علامۀ بزرگ شیخ محمدتقی بن محمّدرحیم،[2] مشهور به صاحب حاشیه مؤلف کتاب گرانسنگ هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین است که پدر ایشان اهل ایوانکی بوده و خود ایشان نیز ظاهراً در همین مکان متولد شده و سپس به عتبات عزیمت نموده و نزد استادانی همچون وحید بهبهانی، علامۀ بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، سیدعلی طباطبائی، سیدمحسن اعرجی کاظمی به تحصیل می‌پردازند و شاگردانی همچون صاحب روضات، میرزای شیرازی صاحب فتوا، شیخ محمدحسین صاحب فصول که برادر ایشان نیز است پرورش می‌دهند. محقق صاحب هدایه، سرسلسلۀ یکی از خاندان‌های بزرگ علمی شیعه و صاحب تألیفات گرانقدری است از جمله: رسالۀ صلاتیه، تبصرة الفقهاء و هدایة المسترشدین.[3] صاحب روضات او را «افضل دانشمندان عصرش در فقه و اصول و بصیرترین آنها در معقول و منقول»[4] می‌شمارد و شیخ آقابزرگ تهرانی او را یکی از رؤسای طایفۀ امامیه در قرن سیزدهم نام می‌برد که به درجۀ بالایی از علم و عمل دست یافت.[5] اثر اصولی مهم ایشان حاشیه و شرح معالم است موسوم به هدایة المسترشدین که بارها نشر شده و اخیراً مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم به طبع آن در سه جلد اقدام نموده است.

فهرست اجمالی تألیفات

ایشان آثار ارزشمندی از خود برجای گذاشته‌اند که عبارتند از:

1. اجوبة المسائل

پاسخ‌های ایشان به سؤالات و استفتائات است که بر برخی از آنها به تفصیل جواب داده است.

2. تبصرة الفقهاء

فقه استدلالی است که معظم مباحث کتاب طهارت و بحث اوقات نماز و قسمتی از کتاب زکات و قسمتی از بیع است و با تحقیق آقای سیدصادق حسینی اشکوری چاپ شده است.

3. تقریرات بحث فقه سیدبحرالعلوم

به صورت شرح بر وافی است که ثمرۀ درس سیدبحرالعلوم است.

4. تعلیقه‌ای در بحث دوران امر بین اقل و اکثر که با تحقیق آقای حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی در دفتر ششم میراث حوزۀ اصفهان چاپ شده است.

این تعلیقه را در نقد استادش، سیدمحسن اعرجی بغدادی کاظمینی صاحب المحصول نگاشته است.

5. رساله‌ای در عدم مفطریت تُتُن که با تحقیق جناب حجت‌الاسلام والمسلمین مجید هادی‌زاده در دفتر چهارم میراث حوزۀ اصفهان چاپ شده است.

6. رساله‌ای در فساد شرط ضمن العقد لو ظهر المبیع مستحقاً للغیر.

7. رسالۀ صلاتیه که با تحقیق حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی به چاپ رسیده است.

8. هدایة المسترشدین که بارها چاپ شده است.[6]

معرفی تفصیلی آثاری که تاکنون به چاپ رسیده است

1. رسالۀ صلاتیه

آیت‌الله شیخ محمّدتقی رازی نجفی اصفهانی از فقیهان و اصولیان نامدار امامیه در سدۀ سیزدهم هجری است و غالباً او را به اثر معروف و مهم او، یعنی هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین می‌شناسند، ولی آثار شایسته و درخور توجه دیگر ایشان نباید مغفول واقع شود. از جملۀ این آثار رساله صلاتیۀ مرحوم شیخ است که مشتمل بر کتاب طهارت و نماز است و به زبان فارسی بوده و رسالۀ عملیه این فقیه نبیه است که با حواشی فرزندش آیت‌الله حاج شیخ محمّدباقر همراه می‌باشد و ایشان احکام تقلید را هم بر این رساله افزوده‌اند و در اوائل آن حاشیه ذکر نموده‌اند و به همین دلیل شباهت با رساله‌های توضیح المسائل دارد.

جناب آقای شیخ هادی نجفی می‌نویسد: «مؤلف نامی را برای آن انتخاب نکرده است، لذا در برخی از کتب شرح حال و تراجم و کتاب‌شناسی به نام‌های مختلف ضبط گردیده است».[7]

و در جای دیگر می‌نویسند: «آنچه از قرائن و شواهد و نسخ کتاب حاضر استفاده می‌شود، آن است که این کتاب رسالۀ صلاتیه، همان کتاب عمل و فتوای مؤلف فقیه آن است. پس در ضمن تألیفات مؤلف، عناوین رسالۀ صلاتیه و احکام نماز و رسالۀ عملیه یا کتاب عمل و فتوا، برگشت به همین کتاب حاضر است و در ضمن یک عنوان باید تنظیم گردد».[8]

ایشان درباره نسخه‌های کتاب می‌نویسند: «کهن‌ترین نسخۀ موجود که تاکنون در اختیار بوده است، نسخه‌ای است از کتابخانۀ آیت‌الله روضاتی که تاریخ پایان کتابت آن به سال 1243ق، یعنی در زمان حیات مؤلف فقیه و پنج سال قبل از ارتحال ایشان به دیار باقی برمی‌گردد و پس از آن نسخۀ کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی است که در سال 1245، یعنی سه سال قبل از وفات مؤلف فقیه آن کتابت شده است و سوم نسخۀ کتابخانۀ مرحوم آیت‌الله سیدالعراقین است که کتابت آن در ذی‌القعدة الحرام 1246، یعنی دو سال قبل از وفات مؤلف فقیه آن کتابت شده است».[9] [10]

این کتاب ارزشمند در سال 1383ش با تحقیق شایستۀ فاضل ارجمند جناب آقای حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی باقری سیانی به چاپ رسیده است. در این اثر از پنج نسخه استفاده شده است[11]و افزون بر این پنج نسخه از 222 مأخذ و منبع استفاده شده که دلیل بر گسترۀ شایان تحقیق مزبور است.

همچنین محقّق ارجمند جناب آقای جویا جهانبخش در اثری با عنوان «رساله‌ای با بیش از پنج هزار فرع فقهی» به معرفی این اثر تحقیقی پرداخته‌اند.[12]

باید توجه شود که این کتاب صرفاً نقل فتوا نیست، بلکه در مواردی اشاره به ادله شده، مانند برخی کتب نیمه استدلالی مثل شرح لمعۀ شهیدین. همچنین در بسیاری مواردی مؤلف محترم اشاره به روایات دارند یا به بیان قول قدما یا مشهور بین فقهاء و یا اقوال آنان می‌پردازند که همین باعث می‌شود که کتاب در عین حال که قابل استفاده برای عموم متدینین است، برای فضلاء و مجتهدین نیز مفید و مستفاد باشد.[13]

همان‌طور که قبلاً تذکر داده شد، ظاهراً این رسالۀ عملیه مشتمل بر احکام طهارت نیز بوده و با نام‌های مختلفی از جمله «کتاب عمل»[14] معرفی شده، ولی در علت نامگذاری آن به رسالۀ صلاتیه جناب آقای حاج شیخ هادی نجفی می‌نویسند: «چون نسخه‌ای که از این کتاب در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانۀ ملی ایران به‌شمارۀ 721 وجود دارد و در جلد دوم صفحۀ 227 از فهرست معرفی شده است،[15] به همین جهت نام «رسالۀ صلاتیه» با مشورت محقق ارجمند کتاب جناب آقای حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی و برخی از دوستان برای پشت جلد کتاب اختیار گردید».[16]

مؤلف این اثر می‌نویسد: «چون نماز از اهم عبادات و طاعات است، و قبول سایر طاعات و اعمال ـ به مقتضای حدیث مشهور «اذا قبلت قبل ماسواها، و اذا رُدَّت رُدَّ ماسواها» ـ منوط به قبول آن است، این رسالۀ مختصر را در بیان مسائل احکام متعلقه به آن قرار داده و رعایت اختصار را در آن نموده تا اغلب ناس از آن منتفع گردند...».[17]

فروع فقهی مذکور در این کتاب را بیش از پنج‌هزار تخمین زده‌اند که البته نشانگر امتیازی بزرگ و جامعیتی قابل تقدیر است.[18]

فرزند مؤلف مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محّمدباقر (1235-1301ق) که خود مردی فقیه و از شاگردان صاحب جواهر (متوفی 1266ق) و شیخ انصاری (متوفی 1281ق) نیز است و اعاظمی چون سیدابوالقاسم حسینی دهکردی (1272-1353ق) و شیخ محمّدحسین نایینی (1277-1355ق) و سیدمحمّدکاظم طباطبایی یزدی (1247-1337ق) از شاگردان او محسوب می‌شوند، بر رسالۀ بر حواشی تکمیلی و فتوایی نوشته است.

محشی فقید خود می‌گوید: «نظر به این که احکام مسطوره در این رسالۀ شریفه که از مرحوم آقای والد است، غالباً مطابق با فتوای این ضعیف است، اکتفا به آن نموده، در قلیلی از مسائل که محلّ اختلاف بود اشاره به آن نموده، در حواشی مسطور است و در بعضی مواضع اکتفا به ذکر احتیاط نموده».[19]

این رساله هم در اختیار مقلدان مرحوم شیخ محمّدتقی بوده و هم در اختیار مقلدان فرزندش مرحوم شیخ محمّدباقر نجفی.[20] بنا بر برگه‌ای هم که بر یکی از دست‌نوشته‌های کتاب قرار گرفته، مرحوم حاج شیخ جمال‌الدین نجفی اصفهانی (متوفی 1354ق)، فرزند شیخ محمّدباقر نیز عمل بدین رساله را تجویز کرده بوده است.[21]

نثر فارسی این رساله و حواشی آن، نثر علمایی روزگار قاجار است که البته برای عموم نگارش یافته است و به ‌طور کلی نثری است که امروز نیز قابل خواندن و فهم است و باتوجه به همین سادگی و زودیابی و غنای محتوایی متن، مطالعۀ این رساله برای عموم طلاب و مبلغان و مسئله‌گویان بسیار نافع به نظر می‌رسد.[22]

این رساله در چاپ اول به تعداد 1000 نسخه با تحقیق جناب آقای حجت‌ الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی و به همت دانشمند فرهیخته  آیت‌الله حاج شیخ هادی نجفی از طرف کتابخانه آیت‌الله نجفی در تاریخ 1383ش به طبع رسیده است.

در آخر نمونه‌ای از فروع کتاب را ذکر می‌کنیم:

مستحب است که قبل از شروع به حمد، استعاذه نماید. و بعضی از علما آن را واجب دانسته‌اند و آن ضعیف است. و محل استعاذه در رکعت اول است، و مشهور بین اصحاب استحباب اخفات آن است. و کیفیت استعاذه، موافق مشهور بین الاصحاب «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» است، و از حضرت صادق (علیه السلام) به این لفظ مروی است که «اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم.[23]

2. تبصرة الفقهاء

کتاب گرانقدر تبصرة الفقهاء فقه استدلالی است و معظم ابحاث کتاب الطهارة و بحث اوقات صلاة و قسمتی از کتاب الزکاة و قسمتی از کتاب البیع را دارد.[24]

علامه شیخ محمّدرضا نجفی دربارۀ آن آورده: «و هو فی الفقه کالهدایة فی الاصول»،[25] یعنی تبصرة الفقهاء در فقه مانند هدایة المسترشدین است در اصول.

بحمدالله در تاریخ 1427ق در سه مجلد به تعداد 1000 نسخه و با تحقیق جناب آقای سیدصادق حسینی اشکوری به طبع رسیده است. در مقدمۀ این طبع به شش نسخه اشاره شده است[26] و از چهار نسخه در تصحیح این طبع استفاده شده.[27] در ابتدای کتاب قبیلۀ عالمان دین مؤلف محترم می‌نگارد: «صورت نسخۀ خطی مؤلف و نسخۀ دیگری که از روی آن نوشته شده است در نزد نگارنده موجود است».[28]

جناب حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی دربارۀ دوران آفرینش این اثر می‌آورد: «این اثر گرانسنگ ثمر و میوۀ قرن سیزدهم هجری است که یکی از درخشان‌ترین دوران حوزۀ علمی کهن و پربرکت اصفهان می‌باشد، روزگاری که شهر اصفهان مجمع عالمان، دانشمندان و فرهیختگان بزرگی بوده که هریک چونان ستاره‌ای فروزان در آسمان علم و فقاهت شیعه نورافشانی می‌نموده‌اند که با ذکر نام برخی از آنان این مقال را زینت می‌بخشیم: شخصیت‌ها و فرزانگانی چون حضرات آیات عظام سیدمحمّدباقر موسوی شفتی (متوفای 1260ق) معروف به حجت‌الاسلام صاحب مطالع الانوار، حاج محمّدابراهیم کلباسی (متوفای 1261ق) صاحب اشارات الاصول، آقا محمّدعلی هزارجریبی (متوفای 1245ق) صاحب مخزن الأسرار الفقهیه، حاج محمّدجعفر آباده‌ای (متوفای 1280ق) صاحب نقود المسائل، میر سیدحسن مدرس (متوفای 1273ق) شارح مختصر النافع سیدمحمّد شهشهانی (متوفای 1287ق) صاحب أنوار الریاض و ملا حسینعلی تویسرکانی (متوفای 1286ق) صاحب کشف الاسرار که پس از استاد خویش صاحب هدایة المسترشدین جانشین وی در کرسی تدریس بود.[29]

همچنین می‌نویسد: «دوران خلق این اثر بشکوه دوران بالندگی مؤلف فرزانۀ آن بوده است».[30]

مؤلف محقّق آیت‌الله حاج شیخ محمّدتقی رازی نجفی اصفهانی در این اثر به بیان برخی آراء رجالی خویش پرداخته، از جمله توثیق عثمان بن عیسی و محمّد بن سنان و محمّد بن خلاد برقی و اسماعیل بن جابر.[31]

عمدۀ مباحث تبصرة الفقهاء را مباحث طهارت به خود اختصاص داده. در قسمتی از این کتاب ایشان به بیان اصالة الطهارة پرداخته که یک قاعدۀ فقهی مهم و مبتلی به متدینین است[32] که در مجموع کتاب طهارت حدود 940 صفحه از این کتاب را به خود اختصاص داده و سپس به مباحث مربوط به اوقات نماز پرداخته‌اند که حدود 120 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است.

کتاب زکات نیز حدود 320 صفحه از کتاب را فرا گرفته و در آخر کتاب البیع است که حدود 100 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است.

نکته‌ای از تبصرة الفقهاء

در بحث مکاسب مرحوم شیخ انصاری سخنی از بعض المعاصرین نقل می‌کنند که محقّقان مکاسب به قائل آن راه نیافته‌اند و آیت‌الله حاج شیخ هادی نجفی که از مدرسان محترم دروس خارج فقه و اصول حوزۀ علمیه اصفهان هستند، در مطالعات خویش آن را در تبصرة الفقهاء یافته‌اند و اینجانب را بر آن واقف نمودند.

سخن این است که در بیع فضولی بنا بر مسلک کشف آیا طرف اصیل حق تصرف در مالی که مورد معامله قرار داده است دارد یا نه؟ مرحوم شیخ از بعض المعاصرین نقل می‌کند قول به جواز تصرف را.

عبارت شیخ انصاری چنین است: «و امّا علی القول بالکشف، فلا یجوز التصرف فیه، علی ما یستفاد من کلمات جماعة، کالعلامة و السیدالعمیدی و المحقّق الثانی و ظاهر غیرهم. و ربما اعترض علیه بعدم المانع له من التصرف؛ لان مجرّد احتمال انتقال المال عنه فی الواقع، لا یقدح فی السلطنة الثابتة له؛ و لذا صرّح بعض المعاصرین بجواز التصرف مطلقاً. نعم، اذا حصلت الاجازة کشفت عن بطلان کلّ تصرف منافٍ لانتقال المال الی المجیز، فیأخذ المال مع بقائه و بدله مع تلفه. قال: نعم لو علم باجازة المالک لم یجز له التصرف انتهی».[33]

و محققانی که به اخراج مصادر و اقوال مکاسب پرداخته‌اند، دربارۀ قائل به این قول می‌نویسند: «لم نعثر علیه»،[34] یعنی نیافتیم او را.

و حال آنکه این مطلب در کتاب البیع تبصرة الفقهاء موجود است و ایشان در چهارمین تتمیم به این مطلب قائل شده‌اند و نوشته‌اند: «و الأظهر جواز تصرفاته فیه؛ أخذاً بمقتضی الأصل لعدم العلم بصحة العقد المانع من التصرف فیه؛ لدورانه بین الصحیح و الفاسد. ... نعم، لو علم بالفحوی اجازته له بعد ذلک لم یجز له التصرف فیه کما سنشیر الیه إن شاء الله».[35]

تلمیذ علامه شیخ محمدتقی، آیت‌الله شیرازی صاحب فتوای تنباکو نیز این نظر را از ایشان نقل می‌کند.[36]

این مطلب بیانگر اهمیت نشر آثار ایشان است که اگر در دسترس محققین بود، اظهار ناتوانی از یافتن قولی در مکاسب که از مهم‌ترین کتب درسی حوزۀ علمیۀ شیعه است نمی‌کردند و همچنین نشانگر نظرداشتن و اهتمام فحول علمای امامیه، مانند شیخ انصاری و میرزای شیرازی به نظرات فقهی جناب شیخ محمدتقی است.

3. رسالۀ «شرب القلیان فی شهر رمضان»

مفطربودن یا نبودن استعمال دخانیات در روزۀ ماه مبارک رمضان از مسائل مورد بحث فقها است که ‌اکنون نیز مورد بحث و مبتلا به است.

فقیه محقق و اصولی کبیر شیخ محمدتقی در این‌باره رساله‌ای مختصر تألیف نموده‌اند که به تحقیق جناب آقای مجید هادی‌زاده در دفتر چهارم میراث حوزۀ علمیۀ اصفهان به طبع رسیده است. جناب آقای رحیم قاسمی دربارۀ این رساله نوشته: رساله‌ای است در دو صفحه که در ردّ یکی از معاصرین خود ـ گویا حاجی کلباسی ـ نگاشته است.

ایشان در این رساله قول به عدم منع از دخان را قوی، ولکن مراعات احتیاط را مهم شمرده است.[37]

تاریخ اتمام این رساله در رجب 1258 ضبط شده است و محقق این رساله جناب آقای هادی‌زاده بر این نظر است که این رساله اولین رسالۀ تصنیف شده در این موضوع است.[38] البته ظاهراً رسالۀ حاجی کلباسی قبل از این رساله نوشته شده بوده است. همچنین ایشان می‌نویسند: «تنها دستنوشت آن هم‌ اکنون در نجف اشرف قرار دارد و دوست فاضل جناب حجت‌الاسلام شیخ محمد کرباسی ـ دامت برکاته ـ تصویر آن را رهاوردمان کرد».[39]

 قابل توجه که رساله حرمة الغلیان فی شهر رمضان حاجی کلباسی و رساله عدم مفطریة التتن صاحب هدایه در سال 1391 هجری شمسی توسط کنگره حاجی کلباسی در کتاب سه رساله در فقه و اصول با تحقیق جناب آقای محمد کلباسی چاپ شده است. البته رساله حاجی کلباسی با تحقیقی از جناب آقای حیدر کلباسی را قبلا مشاهده کرده‌ام.

علامه شیخ محمدتقی در بخشی از این رساله در رابطه با «قلیان کشیدن» چنین آورده است:

«آنچه به نظر قاصر می‌رسد، عدم منع از آن است؛ اِمّا:

[1] چون دلیل واضحی بر منع به نظر نمی‌آید،

[2] دعوی اندراج آن در أکل و شرب بی‌وجه است،

[3] و اشتمال آن بر اجزا صغار... باعث منع نمی‌توان شد...».[40]

ایشان همچنین روایت موثقه‌ای نقل می‌فرمایند از حضرت علی بن موسی الرضا (علیه آلاف التحیة و الثناء) مبنی بر جواز دخول دود و غبار در حلق که محقّق محترم آن را در پاورقی آورده و روایت چنین است:

«عن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الصائم یتدخَّن بعودٍ أو بغیر ذلک، فتدخل الدّخنة فی حلقه فقال: جائزٌ لا بأس به. قال: و سألته عن الصائم یدخل الغبار فی حلقه؟ قال: لا بأس».[41]

و ایشان روایت منع دخول غبار در حلق[42] را ضعیفۀ معلوله می‌دانند.

4. هدایة المسترشدین

کتاب گرانسنگ و قیم هدایة المسترشدین کتابی است که در نزاع اخباری و اصولی مرحوم شیخ محمدتقی را در صفّ مدافعین از عقل‌گرایی شیعه و مبارزین اصولی قرار می‌دهد و چگونه این‌گونه نباشد مردی که در وصف او نوشته‌اند: «15 سال در کربلا از محضر وحید بهبهانی بهره برد و ملازم آن بزرگوار بوده».[43]

مرحوم محمدباقر وحید بهبهانی که در قرن سیزدهم چون سدّی محکم در برابر هجمۀ اخباریون ایستادگی کرد، توانست با پرورش شاگردانی همچون شیخ محمدتقی ادامه‌دهندۀ راه سلف صالح در تدوین و اهتمام به دانش اصول فقه باشد و با ورود ایشان به اصفهان و تدوین هدایة المسترشدین بنیان‌های عقل‌گرایی و اصولی‌گری در اصفهان مستحکم شده است.

شهرت اصولی ایشان و برادرشان جناب شیخ محمدحسین صاحب فصول چنان است که افکار اصولی آنان مورد نظر اعلام اصولی شیعه بوده و شاید همین سبب شده که برخی محقّقین و مؤلفین بر این عقیده شوند که شهرت اصولی‌گری مرحوم شیخ محمدتقی باعث کمتر دیده‌شدن فقاهت و مهارت فقهی ایشان و آثار فقهی ایشان شده است.

در رابطه با معرفی کتاب هدایة المسترشدین می‌توان به مقدمه‌ای که آیت‌‌الله شیخ مهدی مجدالاسلام نجفی بر هدایة المسترشدین نوشته‌اند اشاره نمود. در این مقدمه که حدود 25 صفحه است، با شیوایی و تحقیق قابل تقدیر به بیان جایگاه هدایة المسترشدین و نظرات اصولی مؤلف آن در نزد فقها و اصولیان زبانزد مانند شیخ اعظم انصاری و مجدد شیرازی و محقق خراسانی و محقق نائینی و محقق عراقی و محقق اصفهانی و مؤسس حائری و آیت‌الله العظمی بروجردی و امام خمینی پرداخته‌اند.[44]

همچنین محقّق گرامی جناب آقای سیدمحمدرضا جلالی در مجلۀ آینۀ پژوهش شمارۀ 63 (مرداد و شهریور 1379ش) به معرفی هدایة المسترشدین و مؤلف آن پرداخته‌اند.

محقّق گرانقدر شیعه صاحب روضات الجنات دربارۀ استاد خویش صاحب هدایة می‌نویسند: «ایشان افضل اهل عصر خود در فقه و اصول بود و دارای مراتب بالای علوم عقلی و نقلی بود».[45]

علامه شیخ آقابزرگ تهرانی کتاب‌شناس بزرگ شیعه دربارۀ هدایة المسترشدین می‌نویسند: «این کتاب مورد قبول و تحسین اکابر و فحول محققین و أعلام واقع شد تا حدّی که ایشان را تا این عصر به خاندان صاحب حاشیه می‌شناسند، به ‌طوری که اگر کلمۀ «حاشیه» اطلاق شود، به غیر از این کتاب به ذهن تبادر نمی‌کند. برای درک احاطۀ ایشان و تبحر و تحقیق در علم اصول این کتاب کفایت می‌کند، چون حاوی تحقیقات عالیه‌ای است که بسیاری از نوشته‌های مهم از آنها خالی است.[46]

جناب آقای سیدمحمدرضا جلالی دربارۀ این کتاب نوشته‌اند:

این کتاب شرحی است مفصل و مبسوط و مستدل بر کتاب بلندآوازۀ معالم الدین فی اصول الدین. کتاب «معالم» از مشهورترین کتاب‌های اصولی درسی است که در مرحلۀ سطح طلاب آن را فرا می‌گیرند. مؤلف او شیخ حسن بن زین‌الدین (متوفای 1011هـ) است که بر اثر درسی‌بودن، شرح‌ها و حاشیه‌های زیادی دارد، و این حاشیه از پردامنه‌ترین و استوارترین آنها است که هماره مورد مراجعه بوده است نه تنها مبتدیان، بلکه علما و محقّقین نیز بدان مراجعه می‌کرده‌اند.[47]

جناب شیخ محمد تهرانی پسرخواهر شیخ محمدتقی و داماد او را اول کسی دانسته‌اند که کتاب هدایة المسترشدین را جمع‌آوری نموده و تصحیح نموده و بر آن تعلیقه زده است.[48]

همچنین وجود نسخ خطی فراوان دلیل بر اهتمام طلاب به این کتاب است و نسخه‌های خطی متعددی در کتابخانه‌های مختلف شناسایی شده است.[49]

عبارتی از هدایة المسترشدین

«و امّا حدّه [حدّ اصول الفقه] علی ما اختاره جماعة من المتأخرین «هو العلم بالقواعد الممهّدة لاستنباط الأحکام الشرعیة الفرعیة».[50]

5ـ تعلیقه‌ای در اقل و اکثر ارتباطی

این تعلیقه در دفتر ششم میراث حوزۀ اصفهان با تحقیق شایستۀ جناب آقای حجة الاسلام والمسلمین مهدی باقری سیانی به طبع رسیده.

فقیه عالیقدر جهان تشیع سیدجواد عاملی صاحب مفتاح الکرامة رساله‌ای گردآورده مشتمل بر نظرات سه تن از بزرگان عصر یعنی سیدمحسن اعرجی کاظمینی و شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و شیخ محمدتقی رازی نجفی اصفهانی.

جناب حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی باقری سیانی دربارۀ این اثر آورده است: «ظاهراً فردی از محقّق اعرجی راجع به یکی از عبارات اصولی وی ـ الشغل الیقینی یستدعی البراءة الیقینیة ـ پرسش می‌کند و وی در پاسخ، قسمت اول این رساله را می‌نویسد. این نوشته را سیدجواد عاملی می‌بیند و آن را بر دیگر استاد خویش شیخ جعفر کاشف‌الغطاء عرضه می‌دارد. مرحوم کاشف‌الغطاء برخی از نظرات سیداعرجی را نقد نموده و جواب آن را به‌صورت مکتوب در اختیار سیدعاملی قرار می‌دهد. سیدعاملی نقد شیخ جعفر را بر سیداعرجی عرضه می‌نماید و سیدنیز در جواب از مبانی خود دفاع و نقد شیخ جعفر را پاسخ می‌گوید. برای بار دوّم جواب و نقد سیدمحسن توسط سیدعاملی بر شیخ جعفر عرضه می‌گردد. شیخ جعفر نقد دوم سیدمحسن را مجدداً پاسخ می‌گوید. این پاسخ به دست سیدمحسن می‌رسد و برای بار سوم وی از خود دفاع می‌نماید، ولی این پاسخ به دست شیخ جعفر نمی‌رسد.

از سوی دیگر نوشتۀ اول سیداعرجی را شیخ محمدتقی رازی می‌بیند (و شاید به‌واسطۀ سیدجواد عاملی در اختیار وی قرار می‌گیرد) و صاحب هدایة المسترشدین نیز برخی از مبانی استاد خود را نقد نموده و آن را به‌صورت تعلیقه در کنارۀ نوشتۀ استاد می‌نویسد.

مکان آفرینش این اثر نجف اشرف است و تاریخ به انجام رسیدن آن حدود سال 1215ق یا قبل از آن می‌باشد».[51]

اصل نسخۀ این رساله در کتابخانۀ مرحوم آیت‌الله شیخ هادی کاشف‌الغطاء (1289-1361ق) و اینک در نجف اشرف و نزد نوادۀ ایشان جناب حجت‌الاسلام دکتر عباس کاشف‌الغطاء نگهداری می‌شود و با پیگیری جناب حاج شیخ هادی نجفی در اختیار محقّق این اثر قرار گرفته است.[52]

عبارتی از مرحوم شیخ محمد تقی در این تعلیقه:

«مع انه یمکن ان یدّعی فی أنّ الشرط و إن کان فی حدّ ذاته خارجاً إلا أنَّ الاشتراط به داخلٌ فهو کالجزء الإضافی أعنی کالبصر بالنسبة الی العمی فانَّ التقیید داخلٌ فی مفهوم العمی و ان کان القید خارجاً قلنا فیه تأمل لانه لا یعد جزءاً عرفاً فتأمل... ».[53]

و این عبارتی است که در آن مرحوم شیخ خواسته‌اند تفاوت بین جزء و شرط را متذکر شوند.

6. تجزی در اجتهاد

این اثر با تحقیق جناب آقای سیدمحّمدرضا شفتی، در مجموعه مقالات علاّمه محمّدتقی ایوان‌کی به سال 1392 به چاپ رسیده است. این اثر دو سؤال و جواب است که به خط برادر صاحب روضات مرحوم حاج میر سیدمحمّد چهارسوقی (متوفی 1293) ضمن مجموعه‌ای در کتابخانۀ مرحوم آیت‌الله حاج سیدحسن فقیه ‌امامی نگهداری می‌شود.

قسمتی از جواب علاّمه صاحب هدایه چنین است: «قول به جواز تجزی در اجتهاد خالی از قوت نیست؛ چه مفروض در متجزی آن است که مدارک مسئله را تحصیل نموده و قوۀ استنباط و فهم آنها را حاصل کرده است».[54]

آثار و مقالات چاپ شده در همایش علامه ایوان کی ای (صاحب هدایة المسترشدین)

کتابنامه

1. انصاری، مرتضی؛ مکاسب؛ قم: دارالفکر.
2.    باقری سیانی، مهدی، «یک نکته از هزاران»، آینه پژوهش، شماره 107-108، آذر و اسفند 1386.
3. تهرانی، آقابزرگ؛ الکرام البرره؛ مشهد: دارالمرتضی،1404ق.
4. جلالی، سیدمحمدرضا؛ «هدایة المسترشدین و مؤلف آن»؛ آینه پژوهش، شماره 63، مرداد و شهریور1376.
5. جهانبخش، جویا؛ «رساله‌ای با بیش از 5000 فرع فقهی»؛ کتاب دین ماه، شماره 94 و 93، تیر و مرداد 1384.
6. خوانساری، سیدمحمّدباقر؛ روضات الجنات؛ قم: اسماعیلیان،1390ق.
7. ____________________، علماء الأسرة.
8. شیرازی، سید محمدحسن؛ تقریرات آیت‌الله المجدد الشیرازی.
9. عاملی، حر؛ وسائل الشیعة؛ بیروت: آل البیت علیهم السلام.
10. علی‌پور، مهدی؛ درآمدی به تاریخ علم اصول؛ قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382.
11. درایتی، مصطفی؛ فهرست دنا؛ تهران: مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1319.
12. مجموعه مقالات همایش علاّمه ایوان‌کی؛ به کوشش مجتبی نورمحمدی؛ گرمسار: ابواب معرفت، 1350.
13. نجفی اصفهانی، محمدتقی، تبصرة الفقهاء؛ تحقیق سیدصادق حسینی اشکوری؛ قم: مجمع الذخائر،1427ق .
14. _____________________، رساله شرب القلیان؛ تحقیق: مجید هادی زاده؛ میراث حوزه‌ اصفهان، دفتر چهارم، 1386.
15. ____________________، رساله صلاتیه؛ تحقیق: مهدی باقری سیانی؛ قم: ذوی القربی، 1383.
16. ___________________، هدایة المسترشدین، قم: جامعه مدرسین، 1420ق.
17. __________________، تعلیقه اقل و اکثر، تحقیق: مهدی باقری سیانی، میراث حوزه اصفهان، دفتر ششم، سال1389.
18. نجفی، هادی؛ قبیله‌ عالمان دین؛ قم: عسکریه، 1423ق.

نجفی، محمدرضا، اعلاط الروضات.