مقدمـه

دستنویسِ شمــارۀ 7996 کتابخانۀ حضرت آیة الله العظمی  مرعشی نجفی؟رح؟، دیوان طالب جاجرمی، سَرایندۀ قرن نهم هجری می­باشد که در زمانِ حیاتِ وی نوشته شده است و شمــارِ قابلِ توجّهی از غزلیاتِ وی را در بَردارد. اهمیّتِ دستنویسِ مزبور آنگاه رخ می نماید که بدانیم از سروده ها و شرحِ احوالِ این شاعرِ عهدِ تیموری، بیتهایی انگشت شمــار و آگاهی‌هایی اندک در کُتبِ تذکِره ضبط و عرضه شده است. در نوشتارِ پیشِ رو، پس از بررسی و شناساندنِ دستنویسِ مورد نظر، اطلاعات بیشتری دربارۀ زندگی و شعر این غزلپردازِ جاجرمیّ المولد و شیرازیّ المدفن رونمایی می شود.[2]

hg

دربارۀ دستنویس

تا به امروز، به جز دستنویسِ شمــارۀ 4326 موجود در موزۀ ملی ایران[3]، تنها دستنویسِ طالبِ جاجرمی، در کتابخان آیۀ الله العظمی مرعشی؟رح؟ نگهداری می شود. این دستنویسِ 72 بر گی که به خطِّ نستعلیق کتابت شده است، شامل 332 غزل در 1783 بیت می باشد؛ مع الأسف بخش‌هایی چون برگ‌های آغازین و به طور پراکنده، از میانه و از نیمه­های حرفِ «میم» تا پایان را دارا نیست؛ برگ‌های افتاده از میانۀ دستنویس، ازین قرارند (بینِ شمــاره های ذیل):

1) 7 – ب و 8 – الف؛ چندین برگ افتاده که شامل همۀ غزلیّاتِ بخشِ حرفِ «ب» است؛ 2) 8 – ب و 9 – الف؛ 3) 9 – ب و 10 – الف؛ 4) 10 – ب و 11 – الف؛ 5) 15 – ب و 16 – الف؛ 6) 16 – ب و 17 – الف؛ 7) 18 – ب و 19 – الف؛ 8) 20 – ب و 21 – الف؛ 9) 21 – ب و 22 – الف؛ 10) 25 – ب و 26 – الف؛ 11) 27 – ب و 28 – الف؛ 12) 30 – ب و 31 – الف؛ 13) 49 – ب و 50 – الف؛ 14) 55 – ب و 56 – الف؛ 15) 64 – ب و 65 – الف؛ 16) 66 – ب و 67 – الف.

بنابراین، از 332 غزلِ به دست رسیده، 18 غزل ناقص است که ابیاتِ برجای مانده از آنها عبارت است از: غزلِ 24 ! یک بیتِ مطلع[4]؛ غزلِ 29 ! یک بیتِ مطلع[5]؛ غزلِ 30 ! دو بیت پایانی؛ غزلِ 39 ! یک بیتِ مطلع[6]؛ غزلِ 63 ! یک بیتِ مطلع[7]؛ غزل 78 ! سه بیت نخست؛ غزلِ 79 ! دو بیتِ پایانی؛ غزلِ 89 ! چهار بیت نخست؛ غزل 120 ! یک بیت مقطع؛ غزلِ 134 ! سه بیت نخست؛ غزلِ 219 ! دو بیتِ نخست؛ غزلِ 246 ! یک بیتِ مطلع[8]؛ غزلِ 286 ! یازده بیت (گویا بیتِ پایانی که تخلّصِ شاعر را هم در برداشته، در برگِ افتاده، بوده است) ؛ غزلِ 287 ! چهار بیتِ پایانی؛ غزلِ 296 ! چهار بیتِ نخست؛ غزل 297 ! سه بیتِ پایانی.

در برگِ 2 – ب، یادداشتِ مالکِ پیشینِ دستنویس به چشم می خورد؛ «این نسخه از دیوانِ طالبِ جاجرمی که به حکایتِ اسلوبِ خط و بعضی از سر غزلها که به عبارتِ زید توفیقه و امثالِ آن مزیّن است، در زمانِ حیاتِ خود شاعر نوشته شده، ولی افسوس که ناقص است، و با این وصف، به مبلغِ چهل تومان خریده شد؛ شهریور 1332، عبدالحسین بیات». نکتۀ قابل توجّه شادروان بیات، درین چند جمله، اشاره به عباراتی در شمــاری از سرغزلهاست که همزمانیِ کتابتِ دستنویس با حیاتِ شاعر را اثبات می کنند؛ این عبارات یا جملاتِ دعایی، بدین صورت آمده اند: «وَله زید توفیقه» (برگهای 5 – الف و 17 – الف)؛ «و له زید طربه» (برگ 5 – ب)؛ «و له زید تحقیقه» (برگ 17 – الف)؛ «و له زید عشرته» ( برگ 5 – الف و 47 – الف)؛ «و له زید عیشه» (برگ 47 – الف)؛ «و له زید دقته» (برگ 50 – ب).

طالب جاجرمی

مجالس­النفائس، تنها منبعی است که نامِ طالبِ جاجرمی را «محمد» گزارش کرده است[9] و دیگر کُتب تذکِره و تراجم احوال، به ذکرِ تخلّصِ شعری و نسبتِ وی به جاجرم(جاجرمی) بسنده کرده اند. در این میان، آشکار نیست که چرا و بر چه اساسی، هدیة العارفین، نامِ وی و پدرش را «علی بن عبدالله» ضبط کرده است[10]! طالب، در خانۀ یکی از کدخدایانِ صاحب مُکنتِ[11] جاجرم به دنیا آمد، و گویا در نوجوانی برای علم آموزی و کسبِ معارفِ دینی به بسطام که نسبت به شهرِ زادگاهش مر کزیّتی داشت، رفت و پس از مدّتی به تعالیمِ متصوفه گرایش یافت. او در بیتِ پایانیِ غزلی، چنین سروده:

مصرعِ نخستِ این بیت، مسلّماً تقیّدِ طالب به میراثِ معرفتی بایزید را -  حداقل در مقطعی از زندگانی­اش - آشکار می سازد؛ همچنین مصرع دوم، وسعتِ مَشرب و رهیدن وی از یک بینش عرفانیِ خاص را به نمایش می‌گذارد. از این روست که پس از هجرت از خراسان و آمدن به «بُرج الاولیاءِ» شیراز، از «روحِ رفیع»[13] و «همّتِ»[14] دو تن از بزرگانِ صاحب نفسِ آن دیار، شیخ ابواسحاقِ کازرونی[15] و سلطان محمد روزبهان بَقلی[16]، «نظر می­طلبد» ؛ وی در همان بیت‌های آغازین دو غزلِ خود، ارادتش را در کنارِ بزرگداشتِ مقامِ ارشادِ این صوفیانِ صافی، می‌نمایاند:

***

تذکرۀ دولتشاه و به تبعِ آن، مجمع الفضلاء و عرفات العاشقین، وی را شاگردِ آذری اسفراینی (784 – 866 ق.) دانسته­اند.[19] شاگردیِ طالب به نزد آذری می بایست پیش از سال 830ق. بوده باشد چرا که در آن سال، مسافرتهای آذری، با رفتن به حج آغاز می­گردد و به اقامتی موقّت در هندوستان منتهی می­شود[20]، و می‌دانیم که طالب هم «در ابتدای حال، اختیارِ سفر کرد و در دارالملک شیراز اقامت ساخت»[21] و تا پایانِ عمر در همانجا به سر برد. پس تقریباً دیدار استاد و شاگرد پس از سال 830 ق. ممکن نبوده است. اگر تاریخِ درگذشتِ طالب را 854 ق. بدانیم و بر قولِ تذکره نویسان مبنی بر سی سال تمکّنِ او در دیارِ فارس نیز صحّه بگذاریم[22]، باید گفت که طالب از حدود سال 824 ق. به فارس رفته و شاگردی­اش به نزد آذری، به پیش از سال 824 ق.  باز می گردد؛ زمانی که آذری، در شاعری، با دیگر همگنانِ خود، چون علیِ شهاب ترشیزی[23] و خواجه عبدالقادر مراغی (م 838 ق.)[24] به معارضه و مبارزه بر می‌خاست و به عنوانِ ملک الشّعرائی خود می بالید،[25] و هنوز جدّاً وارد عوالمِ سیر و سلوک و نگارشِ و سرایشِ متون و منظومه­های عرفانی نشده بود.[26]

پس بر خلافِ نظرِ هدایت در ریاض­العارفین که می­نویسد: «ارادتِ جنابِ شیخ نورالدّین آذری طوسی را گزیده و در گوشۀ انزوا خزیده»[27]، طالب، همانندِ عفّتی  اسفراینی – که «از خیلِ خُدمای شیخ آذری بوده»[28]، بیشتر در موضوعِ شعر و ادب از محضر استاد بهره می‌برده[29] و طرز شاعری وی را که «غزلهای عاشقانه و اشعار صوفیانه بوده»[30]، مرعی می‌داشته؛ طرزی که در آن روزگار شایع و دلخواهِ سخن پرادازان و صاحب طبعان بوده است؛ بنابراین می‌توان احتمال داد تخلّصِ شعری خود را هم چونان امیر نظام­الدّین سهیلی از آذری گرفته باشد.[31]

شاعر جاجرمی در شیراز

شاید پاسخِ اینکه چرا طالب،  «در اوّلِ حال»[32] تن به غربت داد و سرزمینِ آباء و اَجدادی خود را ترک گفت، از یکی از غزلیاتش به دست آید. او در این غزل از «طالعِ شوریده» ، «جفای فلک»، «واقعۀ خیل و تبار»، «خاطرِ ریش» و حتی پدر و مادرش، اظهار ناخرسندی می­کند؛ شاعرِ جویای نام – و به تعبیر خود او- «طالبِ شَرَف»، که هر روز بر دانش و بینشِ خویش می­افزود، به همان اندازه، از دنیای اطراف و اطرافیانش به تنگ می­آمد؛

بنابراین، «سفر اختیار کرد» و روانۀ شیراز شد؛ سرزمینی امن، زیبا و شکوفا که به یُمنِ حضور فرمانروایی چون سلطان ابراهیم بن شاهرخ (حکومت از 817 تا 838 ق.) پذیرای شمــار فراوانی از هنرمندان و سخنوران بود. طالب در آن شهر سکونت گزید و در همانجا «نشو و نما»[34]، شهرت و «قبولِ تمام»[35] یافت. شاعر ِ غریب، از آن رو که «به غایت خوش صحبت، معاشر، ندیم و لطیف طبع بود»[36] به چشمِ مردمان آن دیار عزیز شد و «اشعار او در ملک فارس شهرتِ کلی [گرفت]»[37] و در قبالِ مدایحی که برای شاهزادگان و امرای سپاه تیموری و بزرگان شهر می­گفت، نوازش‌های عظیم می دید؛ البته شاعر سخاوتمند که همواره در خدمت عرفا و ظرفا به سر می‌برد، «هر چه به هم رسانیدی، یکباره صرف نمودی»[38] و «به اندک فرصتی آن مال را برانداختی»[39] با این همه، «سی سال در شهر شیراز به خوشدلی و عشرت و سبکباری روزگار گذرانیدی».[40]

شیراز، برای طالب، «نوعروسی» بود «نازنین» و «دلارا» که همیشه عزیمتِ شاعر به سوی شهر پر جلوه­ای چون تبریز را فسخ می‌کرد؛

حتی محبوبِ تبریزی­اش[42] که برای همراه بردن دلدار، از شهر خود به شیراز آمده بود، نتوانست از علاقۀ او به این شهرِ جنّت نشان و «رشکِ باغ ارم»[43] بکاهد، چرا که هیچگاه «تُرک شیرازی»، رخصت و نوبتِ یغمای دل طالب را به دیگری نمی‌داد؛

طالب، از هر گوشۀ شیراز در غزل خود یادگارها دارد؛ از خاکِ «میدان سعادت»[45] بوی عنبر به مشامش می رسد و در کوچه­های «رحمت­آباد»[46] و کوی «سعدالله»[47]  دلبر را جستجو می کند، از این رو می گوید:

حال، با وجود چنین تعلّقِ خاطر، روشن نیست که چرا ناگهان به بیتی برمی­خوریم که طالب ازین شهر اظهار دلزدگی و ملال می‌کند:

وی در دو غزل، از حضورِ خود در کنارِ زنده رود سخن به میان می آورد.[50] ابیاتِ یكی از این دو غزل، تغییر رویّۀ وی را در مداحیِ صاحبانِ زر و زور، به خوبی آشکار می­سازد؛

ممدوحانِ طالب

نقلِ دولتشاه سمـرقندی و از پیِ وی، اوحدی بلیانی و واله داغستانی، چنان است که گویا طالب به سلطان عبدالله بن ابراهیم (836 – 854 ق.) اختصاص داشته و جز این حکمرانِ نوجوانِ تیموری، مدحِ کسی را نگفته است؛[51] در حالی که در دستنویسِ کتابخانۀ آیة الله مرعشی؟رح؟ تنها یک بار از ممدوحی به نام «عبدالله»، آن هم با پیش­درآمدِ «خواجه» یاد شده[52] و هیچ ربطی به سلطان عبدالله ندارد. از طرف دیگر، دستنویس مزبور، مهمترین ممدوحِ شاعر را، پدرِ عبدالله میرزا، یعنی شاهزاده ابراهیم بن شاهرخ (796 – 838 ق.) می شناساند به طوری که در میانِ ابیاتِ این دستنویس، دستِ کم، پنج بار، بالصّراحه، و چندین بار بدون نام و با عناوین و القابی چون «جهانگیر»[53] ، «مظفر»[54] و «سلطانِ حُسن» مدح شده است؛

***

***

***

***

سلطان ابراهیم، از سال 817 ق.[62] تا پایان عمر، حكومت فارس را عهده­دار بود و در این مدت، که در نظرِ ستایشگران، «دورِشهِ عادل»[63] نامبردار شده، فضای امن و اسبابِ رفاه هنرمندان و سخن پردازان را فراهم آمده بود؛ بختِ چهارده سال همزمانیِ طالب با این شاهزادۀ هنرمند و سخن شناس، بهترین روزهای زندگیِ این شاعرِ دور افتاده از وطن را در شیراز رقم زد. وی در غزلی، خرسندی خود را از دیدار دوبارۀ مطلوبِ تاجدارش که در سال 825 ق. برای سرکوبِ شورش به ولایت خوزستان رفته بود[64]، با این ابیات ابراز می­کند:

***

همچنین در غزلی دیگر، با ذکرِ یکی از القابِ سلطان، بازگشتِ ممدوح را از یکی از جنگها که شاید جنگ در رکابِ پدرش، با اسکندر بیگِ تُرکمان، در سال 832 ق. بوده باشد،[66] گرامی می دارد:

پس از درگذشتِ ابراهیم سلطان (در سال 838 ق.)، منشورِ فرمانرواییِ فارس به نام فرزند وی، عبدالله میرزا که در آن زمان، دو سال بیشتر نداشت، نوشته می شود. طالب، دستِ کم، سیزده سال، تا هنگامِ خلعِ  عبدالله میرزا[69] و خروجِ وی از فارس، از ستایشگران و مقرّبان درگاهِ این شاهزادۀ نوجوان شد و مناظرۀ گوی و چو گانِ[70] خود را – که گویا به تقلید از منظومۀ پانصد و ده بیتیِ[71] عارفیِ هروی (791 – 853 ق.) سروده بود[72] - به وی پیشکش کرد و از او صله و «نوازشهایِ عظیم» یافت.

از میانِ دیگر ممدوحانِ طالب که در شیراز به سر می­بردند، شرف الدین علی یزدی (م858ق.) است. این دانشمند مورّخ و سیاستمدارِ نامدارِ عهد تیموری، پس از برافتادنِ حکومتِ شاه یحیی مظفّری، به خدمت تیموریان درآمد و دیری نپایید كه از منشیان و صاحب منصبان سلطان ابراهیم بن شاهرخ شد و مدّتی نیز وزارت وی را در شیراز عهده دار بود، و در همین تختگاه سلیمان، به سال 828 ق. كتابِ ظفرنامه را به نام ولی نعمت خود به سامان رساند.[73] منظوماتِ شرف الدین علی یزدی، شامل شمـار چشمـگیری از مدایح وی دربارۀ این شاهزادۀ تیموری است.[74] طالب، در غزلی موشّح به لقب این دولتمردِ سخنور «شرف الدّین»، اینگونه بزرگداشت او را آغاز كرده است:

به نظر می رسد، روابط طالب با شرف الدین علی یزدی، وی را به مدح یونس خان فرزند ویس خان برانگیخته باشد؛ ویس، خان زادة مغولی (828 ـ 892 ق.) از سال 832 ق. با شاهرخ به سر می برد و در موكبِ این سلطان تیموری به شیراز آمد و تحت تربیت و نگهداری شرف الدّین علی یزدی قرار گرفت؛ اگرچه بعضی از منابع، تاریخ آغاز این سرپرستی را 846 ق. نوشته­اند، ولی بعضی قرائن، آن را به پیش از سال 838 ق. می رسانند.[76] به هر روی، ویس خان، پس از درگذشتِ مربّی­اش در یزد، تا سال 860 ق. «در شیراز توطّن اختیار كرده ... و به مجلس فضلای آنجا می­رسیده است و انواع حرفه­ها را كما ینبغی ممارست كرده بود ... چنانكه در شیراز به استاد یونس اشتهار یافته»؛[77]یك غزل، از دیوان بازماندۀ طالب، نام خان را در بر دارد:

گفتنی است، سلطان خلیل، خداداد حسینی و خواجه مظفّر ارغون، از كسانی­اند كه به عنوان ممدوح از میان بیت‌های دستنویس سر بر می‌آورند. بر اساس تاریخِ درگذشتِ طالب (854 ق.)، می بایست پیش از ورود به شیراز، وی شمـاری از بزر گانِ خراسان و عراق عجم را مدح گفته باشد كه نامبردگان اخیر از آن دسته اند؛ سلطان خلیل بن میرزا میرانشاه كه در سال 807 ق. بر تختِ سمـرقند تكیه زد و پس از استیلای شاهرخ بر پایتخت تیموریان، از طرف وی، به حكومت عراق و آذربایجان منصوب شد و بالاخره به سال 814 ق. در ری وفات یافت.[79] در غزلی از طالب، چنین خطاب شده است:

وزیرِ سلطان خلیل، خواجه مظفّر ارغون[81] نیز عنایتی نسبت به شاعر داشته كه با این عبارات، مورد قدردانی قرار گرفته است:

همچنین، خداداد حسینی، یكی از «امرای كبار» دستگاه سلطان خلیل، در ردیف ممدوحان طالب در سنین جوانی وی به شمـار رفته است؛ البته پیش از تاریخ 810 ق. كه این امیر سپاه، بر سلطان شورید و عاقبة الامر «به سزای كفران نعمت گرفتار شد».[83] طالب، در مطلع غزلی، با عنوان «فی شأن سلطانِ حُسن، خداداد»، نام وی را درج كرده است:

در دو غزل، یكی موشّح به واژۀ «حسینی»[85] و دیگری، با ایهامی ملیح به یكی از گوشه­های موسیقی، از نسبت وی یاد می كند:

به جز افراد نامبرده، از دو ممدوح دیگر به نامهای «علیشاه» و «مهتر حاجی بیگ» نیز یاد كرده است؛ از فرد نخستین، در سه غزل به صراحت[87]، و در یك غزل، موشّح نام برده[88]، و با دیگری، در یك غزل با عنوان «و له فی شأن سلطانِ حُسن، مهتر حاجی بیگ» سخن می‌راند.[89] ناگفته نماند كه در سه غزل موشّح به نامهای «حسن شاه»[90] (در دو غزل)، «الله‌داد»[91] و «محمود شاه»[92](هر كدام در یك غزل)، از سه شخصیتِ مطلوبِ طالب، پرده برداری می شود.

طالب در غزلیاتش، به جز تعظیم و تكریمِ رجال سیاسی و نظامی، و صاحبان زر و زورِ همروزگارش، ارادت و محبّت خود به پیغامبر گرامی؟ص؟ و علی؟ع؟ را آشكار می‌كند؛ وی در ضمن ابیاتی كه به نعت حضرت محمد؟ص؟ آراسته است، خاصیت «آب حیات» در شعرش را به بركتِ وصفِ آن وجود مقدّس می داند و از آن حضرت، نجات به هنگام حشر می طلبد:

ابیات ذیل، به خوبی، عِرق دینی و گرایش مذهبی این شاعر نیمۀ نخست قرن نهم را می‌نمایاند:

شعر طالب

طالب، با استناد به قولِ تذكره نویسان و دیوانِ به دست رسیده، شاعری غزلپرداز است و «غزل را نیكو می گوید»[96]، آن هم «غزل عاشقانه»[97] ولی در عین حال، در دیگر انواع و قوالب شعر، چون مثنوی، قصیده و رباعی نیز مهارت داشته است؛ مناظرۀ‌گوی و چوگان به مثنوی سرایی وی مُهر تأیید می زند، قول امیر علیشیر نوایی دربارۀ ابیاتِ سنگِ مزار طالب، از رباعی‌گوییِ او پرده بر می دارد و بیت مقطع یکی از غزلهایش، قصیده پردازی را یکی از اشتغالاتِ این شاعر عهد تیموری معرفی می­کند:

حال باید پرسید چرا از میانِ اشعارِ طالب «که طراوت و حلاوتِ تمامی»[99]داشته، بخشی بسیار اندک و ابیاتی انگشت شمـار در کتابهای تذکرۀ نزدیک به روزگار وی، یعنی تذکرة الشعرای دولتشاه و مجالس النفائس _ که هر دو در سال 896 ق. نوشته شده‌اند _ ثبت شده، و چرا تا صد سال پس از دو تذکرۀ پیشگفته، در مجمع الفضلای بقایی بخارایی بر «اندک بودنِ»[100] اشعارِ طالب تأکید شده و در قرون بعد در تذکره­ای چون آتشکدۀ آذر، آمده: «شعری از او در میان نیست، سوای این یک شعر[101]......»؟![102]

در یافتنِ پاسخ، غزلی از دستنویسِ دیوانِ طالب راهگشاست. در این غزل، شاعر از گم شدنِ دیوانش که گویا تنها صورتِ مجموعه اشعار وی بوده و مع­الأسف ثانی نداشته است، شکایت می­کند. پس دفترِ اشعارِ طالب پیش از مرگ او نابود شده و آنچه در این دستنویسِ نویافته، آمده، غزلیاتی است که دوباره گردآوری شده­اند.

طالب، پیش از هجرت از خراسان، در مدح و بزرگداشتِ حکمرانان، شاهزادگان و سرداران دولتِ تیموری، با دیگر سرایندگان چون عصمت بخارایی، کاتبی ترشیزی، بابا سودایی و خواجه رستم خوریانی بسطامی همداستان بوده و پس از ورود به شیراز، با خوش طبعانی همانند کمال غیاث فارسی در مدحِ صاحب منصبانِ آن دیار، به ویژه سلطان ابراهیم بن شاهرخ، همچشمـی و رقابت داشته است.

دستنویس شمـارۀ 7996 کتابخانۀ آیة الله مرعشی، بر اساسِ قراینی چون خالی بودن از مدایحی که نام عبدالله میرزا فرزند ابراهیم سلطان را، به طور آشکار، در برداشته باشد و نیز ذکرِ جملة دعاییِ «خُلّد مُلْکُه» پس از نامِ ابراهیم سلطان[103] و وجودِ چند غزل که نام این امیر را به روشنی در خود جای داده، جدیدتر از تاریخ 838 ق.(سالِ درگذشتِ ابراهیم سلطان) تدوین نشده است. بنابراین دستنویس مزبور، حداقل شانزده سال پیش از درگذشتِ طالب به سامان رسیده و خالی از اشعاری است که در سالیانِ اخیرِ حیات وی سروده شده است؛ به دیگر سخن، از مقطعِ دوّمِ سی سال تمکّن و «نشو و نمای» شعریِ طالب که نمایندۀ دورانِ پختگی و کمال او بوده، در این دیوان نشانی نیست.

طالب، «تازه سازِ روشِ کهن»[104]

اینکه عرفات العاشقین، طالب را با عنوان تازه­کنندۀ روشِ کهن می­شناساند، برآمده از این حقیقت است که وی در غزل، از استادانِ صاحب طرزی که سرمشقِ شاعرانِ عهد تیموری بودند تبعیت می­کند و آن را پیش رو دارد. طالب شمـاری از آن استادان را در غزلیّاتش نام می‌برد؛ سعدی، حسن دهلوی و کمال خجندی. چنانکه در تذکرۀ دولتشاه آمده، اشعارِ سعدی را جواب می­گفته[105] و البته در یک غزلِ مضبوط در دستنویسِ کهن، از سعدی به خاطرِ «خطا گفتن» انتقاد كرده است و یک مصرعِ شیخ اجل را تضمین می­کند:

در مقطعِ غزلی هم از «نازکیِ» شعرِ امیر حسن دهلویِ سجزی یاد می کند و بلافاصله شعر خود را نازکتر می‌شمــارد:

طالب، همچنین غزلیاتِ شیخ کمال خجندی را هم پیش رو داشته و جواب می­گفته است:

و در این جوابگوییِ به کمال، خود را برتر از دیگران _ شاید، بساطی سمـرقندی[109]ـ می‌پنداشته است:

به جز اینان، شمـاری از سرایندگانِ نامدارِ قرونِ گذشته نیز در غزلِ طالب تأثیراتِ فراوان داشته­اند که نامی از آنها نبرده ولی به استقبال یا اقتفا، آفرینشهای آنها را  پی گرفته است؛ خاقانی شَروانی، عراقی، امیر خسرو و حافظ شیرازی از آن دسته­اند. در میانِ این شاعران، که هر کدام غزل _ بلکه شعرِ فارسی را _ در زمانۀ خود، درجه یا درجاتی به پیش برده­اند، حافظ جایگاه ویژه­ای دارد به نحوی که طالب، تعدادِ قابل توجّهی از غزلیاتش را به تَبَعِ سفینۀ لسان الغیب سروده و چندین مصرعِ خواجۀ شیراز را تضمین کرده و یا ترکیباتِ خاصِّ وی را در ابیاتِ خود، به تکرار آورده است؛ دو نمونه از تضمینِ سخنِ حافظ از این قرار است:

***

و نمونه­ای از بهره بردنِ از ترکیباتِ شاعرانۀ خواجه:

طالب، اشعار خود را «نازک»[113]، «روح افزا»[114]، «رنگین»[115]، «شیرین»[116]، «لطیف»[117] «روان»[118] توصیف کرده و این همه را موهبت الهی و – به تعبیر خودش– از  «دولتِ الله داد»[119] دانسته است؛ وی مصداقِ «دُر اَفشانی» در غزلش را حُسنِ تخلّصها[120] و انتخابِ قوافیِ بجا و مناسب[121] برمی‌شمـرد و عیبجویان را از نکته گرفتن از شعرش بر حذر می دارد[122] و بالاخره معتقد است که سخنش «مشهورِ جهان»[123]، «اوراد هر زبان»[124] و «همنفسِ پیر و جوان»[125] است یا حداقل این آرزو را دارد، پس به خود نهیب می زند:

تاریخِ درگذشتِ طالب

نادرست ترین تاریخی که در مرگِ طالب مطرح شده، قولِ آذر بیگدلی است که آن را در 804 ق. گفته است.[127](اگر لغزشی در صورتِ چاپی كتابِ مزبور صورت نگرفته باشد). حاجی‌خلیفه، در تقویم التّواریخ، در گذشتِ «طالبِ شاعر» را ذیلِ سالِ 851 ق. در کنارِ وقایعی چون «ولادتِ سلطان بایزید ثانی، مُردنِ ناصرکیا از ملوک گیلان و قاضی ابوبکر از علمای شام» گزارش می­کند،[128] اگرچه در کشف الظّنون 854  ق. آورده است.[129] در میان تذکره‌ها، مجمع الفضلاء و ریاض العارفین، تاریخِ درگذشتِ وی را، به ترتیب، 866 و 884 ق ثبت کرده­اند.[130] در این میان، گفتۀ دولتشاه و از پیِ او عرفات و ریاض الشعراء که تاریخِ 854 ق. را اختیار کرده‌اند،[131] به واقعیت نزدیکتر است و البته قرائنی که در دستنویسِ غزلیاتِ طالب وجود دارد، همین تاریخ را تأیید می­کند. همچنین نامی، در نشترِ عشق، سال 854 ق. را در مصرعِ «بس حزینم ز رحلتِ وی، های»، مادّه تاریخِ این واقعه یافته است.[132]

اگرچه نویسندۀ مجالس النّفائس، دربارۀ زمانِ درگذشتِ طالب، سخنی به میان نیاورده، ولی از دو ترجمۀ موجود ازین تذکره، نکاتی در خور به دست می آید؛ بر اساسِ ترجمۀ موسوم به لطائف نامه، نخست آنکه «مزارِ او در پایانِ پای خواجه حافظ است»[133]؛ نشانیی که از نشاني با این عبارت «در پهلویِ خواجه حافظ در مصلّای شیراز مدفون است» دقیق‌تر است. دوّم اینکه می‌آورد: «و این رباعیِ او در سنگِ مزارش کنده بود که فقیر یاد گرفتم:

از این جملات بر می­آید که امیر علیشیر نوایی مزارِ طالب را دیده و رباعی نقش شده بر سنگ‍‍ مزارِ او را به حافظه سپرده است. در ترجمۀ حكیم شاه محمّد قزوینی، هم آمده: «...انوارِ خواجه حافظ بر او تافته، زیرا كه در مزارِ او ساكن می­بوده است. و این رباعی بر دیوارِ مزار حافظ نوشته».[134] از این ترجمه، چنین دریافت می شود كه طالب _ شاید در اواخر عمر _  در كنارِ مزار حافظ سُكنا داشته و رباعی سابق الذّكر را خود بر دیوارِ آرامگاهِ حافظ نگاشته است. همچنین این گزارش می‌تواند از برخورداری معنوی طالب از حافظ حكایت كند.

***

چند غزلِ طالب:

‍[برگ 6 ـ الف]

2. [برگ 6 ـ الف]

3. [برگ 6 ـ ب]

4. [برگ 5 ـ الف ـ و ب]

5. [برگ 5 ـ ب]

6. [برگ 5 ـ الف]

7. ‍[برگ 19 ـ الف]

8. ‍[برگ 16 ـ الف]

9. ‍[برگ 41 ـ ب]

10. ‍[برگ 41ـ الف]

11. ‍[برگ 40ـ ب]

12. ‍[برگ 36 ـ الف]

13. ‍[برگ 36 ـ الف]

14. ‍[برگ 35  ـ ب]

15. ‍[برگ 43 ـ الف]

16. ‍[برگ 43ـ ب]

17. ‍[برگ 42 ـ ب]

18. ‍[برگ 43 ـ الف]

19. [برگ 64 ـ الف]

20. [برگ 65 ـ ب]

21. [برگ 71 ـ ب]

22. ‍[برگ 74 ـ الف]

23. ‍[برگ 74 ـ ب]

hg

فهرست مآخذ

1. تاریخ اَلفی، قاضی احمد تتوی و آصف خان قزوینی، به تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، 1382.

2. تاریخ نظم و نثر در ایران در زبان فارسی (تا پایان قرن دهم)، سعید نفیسی، انتشارات فروغی، چاپ دوم، 1363.

3. تاریخ رشیدی، میرزا محمد حیدر دو غلات، تصحیح: عباسقلی غفّاری فرد، میراث مكتوب، چاپ اول، 1383.

4. تاریخ راقم، میر سید شریف راقم سمـرقندی، به كوشش: منوچهر ستوده، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، چاپ اول، 1380.

5. تذكرۀ الشّعراء، امیر دولتشاه علاءالدوله بختیشاه سمـرقندی، به همّت: محمّد رمضانی، كلالۀ خاور، 1338.

6. تذكرۀ مجالس النّفائس، میر نظام الدین علیشیر نوایی، به سعی و اهتمام: علی اصغر حكمت، چاپ اول، 1363.

7. تذكرۀ ریاض­العارفین، رضاقلی خان هدایت، مقدمه، تصحیح و تعلیقات، ابوالقاسم رادفر و گیتی اشیدری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1385.

8. تذكرة نشر عشق،

9. تذكرۀ ریاض­الشّعراء، علیقلی واله داغستانی، مقدمه، تصحیح و تحقیق: سید محسن ناجی نصرآبادی، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1384.

10. تذكرۀ مجمع­الفضلاء، محمّد عارف بقایی بخارایی، تصحیح: محمّد خشكاب، زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، چاپ اول، 1394.

11. ترجمۀ تقویم التّواریخ (سالشمـارِ وقایع مهمّ جهان از آغاز آفرینش تا سال 1085 هـ . ق)، مصطفی بن عبدالله چلبی معروف به حاجی خلیفه، از مترجمی ناشناخته، تصحیح: میر هاشم محدّث، میراث مكتوب، چاپ دوم، 1384.

12. جغرافیای حافظ ابرو (ج 2) مشتمل بر جغرافیای تاریخی مدیترانه، ارمنستان، فرنگستان، جزیره، عراق، خوزستان و فارس، تألیف: شهاب الدّین عبدالله خوافی مشهور به حافظ ابرو، مقدمه، تصحیح و تحقیق: صادق سجادی، میراث مكتوب، چاپ اول، 1378.

13. خلد برین (روضه های ششم و هفتم)، به كوشش: میرهاشم محدّث، میراث مكتوب، چاپ اول، 1379)

14. دانشنامۀ زبان و ادب فارسی (ج 4)، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ اول، 1391.

15. دیوان آذری اسفراینی، نورالدّین حمزة بن علی ملك طوسی اسفراینی، تحقیق و تصحیح: محسن كیانی و سید عباس رستاخیز، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ دوم، 1389.

16. دیوان كمال غیاث شیرازی، تصحیح: محسن كیانی و احمد بهشتی، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1390.

17. دیوان حسن دهلوی، ترتیب دهنده و مؤلف پیشگفتار: لاله سلامت شایوا، نشریات عرفان، دوشنبه، 1990 م.

18. دیوان خواجه حافظ شیرازی، با تصحیح و سه مقدمه و حواشی و تكمله و كشف الابیات و كشف اللّغات، به اهتمام: سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، انتشارات بدرقۀ جاویدان با همكاری انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1390.

19. دیوان كمال الدین مسعود خجندی، متن انتقادی به اهتمام: ك. شیدفر، ادارة انتشارات دانش ـ شعبۀ ادبیات خاور، مسكو، 1975 م.

20. ریاض الفردوس خانی، محمد میرك بن مسعود حسینی منشی، به كوشش: ایرج افشار و فرشته صرّافان، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، چاپ اول، 1385.

21. زبدة التّواریخ، حافظ ابرو، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات: سید كمال حاج سید جوادی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نشر نی، چاپ اول، 1372.

22. سُلَّم السمـوات، شیخ ابوالقاسم بن ابی حامد كازرونی، تصحیح: عبدالله نورانی، میراث مكتوب، چاپ اول، 1386.

23. ظفرنامه، شرف الدّین علی یزدی، تصحیح و تحقیق: سید سعید میر محمّد صادق و عبدالحسین نوایی، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1387.

24. عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تقی الدین محمد اوحدی بلیانی اصفهانی، تصحیح: ذبیح الله صاحبكاری و آمنه فخر احمد، با نظارت: محمد قهرمان، میراث مكتوب با همكاری كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1389.

25. غزلهای سعدی، غلامحسین یوسفی، انتشارات سخن، چاپ اول، 1385.

26. غیاث اللّغات، غیاث الدّین محمد رامپوری، به كوشش: منصور ثروت، موسسۀ انتشارات امیركبیر، چاپ دوم، 1375.

27. فارسنامۀ ناصری، حاج میرزا حسن حسینی فسائی، تصحیح و تحشیه از: منصور رستگار فسائی، مؤسسة انتشارات امیركبیر، چاپ چهارم، 1388.

28. فهرست ميكروفيلم‌ها و نسخ خطّی موزۀ ملّی ايران، به كوششِ: محمدرضا رياضی، سازمانِ ميراث فرهنگی كشور، چاپ اوّل، 1374.

29. فهرست نسخه­های خطی كتابخانۀ عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، (ج 20)، نگارش، سید احمد حسینی، زیرنظر: سید محمود مرعشی، قم، 1370.

30. كشف­الظّنون عن أسامی الكتب و الفنون، مصطفی بن عبدالله چلبی معروف به حاجی خلیفه، دارالفكر.

31. لبّ التواریخ، یحیی بن عبداللطیف قزوینی، تصحیح: میرهاشم محدّث، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، 1386.

32. مجمل فصیحی، فصیح خوافی (احمد بن محمّد)، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1386.

33. منظومات، شرف الدّین علی یزدی، به كوشش: ایرج افشار و محمدرضا ابویی مهریزی، نشر ثریا، چاپ اول، 1387.

34. نفحات الانس من حضرات القدس، نورالدّین عبدالرّحمن جامی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، انتشارات سخن، چاپ پنجم، 1386.

35. واژه نامۀ غزلهای حافظ، حسین خَدیو جم، نشر ناشر، 1362.

36. هدیة العارفین اسمـاء المؤلفین و آثار المصنّفین، اسمـاعیل پاشا بغدادی، دار احیاء التراث العرب، 1951 م.

¿ ¿ ¿