باران و میغ
 

چنان بر زمین بی حد استاد مرد
 

که جز زیر پا جا نمی یافت گرد
 

جهان را ز بس تنگی آمد پدید
 

فراخی دل تنگ در خویش دید[157]
 

چنان تنگ شد این جهان فراخ
 

که شد بر نفس دل مکان فراخ
 

ز بسیاری مرد و تنگی جا
 

ضعیفی درآمد به جسم گیا
 

ز تنگی مأوا ز بس مرد کین
 

فرو برد سر رستنی بر زمین
 

ز کثرت چنان تنگ صحرا و کوی
 

که بی عرض زایند طفلان چو موی
 

ز کثرت چنان گشت تنگی جا
 

که شد راه خون بسته بر زخم ها[158]
 

دبیر خرد پیشه چون عرض دید
 

شمار هزارش به نهصد رسید
 

چو دانست دانای گردون سریر
 

که گردید لشکر نهایت پذیر
 

سراپرده کین برون زد ز شهر
 

زمین و زمان گشت آلوده زهر
 

فرو کوفت طبل روارو چنان
 

که شد مرده با زندگان همعنان
 

بغرّید چون ابر کوس از دوال
 

به بالش درآمد علم چون نهال
 

بدانگونه پر گشت عالم ز گرد
 

که هنگام تب نبضِ جَستن نکرد
 

چنان گرد بر فرق ها پی فشرد
 

که چین جبین شادمانی نبرد
 

ز گرد سیه تیره عالم چنان
 

که تابنده شد همچو آتش دخان
 

ز بس ناله نای و افغان کوس
 

به صبر زمین چرخ خوردی فسوس
 

به اندک زمان مسند آرای دهر
 

ز محشر به ارمن زمین داد بهر
 

سراپرده در[159] دشت ارمن کشید
 

شد از دشت ارمن جهان ناپدید
 

بیا ساقی آن خانه پرداز کین
 

بَنا کرده دوستی بر زمین
 

که این پندم آمد ز دارا به گوش
 

که چیزی به جز دوست گامی[160] منوش
 

مهیّا کن مجلس اهل کین
 

بساط خصومت فکند اینچنین
 

که چون قاصد از پیش دارا رسید
 

به شه نامه نام دارا رسید[161]
 

سکندر شهنشاه لشکرشکن
 

پی مشورت ساخت[162] یک انجمن
 

ز درج دهن بر سر بخردان
 

به دست سخن شد جواهر  فشان
 

که دانم که دارای[163] نا اعتمید
 

شتاید سویم چون به مقصد امید
 

ببینم که[164] تدبیر این کار چیست
 

که بر کار بی فکر باید گریست
 

سران سپه جمله روی نیاز
 

نهادند بر خاک آن سرفراز
 

چو شد شخص مقصود را دلربا
 

ز مشاطه لب جمال دعا
 

سخن را شدند از ادب حلّه پوش
 

حلی بند گوش تواضع ز هوش
 

که در بسته باشد دل کامیاب
 

چو دولت ز اندیشه ناصواب
 

فلک را تو آموزگاری به کار
 

نیازت نباشد به آموزگار
 

چو شه دید زاین گونه فرمانبری
 

هنربخش لب شد به گوهرگری
 

سخن را نماید[165] چنین رای من
 

که نبود به دارا مدارای من
 

در کین گشاییم تا روزگار
 

کرا رخت بر در نهد حلقه وار
 

کرا سرفرازد سپهر برین
 

کرا فرق یکسان شود بر زمین
 

که جا بر فلک سازد از دوش خاک
 

که خسبد به خواری در آغوش خاک
 

کرا آسمان کارسازی کند
 

به خون که گل رخ نمازی کند
 

کرا مهد عزّت شود آسمان
 

که غلطد به خواری در این خاکدان
 

چو زین رهگذر شد فراوان سخن
 

فروبست شوق جوابش دهن
 

دگر باره گشتند گردان[166] روم
 

پذیرای نقش مرادش چو موم
 

که هر چیز فرمان دهد تاجور
 

پذیریم اگر خود بود ترک[167] سر
 

وزان پس به فرمان سالار روم
 

در افتاد شورش به هر مرز و بوم
 

ز آمدشد لشکر بیشمار
 

گیاه ار نماناد فصل بهار
 

ز یونان ز بس لشکر آمد به هم
 

سر مو نماندی زمین بی قدم
 

زمین بی قرار از تزلزل چنان
 

که تمکین همی جست از آسمان
 

ز بس نعره کوس و فریاد مرد
 

نمی آمد آزرده را یاد درد
 

ز بس تنگ بر لشکر آمد زمین
 

فضای عدم گشت مردم نشین[168]
 

جهان تنگ زانگونه بر آن گروه
 

که تنگی فرو کرد پهلوی کوه
 

چنان تنگ این منبع آب و گل
 

که از دیده مور گشتی خجل
 

چنان بر جهان تنگی آورد زور
 

که تنگی برون رفت از جسم مور
 

طپش[169] جای یک قطره خالی ندید
 

عرق بود از آن رو برو ناپدید
 

ز بسیاری لشکر بی هراس
 

ز عالم برافتاد رسم قیاس
 

ز کثرت زمین در عذاب آنچنان
 

که محشر طلب بود چون مردگان
 

چو عارض بفرمود کردی شمار
 

رسیدی شمارش به سیصد هزار
 

چنان لشکری برد بیرون ز روم
 

که آسان شد از وی شمار نجوم
 

به نیکوترین طالع آن نیک بخت
 

به تاراج ایرانیان بست رخت[170]
 

فرود آمد از تخت و بر زین نشست
 

درآورده از کین در ابرو شکست
 

برون آمد از شهر و صحرا گرفت
 

علم از ثری تا ثریا گرفت
 

به غریدن کوس غیرت اثر
 

به جنبش فلک از زمین بیشتر[171]
 

جهان آنچنان پر ز گرد سپاه
 

که از دل نمی زد[172] علم دود آه
 

چنان گرد پر شد که در رستخیز
 

شود عرصه آسمان مرده خیز
 

ز دریا گذر کرد آن سیل کین
 

خرابی درآمد به ایران زمین
 

وطن کرد در کوه ها خانگی
 

دمید از وطن بوی بیگانگی
 

بدانگونه شد رسم دشتی گریز
 

که شد رستنی از وطن کنده نیز[173]
 

چو گردید آن شور و غوغا بلند
 

عمارت قد افراخت از شهر بند[174]
 

بدانگونه شد سخت دیوار و در
 

که سختی برون شد ز کوه ]و[کمر
 

رسید این خبر چون به دارا نخست
 

پی کین رومی کمر کرد چُست
 

به فرمان چو شد کنده خرگاه خاص
 

ز پیوند خاک آسمان شد خلاص
 

تن نقره آیین در آهن گرفت
 

صنمخانه زین نشیمن گرفت
 

به جولان درآورده پوینده را
 

ز حیرت زبان بست گوینده را
 

کلاه شهی[175] از سرش زیب گیر
 

به گرد سرش گشته چرخ[176] اثیر
 

کمرگاه از ترکش آراسته
 

چو دیرین چنار نپیراسته
 

حمایل یکی تیغ آذر به دست
 

که نارد چو او شعله آذرپرست[177]
 

به کف سی اَرَش نیزه بَرزَه[178] دار
 

چو بازوی سیمین بران از خمار
 

یکی گرزه گاو سر زیر ران
 

که بودی سبک هر گرانی از آن
 

به فتراک بربسته زورین[179] کمند
 

که اندیشه اش سردرآرد به بند
 

به این زیب و فرّ شد روان آن جناب
 

طلاطم کنان همچو دریای آب
 

مسافت چو کم شد میان دو شاه
 

ز هر سو فرود آمدند آن سپاه
 

شبانگاه کین آتشین آفتاب
 

فرو برد سر زیر دریای آب[180]
 

بشد آشکارا نهان از بخار[181]
 

ولی هیچ نه در میان آشکار
 

شب تیره از روزن[182] آمد برون
 

چو دودی که از شعله لاله گون
 

شبی در درازی چو خواب قتیل
 

به راحت دهی چون قیامت نخیل
 

سیاهی به حدی که مانند قیر
 

شدی تیره رخسار ما فی الضمیر
 

ز بس ظلمت از پرتو خود چراغ
 

ز تاریکی دیده جستی سراغ
 

ز بس هول شب اشتلم کرده بود
 

ره دیده را خواب گم کرده بود
 

به زشتی بدانگونه دمساز شد
 

که نظاره با دیده ناساز شد[183]
 

چو هنگام مردن به سختی علم
 

به اطوار ظالم[184] قدم بر قدم
 

شب هول بخشنده تر از بلا
 

سیه رو تر از روزگار گدا
 

طلایه برون شد ز هر دو سپاه
 

ز صد میل شد بسته بر خواب راه
 

ز بس شد سراسیمه زان انقلاب
 

نمی یافت اصلا ره دیده خواب
 

ز فریاد و افغان در آن تیره شب
 

شده خواب از دیده دوری طلب
 

ز افغان گردان شب زنده دار
 

گرفتی همی غفلت از شب کنار[185]
 

بیا ساقی آن تلخ نادیده غم
 

به من ده کزان کام شیرین کنم
 

مگر بگذرانم شبی در طرب
 

که داریم در پیش روز عجب
 

دگر روز کاین آتش تابناک
 

سرآورده بیرون ز کانون خاک
 

فروزنده شد شمع هش در دماغ
 

وزان سوخت غلغل به صد درد و داغ
 

به جنبش درآمد دو دریای تیغ
 

زمین[186] گشت گویا به ذکر دریغ
 

سکندر به آرایش تن ز خواب
 

قد افراخت چون شعله آفتاب
 

بدانگونه آراست بر تن سلاح
 

که گشتی برو جانفشانی مباح
 

به بر کرد درعی به خوبی[187] چنان
 

که پوشد به شب درع[188] ازو آسمان
 

تن آن کس که از وی برآراستی
 

تن خویشتن را هدف خواستی
 

کلاهی به فرقش ز فولاد ناب
 

که از دیدنش لرزه زد آفتاب
 

کمر ترکشی همچو طاووس مست
 

که طاووس را جلوه اش پر شکست
 

حمایل یکی تیغ آتش اثر
 

که می کرد از خشمش آتش حذر
 

کمندی فروهشته از روی ران
 

به قیمت گرامی تر از تار جان
 

به دستش یکی نیزه دل پسند
 

چو روز قیامت به قامت بلند
 

زده در کمر گرزه پُر شکوه
 

برو دسته نخلی که روید ز کوه
 

به حدی مؤثّر گرانی در آن
 

که گشتی ز نظاره اش سر گران
 

بدانسان سلیحی[189]چو بر خویش بست
 

برون شد ز خرگاه و بر زین نشست
 

به غریدن کوس دستور داد
 

وزان گوش را نیش زنبور داد
 

ز نالیدن نای زرّین بدن
 

دریدی همی مرده بر تن کفن
 

وز آن سو چو خور شاه[190] ایران گروه
 

برآراست از خُودِ زر، فرق کوه
 

به بر در فکند آسمان گون زره
 

که گفتی به او توأمان زا و زه
 

کمرگاه آراسته از خدنگ
 

که در مویه[191] بدشان گذرگاه ننگ
 

سنانی چو اندوه عاشق دراز
 

وطن گیر در سینه ها همچو راز
 

به دستش مسلسل کمند بلا
 

چو بازوش زورین[192]، چو دستش رسا
 

به بستن ز حیله هنرمندتر
 

خوش آینده تر دست را از هنر
 

نهاده یکی گرز بر گردنش
 

که پیل دمان ماندی از بردنش
 

چنان سر بزرگی که از شرح آن
 

ز پُرّی نگردد زبان در دهان
 

یکی سبز تیغی حمایل ز دوش
 

خوش آینده تلخی ازو همچو لوش[193]
 

چو شد ز آلت کین تنش بهره مند
 

درآورد پا در رکاب سمند
 

چو خور سوی میدان شتابنده شد
 

ز برقش تن خاک تابنده شد
 

ز غریدن کوس قالب تهی
 

درآمد به سر مور را فربهی
 

ز بس تیز آوازه نای زر
 

به گوش صدف سفته می شد گهر
 

قوی کرد مانند بازوی خویش
 

یمین و یسار و پس و قلب و پیش
 

به دست چپ و راست مردان مرد
 

فرستاده خود در میان جای کرد
 

بیاراست در پیش و پس صد گروه
 

به تندی سیلاب و تسکین کوه
 

ز بس ناله نای و کوس و نفیر
 

پریدند از جا عقابان تیر
 

شکارافکنان سوی هم تاختند
 

ز امیدها خانه پرداختند
 

برآمد به خورشید تابنده گرد
 

ز بس گشت هر سو شتابنده مرد
 

جهان تیره گردید چون زوربد
 

فلک فتنه گر چون بدآموز بد
 

چنان تنگ شد بر نفس زور کرد
 

که آمد شدن از‏بن‏ موی مرد[194]
 

چو ماری که از کینه پیچان شده
 

نفس در دل و سینه پیچان[195] شده
 

ز بس بستن اندر نظرها نشست
 

توان از کمند نظر دست بست
 

ز بس بود از تیغ کین قطع ]و[ فصل
 

نمی شد به هم تار خورشید وصل
 

زمین شد چنان غرقه در خون ناب
 

که با خفت تن فرو رفت چو آب
 

برآمیخت چندان به گِل خون مرد
 

که از صفحه خاک خون نشر کرد
 

چنان مرد آمد مهابت شعار
 

که دام و دد از کشته کردی کنار[196]
 

ز نظاره تیغ الماس فر
 

تحقق پذیرفت قطع نظر
 

ز گردیدن ژنده پیلان مست
 

یکی شد زمین بس که در هم شکست
 

چنان شیهه زد ابرش دیوزاد
 

که حسِّ شنو یافت در خود جماد
 

چنان شد جهان پر ز گرد سپاه
 

که از دل نمی زد علم دود آه[197]
 

بدانگونه شد آدمی خوار و زار
 

که خاک از جسدها گرفتی کنار
 

چنان راست بر سینه ها شد سنان
 

که بیند کسی گردران از کران[198]
 

ز انبوهی آن فتد بی گزاف
 

خطوط نظر را به سر صد شکاف
 

ز نوک سنان های بالابلند
 

ز حمل سواران پیچان کمند
 

فروشد چنان پشت گاو زمین
 

به حد کمیت فلک ناف چین
 

کزان هر یکی را کنون بی گزاف
 

به نوعی بدل شد به هم پشت و ناف[199]
 

ز بس نعره و شیون خشمناک
 

تهی گشت همچون فلک مغز خاک[200]
 

سکندر درآمد به میدان کین
 

درافکند از کین در ابروی چین
 

یکی تیغ الماس گون در کفش
 

که هفت آسمان سوختی از تفش
 

به وقت بریدن به سرعت چنان
 

که بر فرق خصمش چو سازد روان
 

قوی پنجه همچو بازوی مرگ
 

به سنگین دلی هم ترازوی مرگ
 

بدی همچو ناسازی آسمان
 

کریهی چو آزردن دوستان
 

به دستش شود خاک سیم روان
 

چو زور سخن لال را بر زبان
 

بری قامتی از هنر چون خطب
 

تهی عارضِِ[202] از حیا چون طلب
 

به ناحق شناسی بدآموز کفر
 

بسی تیره تر دانَش از روز کفر
 

به سان دم واپسین بی وفا
 

چو آغاز هر کار ناآشنا
 

جهان گر شود چون دل مور تنگ
 

نیفتد برو پرتو خور ز ننگ
 

گر آیینه رو در جمالش کند
 

عجب گر قبول خیالش کند
 

مه عید اگر بیندش مهروار
 

شود خوار در دیده روزه دار
 

شنیدم که پوری از آن بدسیَر
 

بشد کشته از دست آن تاجور
 

ستمگر مشو گر شوی با کسی
 

ازو چشم تنگی نداری بسی
 

که گر دست یابد کند با تو آن
 

که گرید به حال تو نامهربان
 

کنی دست را گر به قاقم درشت
 

به پاداش آن یابی اش خارپشت
 

طویل القدی همچو طول امید
 

تن از ضعف لرزان تر از برگ بید
 

به صورت ضعیف و به سیرت مریض
 

به نزد تنش مو سطبر و عریض
 

گرش آتش افتد به تن چون گیای
 

ز ضعف تن آتش نخیزد ز جای
 

به فرض ار زند دست در تار[204] مهر
 

ز هم نگسلد گر رود تا سپهر
 

نه دستش به برداشتن رنجه شد
 

که با دعویش پیچه در پیچه شد
 

ز چشم ار فتد چون به رویش نظر
 

نیاید به نظاره بیرون دگر[205]
 

حصاری ز مردی سرافرازتر
 

ز مغرور در صلح ناسازتر
 

اگر تا به آتش بکاوی زمین
 

نبینی درو جز بلندی دفین
 

ز چاهش بلندی مه ناامید
 

بلندی ز اوجش چو چَه ناامید
 

نه افکنده سایه چو همّت به خاک
 

مبرّا زمینش چو عرش از مغاک
 

مگر روزگارش به سختی گذشت
 

که پیرامنش آشنایی نگشت
 

ز سختی مگر آمدش این به سر
 

که زد خیمه از آفرینش به در
 

بُدی[207] بر سخن اعتماد آنچنان
 

که گفتند و رفتند بر آسمان
 

به سر فکر بالا شدن شد چنان[208]
 

که شد کنده سر هر که شد تن گران
 

به بالا شدن از نگه چُست تر
 

همه قلعه گیر از کمند نظر
 

بدن محض آتش شده از غضب
 

که با طبع گردد بلندی طلب
 

فتادی ز بازو اگر دست کار
 

به دیوار بالا شدی همچو مار
 

مگر شد فلک سنگ آهن ربا
 

که شد آسمان پر ز آهن قبا
 

ز گرد آنچنان شد هوا پای گیر
 

که رفتی یلان سوی بالا چو تیر
 

چو اندیشه اهل حیرت، حرون
 

چو معراج عیش لئیمان نگون
 

تنش از هوا سست تر زیر بار
 

به سختی علم با وجودش غبار[211]
 

ز پیموده راهی دگر یک قدم
 

جز این کآمده در وجود از عدم
 

میانش فزونتر ز قانون[212] بسی
 

همانا برو برده بار خسی
 

چنان کاهلی در تنش کرده جا
 

که نقش ار کنی صورتش بر هوا
 

نباشد عجب کز ثبات قدم
 

نریزد ز هم تا به حشر آن رقم
 

ندیده است استاده اش روزگار
 

به زیر هوا از گرانی بار
 

به واپس[213] شدن آنچنان راه جو
 

که ایام ماضی شدی[214] حال او
 

ز هر جا که خواهی گریزی چو دود
 

بر آن جانبش حمله باید نمود
 

گرش رهنمای نهایت شوی
 

سزد گر برون از بدایت شوی
 

نهد گر قدم را ز جا بیشتر
 

خورد از هوایش به دیوار سر
 

امیدم برو شد مگر راهبر
 

که هر دم ز لطفت شود دورتر
 

روا نیست شاها که با این کلام
 

ز غیرت چو رخشت بخایم لجام[215]
 

مرا پای معنی ز حسرت ببند
 

جهانی ز تو داد جولان سمند
 

چو طفلان به چوبین سمندم نتاز
 

خران کرده جا خانه زین ناز[216]
 

چو مرکب مرا پر ز مسمار پا
 

سگان بسته از ناز در پا[217] حنا
 

ثنائی ازین ره عنان باز پیچ
 

که از وی نیابی جز الماس هیچ
 

تهی پا چو یابی ز رفتن گزند
 

بر اسب سخن نعل مقصود بند
 

مرا سرفرازی دهد شهریار
 

به یک خنگ[218] چوگانی شاهوار
 

کمر کوته و بر فراخ و بلند
 

که گر صورتش را کشد نقشبند
 

نکرده قلم شکل دستش تمام
 

ز دست افکند پیش چون برق گام[219]
 

کشی گر عنانش در اندیشه اش[220]
 

نیابی به غیر از سکون پیشه اش
 

جهنده به حدی که گر دیده ور
 

به پایش ببندد کمند نظر
 

جهد گر ز گرمی ز جا چون سپند
 

شود پاره از کوتهی آن کمند
 

نکردند اجزای تمثال او
 

به هم متصل همچو دنبال او
 

که هر عضو از اعضاش گاه رقم
 

نه استند از ره به اتمام هم[221]
 

چو سازم بر آن باد صرصر وطن
 

سلیمان شوم در جهان سخن
 

به مدحت بساط آنچنان گسترم
 

که در آفرینش نگنجد سرم[222]
 

زهی همتّت بر فلک سرفراز
 

میادت چو همت به چیزی نیاز
 

ارم[223] نزد بزم تو ای تاجور
 

بود نطفه ای کو نبسته صور[224]
 

به دربانی همّتت لامکان
 

زده تکیه بر کرسی آسمان[225]
 

]ز[ رزمت نمی گردم افسانه گوی
 

که ترسم طبیعت شود جنگ جوی
 

گشاید به غورت نظر هولناک
 

خرد همچو طفلی که بیند مغاک
 

الا تا ببینند[226] بالا و پست
 

کنی رخش اندیشه را پای بست
 

روان جهان باش ]و[حکمت روان
 

به سان قضا بر زمین و زمان
 

یکی روز کین چرخ فیروزه رنگ
 

که هم شهد ازو خیزد و هم شرنگ
 

جهان بر زمین شادمانی فشاند
 

که شادی در اجرام علوی نماند
 

چنان بهره ور شد جهان از طرب
 

که بیرون نیامد کدورت به شب
 

برآن روز میمون خرّم سرشت
 

که بردی نکویی[228] گرو از بهشت
 

چنان آسمان عیش بخشنده شد
 

که شب از پی روز آینده شد
 

فراغت بساط آنچنان گسترید
 

که اندیشه بی عیش جایی ندید
 

چو من دیدم آن روز آراسته
 

که گویی نکویی ازو خواسته
 

ز شادی چراغ دلم برفروخت
 

ولی تاب حیرت دماغم بسوخت
 

که این خوش دلی یارب از بهر کیست؟
 

ز گردون خلاف طبیعت ز چیست؟
 

چرا آسمان غمگساری کند؟
 

زمانه چرا سازگاری کند؟
 

که ناگه سروشی رسیدم به گوش
 

که ای حیرت اندوز حیرت فروش
 

مر این شادمانی طلبکار توست
 

کمین مایه روز بازار توست
 

گذشت آن کزین چرخ نا اعتمید
 

چو شب دور باشی ز روز سفید
 

برون آی ازین کنج کلفت سرشت
 

چو طوبی[229] قدم نه به باغ بهشت
 

مشو زینت یک محل گنج وار
 

یکن[230] عالم آرای چون ]نو[بهار
 

چو این حرفم آمد ز هاتف به گوش
 

دگر باره حیرت درآمد به جوش[231]
 

بدو گفتم ای واقف هر نهان
 

به تصریح این راز بگشا زبان
 

که بهر چه گشتم چنین ارجمند؟
 

چرا کوکب طالعم شد بلند؟
 

ز فیض که گشتم چنین دلپذیر؟
 

به بال که گشتم چنین اوج گیر؟
 

بگفتا که ای ابر باران هنر
 

ز باران ابرت هنر بیشتر
 

از آن ایزدت داد این برتری
 

که رخ سوی آن[232] آستان آوری
 

چو اقبال بر رویت این در گشاد
 

بنه زینِ دولت بر اسب مراد
 

چو خورشید خاور رها کن عنان
 

بجو مطلع قدر از آن آستان
 

دلم چون ز هاتف شنید این سخن
 

ببالید قدرم چو سرو چمن
 

سوی پایه خود چو بشتافتم
 

فلک را به تحت الثّری یافتم
 

چو جُستم بسسیج از پی انتقال
 

مهیّاتر آمد ز سیر خیال
 

نهادم قدم چون در آن جست و جوی[233]
 

بزد موج از خنده ام آب روی
 

رهی پیشم آمد چو راه خدای
 

که از قدر آن ره سرم گشت پای[234]
 

خرامم در آن راه خوشتر از آن
 

که سیر نظر در رخ نیکوان
 

چو پیموده شد آن ره دل پسند
 

رسیدم بر آن آستان[235] بلند
 

فلک هیئتی آمدم در نظر[236]