امروز محققان و پژوهشگران حوزه‌های میراث و معارف اسلامی از بن جان اذعان دارند که برای هر تحقیق و پژوهشی که نیاز به آگاهی از یک کتاب دارند، باید به کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة اثر ارجمند شیخ آقا بزرگ تهرانی مراجعه کنند. از این رهگذر آقا بزرگ، حق بزرگی بر جامعه شیعی دارد و تا سال‌ها اثر او ماندگار خواهد ماند، همان گونه که ریاض العلماء ماند. سنت تحقیقی، وظیفه شناسی و سخت‌کوشی باعث پدید آمدن الذریعه شد.

ارتباط گسترده با علما، دانشمندان، نویسندگان و ... به کمک صاحب الذریعه آمد و در نوشتن آن یاریگر او شد.

یکی از وجوه برجسته شخصیتی آقا بزرگ در طول حیات علمی‌اش، کتابخانه نفیس و مهمی بود که فراهم آورده و در راه تألیف الذریعه از آن بسیار استفاده کرد.

امروز یکی از کارهای پژوهشی که انجام می‌شود، استخراج کتابخانه دانشمندان قدیم از بین آثارشان بوده، تا ببینند چه کتابی در قرن ششم در اختیار ابن شهرآشوب یا در قرن هفتم در اختیار سید بن طاووس قرار داشته است.

گاهی به فهرست کتابخانه دانشمندان دسترسی هست که کار تا حدی آسان می‌شود. اما اگر نباشد کار پژوهشگر جستجو و یافتن است. خوشبختانه برای کسی که بخواهد درباره آقا بزرگ چنین کاری انجام دهد، فهرستی از کتابخانه وی موجود است. از این طریق می‌توان به شناخت بهتری از الذریعه دست یافت و دانست که آقا بزرگ چه کتاب‌هایی را در دسترس داشته و چه کتاب‌هایی را از دیگران سراغ گرفته است. همچنین می‌توان برخی اشتباهات را که بعدها به الذریعه راه یافت از این طریق یافت و تصحیح کرد.

با توجه به شخصیت آقا بزرگ، کتابخانه او باید مورد توجه محققان قرار می‌گرفت، اما شگفت‌انگیز آن که در چند کتاب تک‌نگاری یا مجموعه مقالات یادنامه آقا بزرگ، کتابخانه او چندان مورد اقبال قرار نگرفته است. در این بین، اولین بار سید محمدحسین جلالی شاگرد آقابزرگ در کتاب شرح حال آقا بزرگ به کتابخانه او توجه کرده و توصیف خوبی از آن به دست داده است.

وی در این باره نوشته است:

استاد علامه، شیخ آقابزرگ تهرانی کتابخانه خصوصی خود را در تاریخ 25 ذی الحجة سال 1375 ق. وقف همه طالبان علوم دینی نجف اشرف کرد. او بخشی از خانه خود را به این کتابخانه اختصاص داد، و آن را «کتابخانه عمومی صاحب الذریعه» نامید.

استاد، به منظور بازیابی آسان کتاب‌ها، آنها را به شیوه‌ای خاص تنظیم کرد و در قفسه بندی کتابخانه، هر قفسه را به چند بخش تقسیم نمود و هر یک از آن بخش‌ها را به کتاب‌های مربوط به یک یا دو رشته علمی، همچون فقه و اصول، رجال‌شناسی، کتاب‌شناسی، و اختصاص داد و قفسه خاصی را نیز برا مجله‌ها و گاهنمامه‌ها در نظر گرفت.

شیوه وی در گردآوری کتاب‌ها چنین بود که کتاب‌های متعدد و مناسبی را در اندازه و مجلداتی یکسان گرد می‌آورد، و آنها را در قفسه مورد نظر جای می‌داد. وی فهرستی نیز از این کتاب‌ها، با اشاره به نام کتاب، نام نویسنده، موضوع کتاب، سال انتشار و یا سال نگارش تهیه کرده بود، و در آن، محل قرار گرفتن کتاب در قفسه‌ها را نیز مشخص نموده بود. این فهرست، گاهی مورد استفاده مورد قرار می‌گفت و چندان هم ناکارآمد و بی فایده نبود.

از ویژگی‌های این کتابخانه این بود که به منظور همگانی‌تر کردن بهره‌گیری از علم و دانش، کتاب‌ها را در برابر رسید، یک ماهه به مراجعه کنندگان امانت می‌داد، و این مدت در صورت لزوم قابل تمدید بود. (زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ، ص 181 – 182)

وی سپس این کتابخانه را به چند دسته تقسیم می‌کند:

دست‌نگاشته‌های استاد که شامل دستنویس‌های خط آقابزرگ می‌باشد. آثاری مانند شرح ایساغوجی، ایساغوجی، ترکیب التذهیب و ...

دست‌نگاشته‌های خانوادگی  آثاری است که جد شیخ آقابزرگ به نام ملامحمدرضا تهرانی کتابت کرده، مانند عدة الداعی، تحریر القواعد المنطقیة، زواهر الحکم و ....

دست‌نگاشته‌های نفیس، آثاری مانند رسالة فی آداب المناظره، خاتمة المستدرک به خط حاجی نوری، و بسیاری از آثار محدث نوری به خط مؤلف، (همان، ص 183 به بعد)

پس از حسینی جلالی، کتابخانه آقا بزرگ مورد توجه محقق دیگری قرار گرفته و وی دستنویس‌های آن را از فهرست مورد گفتگو استخراج کرده است. طبق این گزارش، 311 نسخه خطی در کتابخانه صاحب الذریعة وجود داشته که وی آنها را استخراج کرده است.[1]

به جز نسخ خطی، تنوع کتاب‌ها و همچنین مکان چاپ کتاب‌ها جالب است. می‌توان سخت‌کوشی و سماحت نظر آقا بزرگ را در این راه دید که کتاب‌های مذکور چه آنهایی که به نجف می‌رسیده و چه آنهایی که از شهرهای مختلف خریداری می‌شده و برای او می‌فرستادند، تنوع مورد نظر را داشته است.

در سال 1386 تعداد 18 اثر آقا بزرگ توسط کتابخانه مجلس خریداری می‌شود که اکنون در گنجینه آنجا نگهداری می‌شود. از جمله 18 اثر مذکور، یکی هم فهرست کتابخانه آقا بزرگ می‌باشد که توسط استاد جعفریان شناسایی شد.

این فهرست به صورت الفبائی تنظیم شده است. برای این کار دفتر حاضر به صورت 11 ستون در آمده که پس از ستون ردیف، به ترتیب عنوان کتاب، اسم مؤلف، موضوع کتاب، زبان آن، چاپی یا خطی، تاریخ و محل چاپ یا کتابت، تعداد جلدهای آن، شماره مخزن و شماره قفسه و در نهایت ملاحظات می‌آید.

خط خوردگی و نشان تصحیح در متن وجود دارد. همچنین رطوبت به این نسخه آسیب رسانده است.

اثر مذکور را از دو لینک زیر می‌توانید دریافت کنید:

ebookshia.com/books/download/eyJpZCI6IjMwNzQiLCJ0eXBlIjoicGRmIn0=

ebookshia.com/books/download/eyJpZCI6IjMwNzUiLCJ0eXBlIjoicGRmIn0=