اشاره

در طول تاریخ حوزه‌های علمیه عهده‌دار پاسداری از فرهنگ و اندیشه شیعه بودند. آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه در لبنان بسیار حائز اهمیت است، زیرا این حوزه بعد از دو حوزۀ مهم نجف و قم، از پیشینه و اهمیت زیادی برخوردار است. ورود تشیع به لبنان به صورت عام و جبل عامل به صورت خاص، از مسائل مبهم تاریخی است و مصدر و مرجعی که بتواند تاریخ دقیق و روشنی در این موضوع ارائه دهد وجود ندارد.[1]

 پیشینه تشیع در لبنان

پیشینه جغرافیایی تشیع در لبنان به منطقه جبل عامل باز می‌گردد. برخی تشیع لبنان را به زمان فتح منطقه شامات ربط می‌دهند. بدین بیان که در فتح شامات، قبیله خزاعه شرکت و به محبت و پیروی از امام علی(ع) شهرت داشته‌اند.[2]  این ‌اندیشه به صورت کامل‌تر در نظریۀ آن دسته از اندیشمندانی که تشیع لبنان را به ابوذر نسبت می‌دهند ظهور یافته است. برخی اندیشمندان شیعه در منطقه جنوب لبنان بر این باورند که شیعه در لبنان، از جوامع دیگر اسلامی‌ به استثنای حجاز کهن‌تر است. ایشان تأسیس شیعه جبل عامل را به ابوذر غفاری نسبت می‌دهند[3] و ظاهراً علامه حر عاملی بر این باور بوده است.[4] دو مسجد با قدمت تاریخی در جبل عامل، واقع در روستای میس الجبل و روستای صرفند، مؤید این نظریه است. البته این نظریه محل تأمل برخی از عالمان بوده است،[5] به طوری که برخی این نظریه را با دلایل قوی رد کرده‌اند.[6]

آنچه درباره گرایش شیعی مردم لبنان مسلم است، زوال حکومت اموی در سال 128هجری و دورشدن مرکز حکومت و خلافت از شام و همچنین تشکیل دولت‌های شیعی فاطمیان در مصر و شام (297- 576 هجری) و حمدانیان در حلب (293 - 394 هجری) است.[7] برخی اندیشمندان در تحقیقات خود، دولت‌های شیعی را عامل گرایش منطقه جبل عامل و لبنان به مذهب تشیع دانسته‌اند.[8]

جامعه شیعه لبنان، از قرن سوم هجری به بعد در جبل عامل و بخش شمالی دره بقاع، طرابلس و کسروان ساکن بودند، اما در پی استیلای صلاح‌الدین ایوبی بر سوریه و حاکمیت حکام ایوبی، شیعیان ناچار شدند از منطقه شمالی لبنان به مناطقی کوچ کنند که امروز نیز همچنان در آن ساکن هستند.[9]

پیشینه حوزه علمیه شیعه در لبنان

پیشینه حوزه‌های علمیه لبنان به سال 760ق برمی‌گردد. اولین حوزه علمیه به دست شیخ إسماعیل جزینی در شهر جزین بنا شد.[10] هر چند این تأسیس، اولین حوزه علمیه لبنان نبود، ولی در لبنان علمای بزرگی ظهور کردند که به مراحل عالی اجتهاد و فقاهت رسیدند و فقه و کلام و حدیث شیعه را قوت بخشیدند.

امروز لبنان کشوری است که شیعیانش از اکثریت نسبی برخوردارند و در سطوح علمی‌ و دینی و فرهنگی، همگام با شیعیان ایران یا عراق به فعالیت‌های مؤثر و مفید اشتغال دارند. حوزه‌های علمیه لبنان هر چند فعالیت مستمر چشمگیری^[11] ندارند، ولی همواره در مناطق مختلف لبنان فعال بوده و به تربیت عالمان و مبلغان مکتب اهل بیت مشغول هستند. معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان، نیازمند پژوهش میدانی وسیعی بود که وقت و توان وسیعی می‌طلبید. با شروع کار میدانی در این حوزه با کتابی با عنوان الحوزات الشیعیۀ العاصرۀ بین مدرستی النجف و قم، لبنان نموذجاً^[12] برخوردم. در این تحقیق نوشتار در کنار پژوهش میدانی خود، از این کتاب نیز بهره برده‌ام.^[13] پژوهش حاضر به بررسی و معرفی حوزه‌های علمیه و مؤسسان و نظام آموزشی و اهداف آن پرداخته است.

حوزه‌های علمیه معاصر لبنان

حوزه‌های علمیه معاصر لبنان که در حال حاضر فعال بوده، در دو سطح برادران و خواهران به تربیت مبلغ و مدرس اشتغال دارد در ادامه به معرفی کوتاهی از این حوزه‌های علمیه می‌پردازیم.

1 - 4. حوزه علمیه النجف الأشرف در حاریص^[14] جبل عامل (برادران) - حوزۀ جامعۀ النجف الأشرف للعلوم الدینیۀ

شیخ محمد الفقیه در سال 1989م بعد از رجوع از نجف این حوزه را تأسیس کرد و به‌وضوح اعلام داشت که این حوزه به حوزه علمیه نجف منتسب است و طبق روش آموزشی حوزه‌های علمیه کلاسیک اداره می‌شود. این حوزه ابتدا در منزل شیخ مفید در صور آغاز به کار کرد تا اینکه در سال 1999م به ساختمان جدید منتقل شد. ساختمان جدید حوزه دارای پنج طبقه و دو سالن اجتماعات و اتاق‌هایی برای طلاب و استادان است. این مدرسه بعد از انتقال به ساختمان جدید، فعالیت‌هایش تقویت شده و اکنون در هر مرحله تحصیلی، بیش از 60 طلبه دارد. مدرسه همچنین مجله‌ای علمی با نام رسالة النجف دارد.[15]

2 - 4. حوزه علمیه امام جواد در بیروت (برادران) - حوزة الإمام الجواد

شیخ یوسف سیبتی یکی از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه قم، بعد از بازگشت به لبنان 1986م حوزه علمیه امام جواد را در بیروت تأسیس کرد. دروس حوزه از ساعت 6:30 صبح شروع می‌شود و سالانه حدود 35 تا 55 طلبه در این مدرسه تحصیل می‌کنند. تمام مراحل حوزوی در این مدرسه تدریس می‌شود و مخارج مدرسه از راه حقوق شرعی تأمین می‌شود.[16] 3 - 4. حوزه علمیه امام حجت در بیاض^[17] جبل عامل (برادران) - حوزة الإمام الحجة

شیخ إبراهیم سلیمان بیاضّی که از بزرگان علم و تقوی بوده و در نجف تحصیل نموده است. در سال 1991م در شهر بیاض این حوزه را تأسیس کرد. ایشان اکنون نزدیک هشتادوپنج سال عمر دارند (حفظه الله) و همواره بر اهمیت و نقش حوزه‌های علمیه در رسالت و وظایف شرعی شیعیان تأکید دارند. شروع فعالیت این حوزه در منزل شخصی ایشان با تدریس دروس حوزوی بوده که در سال 1991م با ساخت مدرسه‌ای با دو ساختمان و هر کدام با سه طبقه فعالیت رسمی‌خود را آغار کرده است.

این حوزه در دو سطح مقدمات و سطح طلبه دارد که طلبه بعد از گذراندن سطح برای ادامه تحصیل در بحث خارج به نجف یا قم مراجعت می‌کند. این حوزه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی داشته و هر سال تنها بیست طلبه پذیرش دارد.[18]

4 - 4. حوزه علمیه امام حسن مجتبی در بعلبک بقاع (برادران) - حوزة الإمام الحسن المجتبی

این حوزه، دومین حوزه شیعی بعلبک است که شیخ مهدی سلیمان یحفوفی در سال 1997م تأسیس کرد. در این حوزه افزون بر دروس حوزوی، برخی مواد درسی فرهنگی اجتماعی نیز تدریس می‌شود. هر چند مؤسس این حوزه از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه قم است، ولی این حوزه در واقع به درخواست آیت‌الله سیدمحسن حکیم تأسیس شده است و به مجلس اعلای شیعیان لبنان و حوزه علمیه نجف مرتبط است. تمام سطوح حوزوی در آن تدریس می‌شود و تعداد طلاب آن بیش از 40 نفر است.

1. - 4. حوزه علمیه امام صادق در صیدا (برادران) - حوزة الإمام الصادق

علامه عفیف نابلسی در خانه خود به تربیت طلاب علوم دینی می‌پرداخت که سپس با حمایت رهبر انقلاب اسلامی ‌ایران محلی برای این امر اجاره شد. اکنون با حمایت جمهوری اسلامی ‌ایران این حوزه علمیه در ساختمان زیبایی موسوم به مجمع السیدة الزهراء در پنج طبقه، علاوه بر تربیت طلاب علوم دینی، به فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی نیز می‌پردازد. این حوزه بعد از حوزه ابوالفتح کراجی (م 449 ق) اولین حوزه علمیه شیعی در صیدا است و با زعامت علامه نابلسی در صیدا فعالیت خوبی دارد. امتیازات این حوزه عبارتند از:

- این حوزه از مجموعه مؤسسات علمی ‌و آموزشی و تربیتی تشکیل شده است که بر غنای علمی‌ آن می‌افزاید.

- بخش اعظمی ‌از طلاب این حوزه دانشگاهیان هستند.

- این حوزه ارتباط خوب و مناسبی با دانشگاه دارد.

- فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی این حوزه طلبه‌ها را هوشیار و اجتماعی تربیت می‌کند.

- تشویق طلاب بر مناظرات و گفتگوهای علمی‌ و سازنده.

- مسئولان این حوزه امیدوار هستند که مشکلات مالی این حوزه برطرف شود و نشاط اولیه خود را در صیدا احیا کند.

1. - 4. حوزه علمیه امام صادق در نبطیۀ جبل عامل (برادران) - حوزة الإمام الصادق

اولین حوزه علمیه معاصر در نبطیۀ است که توسط شیخ عبدالحسین صادق تأسیس شده است، ولی اکنون به دلیل تأسیس و افتتاح حوزه علمیه اهل البیت در نبطیه، از سال 2001م تعطیل است. این حوزه 30 طلبه و 7 استاد داشت و بحث خارج را استاد شیخ حسن رمیتی از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه قم به عهده داشت.

1. -4. حوزه علمیه امام علی در بیروت (برادران) - حوزة الإمام علی

این حوزه به درخواست آیت‌الله بهجت و به دست علامه سیدجعفر مرتضی در ساختمانی چهار طبقه در همسایگی سفارت جمهوری اسلامی‌ ایران در بیروت، در منطقه بئر حسن و در سال 2000م تأسیس شد. طلاب این حوزه قبل از جنگ 33 روزه بیش از تعداد امروزی بود. اکنون در این حوزه 40 نفر به تحصیل علوم دینی مشغول هستند. هم‌جواری این حوزه با سفارت جمهوری اسلامی ‌ایران در بیروت، موجب شده است که رفت‌وآمد به این حوزه مشکل باشد. در این مدرسه به روش‌های سنتی قم و نجف تأکید می‌شود.

1. - 4. حوزه علمیه امام منتظر در بقاع (برادران) - حوزة الإمام المنتظر

این مدرسه توسط دبیر کل سابق حزب الله شهید سیدعباس موسوی با حمایت امام موسی صدر و علامه فضل‌الله و به درخواست سیدمحمدباقر حکیم در سال 1978م تأسیس شد. در سال 1987م ساختمان جدید و زیبایی در بلندی مشرف به بعلبک ساخته شد، ولی در نبود حامیان و مؤسس مدرسه، رو به ضعف نهاد. سیدحسن نصرالله از طلاب این مدرسه علمیه بوده است.[19]

این حوزه اولین‌هایی را به خود اختصاص داده است. اولین حوزه منطقه بعلبک. اولین حوزه‌ای که توسط امام موسی صدر و علامه فضل‌الله حمایت می‌شد. اولین حوزه‌ای که به سفارش مرجع تقلید شیعی تأسیس شده و حوزه‌ای است که قسمتی از ساختمانش در اثر اصابت موشک آسیبب دیده است.

1. - 4. حوزه علمیه امام مهدی در برج البراجنه بیروت (برادران) - مدرسة الإمام المهدی

مدرسه امام مهدی توسط سیدحسن شیرازی در سال 1971م تأسیس شد. این مدرسه حدود چهل نفر طلبه داشته است و اولین مدرسه‌ای بود که در بیروت توسط یک غیرلبنانی تأسیس شد. این مدرسه بعد از شهادت مؤسس آن در بیروت در سال 1980م بسته شد.

1. - 4. حوزه علمیه امام مهدی در صدیقین ^[20]جبل عامل (برادران) - حوزة الإمام المهدی

این حوزه علمیه بیشترین تأثیر را در جنگ‌های داخلی و اوضاع سیاسی امنیتی لبنان داشته است، به طوری که در طول فعالیتش، شدت و ضعف‌هایی را تجربه کرده و نهایتاً از فعالیت بازمانده است.

شیخ عبدالمنعم منها بعد از چند ماه حضور در نجف اشرف، به همراه علامه فضل‌الله در سال 1965م به لبنان باز می‌گردد و در حوزه علمیه نبعۀ، همراه علامه فضل‌الله بوده است. در سال 1975 که جنگ داخلی لبنان در گرفت، شیخ عبدالمنعم منها به روستای خود صدیقین، رجوع می‌کند و آنجا مدرسه علمیه امام مهدی را تأسیس می‌کند، ولی این مدرسه در کمتر از دو سال، به دلیل فعالیت‌های سازمان‌های فلسطینی و صدیقین و هجمه‌های نیروهای اسرائیلی به آنها بسته می‌شود.

در سال 1982م این مدرسه با حمایت کامل جمهوری اسلامی‌ایران، تجدید بنا شده و فعالیت خود را از نو شروع می‌‌کند و بعد از تأسیس حزب الله در لبنان، این مدرسه پناهگاه مجاهدین حزب‌الله می‌شود که روزانه به درس و بحث اشتغال داشتند و شب‌ها همگام مجاهدین بر علیه دشمن اسرائیلی مجاهده می‌کردند. این مدرسه 33 شهید را در راه مقاومت اسلامی‌تقدیم کرده است.[21]

11 - 4. حوزه علمیه اهل البیت در بنت جبیل جبل عامل (برادران) - حوزة اهل البیت

این حوزه، أهل البیت نام دارد و از سال 2001 تا 2006م مدیریت این حوزه با شیخ عبدالحسین صادق بود و تعداد 30 طلبه و 7 استاد در این مدرسه به تعلیم و تعلم مشغول بودند که به دلیل مسائل سیاسی تعطیل شده است.[22]

12 - 4. حوزه علمیه اهل البیت در بنت جیبل جبل عامل (برادران) - معهد أهل البیت

این حوزه با نام معهد أهل البیت حد فاصل بنت جبیل و مارون الرأس واقع شده است که 30 طلبه دارد. این مدرسه شرایط سختی برای تحصیل ندارد و بعد از جنگ 33 روزه، اقبال زیادی از سوی جوانان به تحصیل در این مدرسه دیده می‌شود. مدیریت این حوزه با شیخ صالح فیاض است.[23]

13 - 4. حوزه علمیه بشیر در تول^[24] جبل عامل (برادران) - حوزة البشیر

این حوزه یکی از فعالیت‌های مجمع البشیر الدینی نبطیۀ است که تأسیس آن به درخواست علامه محمدمهدی شمس‌الدین در سال 1998م بوده است. این حوزه نیاز به خوابگاه برای طلاب مجرد دارد و از نظر مالی توان پرداخت شهریه به طلاب را ندارد. تعداد طلاب این حوزه بین 30 تا 50 نفر است.[25]

14 - 4. حوزه علمیه ثقلین در حارۀ حریک بیروت (برادران) - حوزة الثقلین العلمیۀ

این حوزه در سال 1984م توسط سیدعبدالکریم فضل‌الله در حاره حریک تأسیس شد و کلیه سطوح حوزوی تدریس می‌شد. این مدرسه سالانه 25 نفر طلبه داشت، ولی از سال 2005م به دلیل فشارهای مالی و همچنین به دلیل تدبیر مالی برای تأسیس ساختمان جدیدی در شویفات از فعالیت بازمانده است. اکنون این حوزه در با فعالیت‌های درمانی و بهداشتی فعالیت دارد.

1. - 4. حوزه علمیه جبل عامل در شرقیۀ^[26] جبل عامل(برادران) - حوزة جبل عامل العلمیۀ

این مدرسه إبتدا در شهر غسانیه بوده که بعد به شهر شرقیه مقام النبی جلیل انتقال یافته است. این انتقال در اثر خواب یکی از مؤمنان آنجا بوده است. بین سال‌های 1988 و 1987م طلاب و استادان این مدرسه به دلیل جنگ داخلی دو گروه شیعی حزب‌الله و حرکت امل، به بیروت منتقل شدند و در سال 1990م دوباره به شرقیه رجوع کردند. این مدرسه سالانه 100 طلبه داشت که از سوی علامه فضل‌الله و حجت‌الاسلام اختری سفیر وقت جمهوری اسلامی‌ ایران در دمشق حمایت مالی می‌شد. این مدرسه از سال 2005م به دلیل تغییر سفیر ایران در دمشق و قطع حمایت‌های مالی از طرف ایشان از فعالیت باز مانده است.[27]

16 - 4. حوزه علمیه حبوش^[28] در نبطیۀ جبل عامل (برادران) - الحوزة الدینیۀ حبّوش

سیدعلی مکی الحبّوشی این مدرسه را در سال 1987م در نبطیه تأسیس کرد و مدرسه فعالیتش را با 20 طلبه آغاز کرد. این مدرسه در سال 1995م به حبّوش منتقل شد. این مدرسه در حبّوش افزون بر تربیت طلاب و علماء به فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی نیز مشغول است. شرط ورود به این مدرسه دارابودن مدرک دیپلم می‌باشد.[29]

17 - 4. حوزه علمیه السیدۀ الزهراء در بعلبک (خواهران) - حوزة السیدة الزهراء

این حوزه اولین حوزۀ علمیه خواهران در لبنان است که توسط شهید سیدعباس موسوی در سال 1979م تأسیس شد. اهتمام این حوزه به تربیت زن مسلمان نمونه بوده است. وجود خوابگاه خواهران این حوزه را از دیگر حوزه‌های خواهران متمایز کرده است و از همه مناطق لبنان و حتی از سوریه برای تحصیل به این مدرسه می‌آیند. تعداد طلبه‌های این بین 50 و 60 نفر در نوسان است.[30]

18 - 4. حوزه علمیه سیدالشهداء در بئرالسلاسل^[31] جبل عامل (برادران) - حوزة سیدالشهداء

این حوزه توسط شیخ فادی سعد تأسیس شد. تعداد طلاب این حوزه 50 نفر است که در تمام مراحل حوزوی از مقدمات تا بحث خارج در تحصیل هستند. بحث خارج اصول را شیخ فادی سعد و بحث خارج فقه را سید لؤی نورالدین ارائه می‌دهند. تلاش شیخ فادی سعد بر این است که حوزه سیدالشهداء از نظر علمی‌ متمایز باشد و هر سال به طلبه ممتاز که حضور علمی‌خوبی داشته باشد، جایزه مناسبی داده می‌شود. نیز هر سال مدیر حوزه، نقاط منفی و مثبت سال تحصیلی گذشته را یادآور می‌شود.[32]

19 - 4. حوزه علمیه سیده زینب در صیدا (خواهران) - حوزة السیدة زینب للشریعة الإسلامیة

این حوزه از فعالیت‌های مجمع سیده زهراء علامه عفیف نابلسی است که در آن خواهران طلبه به تحصیل علوم دینی مشغول هستند. فارغ‌التحصیلان این مدرسه بیش از 500 نفر هستند.

1. - 4. حوزه علمیه شهید ثانی در بیروت (برادران) - المعهد الشرعی الإسلامی‌الجعفری

این مؤسسه در 1971م توسط سیدنسیم عطوی در برج البراجنه بیروت تأسیس شد. این مؤسسه إبتدا به صورت مرکزی برای تعلیم احکام دینی و اخلاقی برای جوانان بوده است که بعدها به صورت مدرسه علمیه کار خود را ادامه داد. این مؤسسه در دوران جنگ داخلی لبنان از برج البراجنه به منطقه جبل عامل انتقال یافت. اکنون این مدرسه در برخی شهرهای جنوب فعالیت دارد و به تربیت مبلغ و عالم پرداخته می‌پردازد.[33]

در نگاه کلی جنبه برگزاری دوره‌های آموزشی و فرهنگی برای جوانان در این حوزه بیش از حوزه علمیه‌بودن مطرح است. اکنون این حوزه دو شعبه در صرفند و نبطیه دارد که شرح هر کدام در نوشتار آمده است.

1. - 4. حوزه علمیه شهید ثانی در جبل عامل (خواهران) - حوزة الشهید الثانی

این حوزه از توابع حوزه‌های علمیۀ زیر نظر سیدنسیم عطوی است که تعداد طلبه‌های خواهر آن از نظر کمّی‌، قابل قیاس با سایر حوزه‌های علمیه خواهران نیست، به طوری که کل طلبه‌های این حوزه 18 نفر است.[34]

22 - 4. مدرسه علوم دینی در صور (برادران) - المدرسة الدینیة

در بین حوزه‌های علمیه معاصر لبنان، این حوزه مقدم بر سایر حوزه‌ها است و در سال 1960م توسط شیخ موسی عزالدین تأسیس شده است. این حوزه یک سال بعد از تأسیس پذیرش طلبه داشته است. مدیریت این مدرسه از شیخ موسی عزالدین به سیدهاشم حسنی و از ایشان به علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله منتقل شده است.

در این مدرسه از مرحله مقدمات و سطح تا بحث خارج فقه و اصول تدریس می‌شود. این مدرسه علوم دینی با اینکه قدیمی‌ترین مدرسه در بین مدارس معاصر لبنان است، ولی بر خلاف عرف مدارس دینی لبنان که با وفات مؤسس، مدرسه بسته می‌شود، دایر است.[35]

23 - 4. حوزه علمیه علوم اهل البیت در بیروت (برادران) - حوزه العلمیه لدراسات علوم أهل البیت

مؤسس این حوزه و طلاب این حوزه عراقی‌های مقیم لبنان بودند. مؤسس حوزه شیخ علی بهادلی اهل عراق است. معمولاً طلاب این حوزه بعد از اتمام درس به یکی از کشورهای غربی سفر می‌کردند. در مرام‌نامۀ این حوزه هدف تأسیس این‌گونه بیان شده است که برخی از حوزه‌های لبنانی فقط لبنانی‌ها را می‌پذیرد و این حوزه در تأسیس حوزه‌ای برای عراقی‌های مقیم لبنان است. این حوزه بعد از وفات مؤسس تا سال 2003م فعالیت داشت.[36]

مواد درسی این حوزه فقه، سیره، عقائد، فن خطابه، درایه، علوم عربی، اخلاق و منطق است.

1. - 4. حوزه علمیه علوم دینی حبوش در جبل عامل (خواهران) - الحوزة الدینیة الفرع النسایی

این حوزه شعبه خواهران حوزه‌ سیدعلی است. تعداد واحد‌های درسی این حوزه 22 واحد است و دوره تحصیل 4 سال طول می‌کشد. این حوزه بزرگ‌ترین حوزه علمیه خواهران به شمار می‌رود و اکنون بیش از 350 طلبه در آن تحصیل می‌کنند. بنا به گفته مدیر حوزه سیدعلی مکی، 12 وسیله نقلیه برای انتقال خواهران طلبه از منزل به حوزه و بالعکس در نظر گرفته شده است.[37]

1. - 4. حوزه علمیه موسسه شرعی در بیروت (برادران) - المعهد الشرعی الإسلامی‌

این حوزه با نام المعهد الشرعی در لبنان فعالیت دارد و توسط مرجع دینی لبنان علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله تأسیس شده است. این مؤسسه ابتدا در بیروت شرقی بوده که در خلال جنگ داخلی لبنان به حی السلم ضاحیه منتقل شد و ساختمان حوزه هم اکنون در منطقه بئر حسن بیروت و جنب شهرداری است.

حوزه علمیه مؤسسه شرعی اولین مدرسه علمیه در بیروت است و اکنون حدود 100 نفر طلبه در حال تحصیل دارد و اکثر عالمان لبنان از فارغ‌التحصیلان این مدرسه می‌باشد. این مؤسسه باسابقه‌ترین مدرسه علوم در بیروت است و اکنون مدیریت حوزه با سیدحسین الماجد می‌باشد.

1. - 4. حوزه علمیه مؤسسه شرعی در بیروت (خواهران) - المعهد الشرعی الإسلامی

این حوزه دومین حوزه علمیه خواهران در لبنان است که توسط علامه فضل‌الله تأسیس شده است. هدف این حوزه تربیت خواهران مبلغ برای اصلاح خانه و جامعه است. هم اکنون 60 خواهر طلبه به تحصیل اشتغال دارند و مدیریت حوزه به عهده شیخ علی منتش می‌باشد.

1. - 4. مرکز مطالعات إسلامی‌فقه آل البیت در بیروت (برادران) - حوزة مرکز الدراسات الإسلامیة لدراسات لفقه آل البیت

این حوزه زیر نظر آیت‌الله قبلان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان است و ساختمان بزرگ 5 طبقه‌ای دارد که این ساختمان با تعداد اندک طلاب مناسبت ندارد. مدیر این حوزه شیخ ناجی درویش است. این حوزه تمام امکانات پیشرفت علمی ‌طلاب اعم از کتابخانه مجهز و اتاق کامپیوتر و حجره‌های کافی و وسیع را داراست.[38]

28 - 4. مرکز مطالعات اسلامی‌فقه آل البیت در میس الجبل جبل عامل (برادران) - حوزة مرکز الدراسات الإسلامیۀ لفقه آل البیت

با وجود مسجدی منسوب به ابوذر غفاری در این منطقه، این حوزه اولین فعالیت حوزوی بعد از محقق میسی (م938 ق) است. که زیر نظر آیت‌الله قبلان به مدیریت شیخ أحمد قبلان فرزند آیت‌الله قبلان فعالیت دارد. این حوزه در واقع شعبه دوم حوزه بیروت است که بعد از افتتاح این حوزه، سیدنسیم عطوی، طلاب مدرسه مرکبا را تشویق کرد که در این حوزه ادامه تحصیل دهند.[39]

1. - 4. موسسه السیدۀ الزهراء وابسته به جمهوری اسلامی‌ایران در بیروت (خواهران) - معهد السیدة الزهراء العالی للشریعة و الدراسات الإسلامیة

این حوزه در سال 1985م تأسیس شده و شعبه خواهران حوزه رسول اکرم است. بعد از جنگ 33 روزه تعداد خواهران طلبه در این حوزه بیشتر شده است و هم اکنون بیش از 380 طلبه در این حوزه تحصیل می‌کنند. ساختمان این حوزه در همسایگی حوزه رسول اکرم در منطقه حارة حریک بیروت است و مدیریت آن را سیدة حاجیة زهرا ملدان می‌باشد.

1. - 4. موسسه السیدة خدیجة الکبری در صور (خواهران) - معهد السیدة خدیجة الکبری للعلوم الإسلامیة

این حوزه دومین حوزه علمیه‌ای است که توسط علامه فضل الله تأسیس شده است. طول دوره تحصیلی این حوزه 4 سال است و بعضی از خواهران طلبۀ آن برای ادامه تحصیل به قم سفر می‌کنند. این حوزه علاوه بر برنامه آموزشی، دوره‌های تابستانی با موضوع تربیت خطیب برگزار می‌کند.[40]

1. - 4. موسسه امام موسی صدر در صور (خواهران) - معهد الإمام الصدر

این حوزه در سال 1985م تأسیس شد، ولی بعد از تأسیس دانشگاه اسلامی‌صور، از سال 1989م به شعبه‌ای از دانشگاه اسلامی‌صور تبدیل شد.[41]

32 - 4. موسسه امام هادی در بیروت (برادران) - المعهد الإمام الهادی

شیخ ناجی به همراه برادرش شیخ محمد طالب، این حوزه را تأسیس کرد. شیخ ناجی در حزب الله فعالیت فرهنگی دارد. این حوزه از روش قدما برای آموزش طلاب بهره می‌برد و اکنون 50 نفر طلبه در این حوزه تحصیل می‌کنند.[42]

33 - 4. موسسه رسول اکرم وابسته به جمهوری اسلامی‌ایران در بیروت (برادران) - معهد الرسول الأکرم العالی للشریعة و الدراسة الإسلامیة (الحوزه العلمیه الإیرانیة)

این مدرسه علمیه نشانه ارتباط عمیق شیعیان لبنان، جمهوری اسلامی‌ایران و حوزه علمیه قم است. این مدرسه علمیه زیر نظر دفتر رهبر معظم انقلاب فعالیت و ارتباط تنگاتنگی با قم دارد. حوزه رسول اکرم دومین حوزه‌ای است که زیر نظر عالم غیرلبنانی فعالیت ‌می‌کند. تعداد طلاب این مدرسه 210 نفر است که در دوره‌های سطح یک تا چهار حوزه تحصیل می‌کنند. مدیر کل این حوزه که به حوزه خواهران و برادران إشراف دارد، شیخ مصطفی جعفر پیشه است. برخی معتقد هستند ماندگاری حوزه علمیه رسول اکرم منوط به قدرت شیعه و حزب الله در لبنان است.[43]

1. - 4. موسسه سیدۀ نساء العالمین در بیروت (خواهران) - معهد سیدة نساءالعالمین الثقافی

این مؤسسه زیر نظر واحد فرهنگی حزب الله فعالیت می‌کند و 18 شعبه در سراسر لبنان دارد. اهداف این معهد، شناخت معارف اسلام و مطالعات اخلاق و عقیده و سیره امامان است. بیشتر طلبه‌های این مؤسسه مادران و کسانی که ترک تحصیل کرده‌اند هستند. یکی از شعبه‌های بیروت این مؤسسه در مسجد القائم است.

1. - 4. حوزه علمیه انصار در جبل عامل (برادران) - المعهد الشرعی الإسلامی‌الجعفری

در سومین مدرسه علمیه‌ای که سیدنسیم عطوی تأسیس کرد، تمام مراحل حوزوی تدریس می‌شود. افزون بر درس و بحث‌های حوزوی و بحث خارج، این مدرسه در قالب اعزام مبلغ به سوریه و برخی اماکن شیعی فعالیت می‌کند.[44]( کاظمی‌فیصل، پیشین، 240)

فارغ‌التحصیلان این مدرسه در عرصه اجتماعی و علمی‌فعالیت زیادی دارند.

1. - 4. موسسه شرعی جعفری در مرکبا ^[45]جبل عامل (برادران) - المعهد الشرعی الإسلامی

این مدرسه از مدارسی است که سیدنسیم عطوی در منطقه مرزی جنوب موسوم به مرکبا در سال 1972م تأسیس کرد و در سال 1984م به منطقه انصار منتقل شد. از این حوزه اطلاعات دقیق و مشخصی وجود ندارد.

1. - 4. موسسه شهید اول در سُحمر ^[46]بقاع غربی (برادران) - المعهد الشرعی الإسلامی

این مدرسه شعبه مؤسسه شهید اول بیروت است و توسط شیخ القاضی أسدالله حرشی با هماهنگی علامه محمدمهدی شمس‌الدین تأسیس شد. مدرسه شهید اول در شهر سحمر بقاع غربی از سال 1982م به دلیل اشغالگری نیروهای اسرائیلی به ساختمان دیگری انتقال یافت. این مدرسه تا سال 1991م فعالیت داشت، ولی بعد از آن محل مدرسه به کتابخانه عمومی‌ و سالن اجتماعات تبدیل شد.[47]

38 - 4. موسسه شهید اول در بیروت (برادران) - معهد الشهید الأول

این مؤسسه در سال 1979م توسط علامه محمدمهدی شمس‌الدین که رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان بود، در منطقه غبیری بیروت تأسیس شد. از مهم‌ترین مدارس علمیه آن زمان بوده و حدود 70 نفر طلبه داشته است. اکنون فعالیت این مدرسه به شدت ضعیف است. این حوزه دلیل روشنی است بر ارتباط فعالیت مدارس شیعی لبنان با مؤسسین آن که مدرسه در نبود مؤسس فعالیت‌های خود را تعطیل می‌کند و چه بسا بسته می‌شود.

1. - 4. موسسه علوم دینی امام صادق در خربۀ السلم ^[48]جبل عامل (برادران) - معهد الإمام الصادق للعلوم الدینیة

این مؤسسه توسط سیدعبدالمحسن فضل‌الله که یکی از علمای بنام جبل عامل بود، با وجود اشغالگری‌های منطقه تأسیس شد. حوزه علمیه امام صادق در دو سطح مقدمات و سطوح فعالیت داشت که از سال 1988م در اثر ناامنی‌های منطقه از فعالیت باز ماند. این حوزه در زمان فعالیتش تأثیرات مهمی ‌در آگاهی دینی و بصیرت فرهنگی منطقه داشته است.

1. - 4. موسسه مطالعات إسلامی‌در صور (برادران) - معهد الدراسات الإسلامیة

این مدرسه در سال 1967م، بعد از سفرهای امام موسی صدر به برخی کشورهای آفریقایی تأسیس شد و از طلبه‌های آفریقایی پذیرش داشت. در این حوزه علاوه بر دروس فقه و اصول و منطق و قرآن و حدیث که در حوزه‌های علمیه لبنان معمول است، دروس خطابه و ادبیات عرب و نهج البلاغه و تجوید نیز تدریس می‌شد. این مدرسه بعد از ربوده شدن امام موسی صدر در سال 1978م رو به ضعف نهاد.[49]

این حوزه سومین حوزه علمیه معاصر لبنان است و امتیاز آن، اهتمام به تبلیغ مکتب اهل بیت در عرصه بین‌الملل و اهتمام به دروس و روش‌های آموزشی دانشگاهی است. جرقه تأسیس دانشگاه اسلامی‌لبنان از این حوزه زده شد.

1. آسیب شناسی و ضعف‌های حوزه‌های علمیه لبنان

بزرگترین مشکلی که حوزه‌های علمیه شیعه لبنان دارد، این است که تأسیس آنها غالباً به صورت فردی و توسط علمای از نجف یا قم برگشته صورت می‌گیرد و مرجع مدیریتی، قانونی یا هماهنگ‌کننده در تأسیس و اداره حوزه‌های علمیه شیعی وجود ندارد. این در حالی است که در لبنان مجلس اعلای شیعیان لبنان که به تدبیر امام موسی صدر تأسیس شده است فعالیت دارد. مشکلاتی که بر نبود مرجع مدیریتی حوزه‌های علمیه مترتب می‌شود، به شرح زیر است:

1. - 5. آرا و اندیشه‌های خاص مؤسس در طلاب مدرسه محل تحصیل تأثیر می‌گذارد.
2. - 5. اوضاع سیاسی و امنیتی در حوزه‌های علمیه تأثیر مستقیم دارند.
3. - 5. تأمین مالی حوزه‌های علمیه در پرداخت شهریه و سایر امور مالی یکسان نیست.
4. - 5. تفاوت در روش‌های آموزشی وجود دارد که موجب شده سطح علمی‌فارغ‌التحصیلان متفاوت باشد.
5. - 5.حوزه‌های علمیه لبنان از منظر مناطق جغرافیایی، از پراکندگی نامناسبی برخوردار هستند.
6. - 5. شرایط پذیرش حوزه‌های علمیه لبنان متفاوت است و این امر موجب آشفتگی در نظام آموزشی می‌شود.
7. - 5. طلابی که به دلایل مختلف از یک حوزه علمیه اخراج می‌شوند، می‌توانند در حوزه دیگر بدون علم حوزه دوم به تحصیل ادامه دهند.
8. - 5.فعالیت حوزه‌های علمیه به وفات و یا اهتمام مؤسس بستگی دارد.
9. - 5. هماهنگی بین حوزه‌های علمیه لبنان وجود ندارد.

سطح علمی‌طلابی که در حوزه‌های علمیه لبنان تحصیل کرده‌اند، از سطح علمی‌ طلاب فارغ‌التحصیل نجف یا قم پایین‌تر است و شاید دلیل این امر، از گزارشی که از طلاب و روحانیون لبنان داده شده است به دست بیاید. از بین حدود پانصد روحانی در لبنان، بیشتر ایشان کارهای اجرایی را بر امور علمی و ‌پژوهشی ترجیح می‌دهند و برخی دیگر نیز مانند مولوی‌های اهل سنت، فقط روز جمعه در پست روحانی عمل می‌کنند و تعدادی از ایشان نیز فعالیت تبلیغی دینی در لبنان ندارند.[50] این امر موجب شده است که امر تبلیغ بسیار کم‌رنگ باشد، مثلاً در شهر نسبتا بزرگ بعلبک در بین ده مسجدی که وجود دارد، فقط در یک مسجد نماز جماعت دایر است یا مثلاً خطیبان دینی معمولاً به جای پرداختن به مباحث دینی و اخلاقی، در زمینه مسائل سیاسی سخن می‌گویند. این در حالی است که فرهنگ عمومی‌ لبنان به علما به دیده احترام نگریسته می‌شود و روحانیون در بین همه مردم، حتی مذاهب دیگر از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند.

1. جمع بندی و پیشنهاد

به نظر می‌رسد حوزه علمیه قم که اکنون شعبه فعال و مؤثری در لبنان دارد، می‌تواند به انسجام و مدیریت حوزه‌های علمیه لبنان سامان بخشیده و مراجع معظم تقلید با تدبیر خویش فعالیت حوزه‌های علمیه شیعه لبنان را قوت ببخشند؛ به ویژه که شیعیان لبنان علاقه خاصی به ایران و شیعیان ایرانی دارند و حتی ایران را وطن اول خود می‌شمارند. برخی از مردم از حضور روحانیون ایرانی در لبنان برای تبلیغ استقبال گرمی‌ می‌کنند و اذعان دارند که اگر روحانیون ایرانی مشکل زبان نداشته باشند، به جای استفاده از روحانیون عراقی در ماه محرم و ماه مبارک رمضان از روحانیون و مبلغان ایرانی بهره می‌برند.

راهکارها و پیشنهادها برای تعالی و رشد علمی ‌و مدیریتی حوزه‌های علمیه لبنان.

1. - 6. تشکیل مرکز مدیریت منسجم و متحد در لبنان برای مدیریت علمی‌ و آموزشی حوزه‌های علمیه آن.
2. - 6. ارتباط علمی‌ و آموزشی با مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه قم.
3. - 6. ارتباط مدیریتی و علمی‌ با مراجع تقلید شیعه ایران و عراق.
4. - 6. هماهنگی‌های مالی مدیران و مؤسسان حوزه‌های علمیه لبنان  در پرداخت شهریه و سایر مخارج حوزه‌های علمیه.
5. - 6. تبادل استادان و محققین علمی‌ در حوزه‌های علمیه ایران و لبنان برای بهره‌مندی از پتانسیل‌های موجود طرفین و ارتقای مناسبات علمی‌ و پژوهشی.
6. - 6. امضای تفاهم‌نامه‌های آموزشی و علمی‌ بین حوزه‌های علمیه ایران و لبنان برای بهره‌مندی از  تجربه‌های مدیریتی طرفین.
7. - 6. ایجاد نمایندگی حوزه علمیه لبنان در مرکز مدیریت حوزه علمیه ایران و بالعکس.
8. - 6. انتشار مجلات علمی ‌و تخصصی مشترک در موضوعات علمی و تخصصی.
9. - 6. گسترش زبان‌آموزی طلبه‌ها به دو زبان فارسی و عربی به صورت کاربردی.

منابع

الف) کتاب و مقاله

1. بولس جواد؛ تاریخ لبنان؛ بیروت: دار النهار للنشر،1972م.
2. صدرهاشمی، ‌سیدمحمد؛ «نهضت علمی‌جبل عامل: فرازی از تاریخ شیعیان لبنان»، نشریه فرهنگ و هنر، چشم انداز ارتباطات فرهنگی، اسفند 1384، شماره 21.
3. عمرو یوسف؛ صفحات من ماضی الشیعۀ و حاضرهم فی لبنان؛ چ 1، بیروت: دار المحجة البیضاء، 2006.
4. فراتی، عبدالوهاب؛ «نقش امام موسی صدر در ارتقای جایگاه شیعیان در لبنان»، شیعه‌شناسی، زمستان 1387، شماره 24، ص 213 - 238.
5. کاظمی، ‌فیصل؛ الحوزات الشیعیة المعاصرة؛ بیروت: إنتشارات محجة البیضاء، 2011م.
6. نبوی، محمد حسن؛ «نگاهی گذرا به لبنان»؛ مجله مبلغان، تیر 1379، شماره 6.

ب) دیدار و مصاحبه

1. دیدار با دکتر نجیب نورالدین مسئول مؤسسه مطالعات اسلامی‌بیروت، 19 مارس 2013م.
2. دیدار با سیدشهاب‌الدین نبوی در مدرسه الرسول الاکرم، 10 آوریل2013م.
3. دیدار با سیدعلی فضل‌الله در دفتر علامه فضل الله حارة حریک بیروت، 23 مارس 2013م.
4. دیدار با شیخ حسان عبد الله در مرکز تجمع علمای مسلمین لبنان در بیروت، 3 آوریل 2013م.
5. دیدار با شیخ حسین عبدالله مسئول اداره شرعی دفتر علامه فضل الله در بیروت، 10 آوریل 2013م.
6. دیدار با شیخ حسین ماجد در مدرسه شرعی حارة حریک بیروت، 9 آوریل2013م.
7. دیدار با شیخ عبدالامیر شمس‌الدین در مسجد امام صادق بیروت، 5 آوریل 2013م.
8. دیدار با شیخ عبدالامیر قبلان در مجلس اعلای شیعیان لبنان بیروت، 13 مارس 2013م.
9. دیدار با شیخ رائد یزبک رئیس دفتر علامه یزبک در بعلبک، 28 مارس 2013م.
10. دیدار با سیدجعفر مرتضی در منزل ایشان ضاحیه بیروت، 15 مارس 2013.
11. دیدار با علامه سیدجعفر مرتضی در ضاحیه بیروت، 15 مارس 2013م.
12. دیدار با علامه عفیف نابلسی در مرکز سیدة زهراء صیدا، 18 مارس 2013م.
13. دیدار با سید حسینی مدیر حوزه امام علی بیروت، 20 مارس 2013م.

دیدار با شیخ محمد یزبک در دفتر ایشان در بیروت، 21 مارس 2013م.