در گوشه و کنار ایران اسلامی رساله های مختلفی در موضوعات گوناگون چاپ شده که از ارزش و اهمیت فراوانی برخوردار بوده و اگر همه آنها جمع و به شیوه جدیدی چاپ شود، میراث علمی و فرهنگی ارزشمندی را تشکیل می‌دهد.

یکی از این رساله ها که به مناسبت وفات مرجع تقلید وقت، آیت الله العظمی آقای سیّد محمّد حجّت کوه کمری چاپ شده حال و هوای حاکم بر حوزه علمیة قم و جامعة دینی و فرهنگی آن زمان را در غم فقدان آن زعیم بزرگ شیعه، به خوبی به تصویر کشیده است. این رساله در قطع جیبی به ضمیمه یکی از نشریات کشور به نام «استوار» توسط جامعه ناصرالاسلام قم منتشر شده که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وفات این شخصیت بزرگ اسلامی است.

در صفحه نخست آن، تمثال مبارک آیت الله حجّت به همراه عبارات زیر نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کرد: «رساله حجّتیه به مناسبت فوت حضرت آیت الله حجّت و تسلیت به پیشگاه حضرت حجّت بن الحسن و آیت الله العظمی آقای بروجردی و آیت الله صدر و همچنین به بازماندگان مرحوم آیت الله از طرف جامعه ناصرالاسلام قم به قلم فاضل دانشمند آقای ابوالفضل ناصرالاسلامی اقدام به نشر شد».

هم اینک که جشن نامه فقیه اخلاقی و استاد نامدار و دلسوز حوزه علمیّة قم، حضـرت آیت الله حاج شیخ ابراهیم امینی ـ دامت برکاته ـ که به کوشش صدیق گرامی، جناب آقای دکتر رسول جعفریان آماده چاپ و نشر گردیده، این رساله ارجمند را که حاوی مطالب سودمندی در رابطه با فقیه اهل بیت، حضـرت آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمری ـ یکی از اساتید آیت الله امینی ـ  است، تقدیم حضور انور آن حضـرت نموده و از خداوند متعال خواهانم که معظم له را در سایه حضـرت ولی عصـر ـ  ارواحنا فداه  ـ محفوظ بدارد.

***

 روز دوشنبه سوّم جمادی الاولی 1372 یا روز غم و غصه مسلمین

روز دوشنبه 3 جمادى‏الاول پُراندوه‏ترین روزها و حزن انگیزترین ایام سال گذشته از براى عالم اسلام و دنیاى روحانیت بود زیرا قریب یك ربع به ظهر مانده روز مذكور با درگذشت حضرت آیت‏الله حجت یكى از درخشنده‏ترین ستارگان از آسمان روحانیت غروب و یكى از محكم‏ترین ستون‏ها از كاخ پرعظمت اسلام منهدم شد كه ستون دیگرى جاى او را نخواهد گرفت و این خلل براى بناى اسلام غیر قابل جبران است.

مرگ ایشان یعنى مرگ علم، براى مرگ عالم نباید خیلى متأثر شد، زیرا عالم دیگرى جاى او است، ولى بعضى از علمایند كه با فوت آنان، علم فوت مى‏كند و معدوم مى‏شود. باید براى فوت علم گریه كرد و متأثر شد. مى‏توان بدون مبالغه و اغراق گفت، فوت مرحوم آیت‏الله حجت چنان حوزه علمیه قم را سرد كرد كه كأنّه علم مرده.

اولین خبر عمومى كه یك مرتبه شهر قم را غرق در دریاى ماتم نمود، به وسیله بلندگوى حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ یك ربع بعد از ظهر، بعد از اذان ظهر منتشـر شد، شاید ده دقیقه بیشتر طول نكشید كه خبر اسف‏انگیز فوت ایشان در تمام نقاط شهر برق‏آسا منتشر شد.

تأثیر خبر در مردم: اصولاً انسان به هر چه زیاد علاقه دارد، حاضر نیست زود خبر فقدان آن را باور كند، فوت مرحوم آیت‏الله چنان ناگوار بود كه به هر كس گفته مى‏شد، تا چند دقیقه اصلاً باور نمى‏كرد و قلوب مردم حاضر نبود چنین خبرى را باور كند و قبول نماید، بعد از چند دقیقه كه یقین مى‏كردند، بدون اختیار قطرات اشك از گوشه‏هاى چشمان جارى مى‏شد.

بازار و شهر قم: هنوز نیم ساعت از فوت آیت‏الله نگذشته بود كه بازار قم تعطیل رسمى خود را اعلام كرد و تمام خیابان‏ها به پیروى از اقدام بازار قم تعطیل شد. حتى دكان‏هاى محلات هم همه تعطیل كردند. مردم از محلات و اطراف همه به طرف منزل آیت‏الله حجت كه در جنب مدرسه حجتیه كه در طرف شمال شرقى قم قرار دارد، حركت كردند. هنوز یك ساعت و نیم از ظهر نگذشته بود كه گذشته از تعطیل عمومى، قریب بیست هزار جمعیت در مدرسه حجتیه در گرد آیت‏الله زاده حجت با قلبى پر اندوه و چشمى پر اشك مشغول عزادارى شدند.

جنازه در منزل خود ایشان غسل داده شد و قریب دو ساعت بعد از ظهر جنازه را براى [تجدید عهد] به طرف حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ حركت دادند. جمعیت در هر دقیقه دو چندان مى‏شد، به طورى كه هنگام مشایعت قریب چهل‏هزار نفر از طبقات مختلف افتخار تشییع جنازه ایشان را داشتند.

 خبر فوت آیت‏الله حجت و حضرت آیت‏الله العظمى آقاى بروجردى: هنگامى كه خبر فوت آیت‏الله را به سمع آیت‏الله العظمى آقاى بروجردى رساندند، ایشان بدون اختیار گریه كرده و نهایت غصه در ایشان به وجود آمد. حضرت آیت‏الله بروجردى با حال متأثر و قلبى مملو از تحسّر، براى اقامه نماز بر جنازه مرحوم آیت‏الله به طرف صحن حركت فرمودند. كثرت جمعیت مشایعین به اندازه‏اى بود كه با وجود فاصله كمى كه بین منزل و صحن بود، قریب دو ساعت تشییع طول كشید و زیادى ازدحام به طورى بود كه عمارى حامل جنازه كه بر روى دستها بود، خُرد و درهم شكسته شد. ناچار تابوت را از درون عمارى خُرد شده، بیرون آورده و قریب یك ساعت و نیم به غروب در حرم مطهر حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ گردانده، در صحن اتابكى حضرت آیت‏الله بروجردى با جمعیت زیادى بالغ بر پنجاه هزار، اقامه نماز بر جنازه آن مرحوم به عمل آمد و قریب یك ساعت به غروب جنازه از صحن مطهر خارج و جمعیت با پرچم‏هاى سیاه و علامت متعدد كه از محله‏ها براى تشییع  آمده بودند، به طرف مدرسه حجتیه كه مقبره شخصى حضرت آیت‏الله را قبلاً بنا به دستور ایشان ساخته شده، حركت و مقارن غروب آفتاب روز دوشنبه 3 جمادى‏الاولى جنازه علم و تقوى با كیفیت مذكور به خاك سپرده شد.

خبر فوت آیت‏الله در مركز (تهران): مقارن همان ساعت كه بلندگوى حضرت معصومه ـ علیهاالسلام ـ فاجعه اسفناك فوت مرحوم آیت‏الله حجت را در قم منتشر كرد، بلندگوى مسجد شاه نیز در تهران ضایعه جبران‏ناپذیر مذكور را در تهران نشر داد. از همان وقت فرستنده تهران نیز عزادارى عالم تشیع را به دنیا اعلام كرد و از همان ساعت برنامه موسیقى حذف شده، بلافاصله از قم به نجف اشرف تلگراف و حوزه علمیه نجف نیز تعطیل اعلان شد و در همان روز دوشنبه دولت و ملت ایران و عرب و عجم غرق دریاى مصیبت و عزا و ماتم و غم و غصه گردید.

شهرستان‏ها و خبر فوت حضرت آیت‏الله حجت: فردا صبح سه‏شنبه كه خبر فوت به كلیه شهرستان‏ها بلكه تمام نقاط ایران رسید، بیشتر شهرستان‏ها از قبیل تبریز، تهران، قم و سایر جاها تعطیل عمومى و سیل تلگرافات عمومى از اكناف و اطراف مبنى بر عرض تسلیت به پیشگاه حوزه علمیه و روحانیت خدمت آیات‏الله بروجردى و صدر، به طرف قم سرازیر گردید.

پیام و تسلیت محمدرضا شاه: در این چند روزه علاوه بر تلگرافات عمومى از تمام نقاط، تلگرافات و پیام‏هاى جالب توجهى نیز وجود داشت و در روز سه‏شنبه تمام رجال دولت و ملت و تجّار و روحانیون و بزرگان قم در مجلس ترحیمى كه از طرف آیت‏الله بروجردى تشكیل شده بود، شركت كردند و عده زیادى از نمایندگان مجلس شورا و تجّار تهران و روحانیون و طبقات مختلف از شهرستان‏ها، شهر قم را مفتخر نمودند و خود افتخار شركت در مصیبت را نصیب شدند.

در بین این رجال شهرستان‏ها و مركز جناب آقاى حشمت‏الدوله والاتبار نماینده شاه حامل پیام اعلى حضرت به پیشگاه مقدس روحانیت و آیت‏الله بروجردى و صدر وجود داشت مبنى بر تسلیت و صبر و بردبارى.

نمایندگان شاه و بازماندگان آیت‏الله: نماینده شاه و بازماندگان حضرت آیت‏الله حجت، جناب آقاى حشمت الدوله بعد از ابلاغ پیام اعلى حضرت به ساحت مقدس روحانیت براى ابلاغ تسلیت شاه نسبت به بازماندگان فقید سعید، به منزل شخصى آیت‏الله رهسپار و از بازماندگان فقید سعید تفقد و دلجویى به عمل آمد و خلاصه بیانات حجّت ‏الاسلام سید حسن آیت‏الله زاده در جواب پیام شاه این است كه اعلى حضرت ـ دام‏الله سلطانه و ملكه ـ باید تسلیت خود را تقویت روحانیت و تعظیم و تكریم علماء اسلام قرار دهند، در همان روز سه‏شنبه تلگرافى آقاى نخست وزیر مبنى بر تسلیت و تلگرافى از آیت‏الله كاشانى واصل گردید، نیز به قم مخابره شد و تلگرافات زیاد كه این مختصر گنجایش نوشتن تمام تلگراف و پیامها را ندارد و شهر قم تا روز سیم فوت آیت‏الله به كلى تعطیل و مردم به تمام مصیبت زده بودند تا به دستور حضرت آیت‏الله بروجردى بازار پس از سه روز تعطیل و بعد از مراجعه به جناب حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن آیت‏الله زاده و اجازه استجازه معظم‏له از محضر آیت‏الله العظمى آقاى بروجردى دستور افتتاح داده شد.

حضرت آیت‏الله العظمى آقاى بروجردى و بازماندگان آیت‏الله حجت علاوه بر اینكه آیت‏الله مجلس ترحیم برقرار با وجود كسالت و كهولت و عارضه قلبى و ضعف خود نیز شخصاً مكرراً در مجلس ترحیم شركت و گذشته از اینكه بازماندگان آیت‏الله بلافاصله بعد از فوت آیت‏الله حجت آمدند و حامل پیام مبنى بر صبر و بردبارى بودند، خود آیت‏الله نیز شخصاً از فردفرد بازماندگان خصوصاً حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن تفقد و دلجویى و آیت‏الله زاده حجت در برابر الطاف و عواطف آیت‏الله تقدیر و تشكر و معروض داشتند كه من تا دیروز تحت قیمومیت یك پدر و امروز در زیر سایه پدرى مثل شمایم ولى شرعى، دیروز من، پدرم بود و امروز ولى من شمائید و هر چه صلاحدید شما است براى حفظ آئین اسلام امر به اجرا فرمائید.

علماء و طلاب علوم دینیه تهران در قم: مى‏توان گفت مركز تهران گذشته از آذربایجان در شركت در این فاجعه از بقیه شهرستان‏ها سهم بسزاترى داشتند، به طورى كه در اكثر مساجد مجالس ترحیم برپا و یكى از طرف طلاب علوم دینیه تهران بود كه براى شركت در عزادارى به قم مشرف و بر بالین مزار آیت‏الله گرد و ناطق بى‏نظیر آقاى فلسفى با بیانات شیواى خود مردم را به فیض رساند.

وعاظ و گویندگان بر بالین مزار آیت‏الله: در شب سوم فوت مرحوم آیت‏الله دستجات مختلف بر بالین تربت و قبر آیت‏الله براى عرض مصیبت آمدند، زیرا مجلس ترحیم از طرف بازماندگان آن مرحوم تا شب هفته در همانجا برقرار بود، یكى از دسته‏ها عبارت بود از دسته بازار كه تمام وجوه تجار و كسبه با پرچم سیاه با صوابدید حجّت ‏الاسلام آقاى آقا میرزا ابوالفضل بر بالین تربت آیت‏الله در مدرسه حجتیه حاضر شدند. آقاى حاج انصارى پس از ذكر مقدمه جالبى و اشاره به قضیه تاریخیه مهاجرین و انصار و اینكه مردم قم از انصارالله مى‏باشند و باید از مهاجرین كه عبارتند از ذوات مقدس محصلین علوم دینیه آن طور پذیرایى كنند كه انصار رسول‏الله در مدینه از مهاجرین مهماندارى كردند. رثاء انصارى بر بالین تربت آیت‏الله در حضور چندین هزار مسلمان.  اشعار:

یعنى: چه بسا خورشیدهاى هدایت كه چون به اوج كمال رسیدند غروب كردند.

و در زیر افق‏هاى خاك‏هاى قبر ماه‏هاى جلال پنهان است

مرد بزرگ این زمان و شكست شاخه‏هاى دانش پس نیست دیگر براى دانش میوه‏اى.

یعنى: آنكه پدر علم و دانش بود، مرد، پس امروز دانشمندان در اثر از دست دادن پدر روحانى خود یتیم و بى‏پدر شدند.

مجمع وكلا مجلس شورا در مجلس ترحیم آیت‏الله حجت: در مجالس ترحیم دو شهر بیشتر وكلاى مجلس شورا حضور داشتند، یكى تهران در مجالس علماء عظام و دربار شاهنشاهى و مصدق و آیت‏الله كاشانى و یكى در قم در مجلس ترحیمى كه از طرف آقاى مصباح بر حسب دعوتى كه از ایشان به توسط اعلامیه از طبقات مختلف به عمل آمده بود كه نیز اكثر از وكلاى مبرز مجلس شورى حاضر بودند كه در بین آنان علاوه بر رجال و نمایندگان دولت (سیّد ابراهیم) میلانى، (سیّد محمّدعلی) انگجى، (سیّد مرتضی) شبسترى، جلالى كه براى تسلیت نسبت به بازماندگان و آیت‏الله زاده به قم مشـرف شده بودند.

 محصلین حوزه علمیه و آیت‏الله زاده:‌ علاوه از اینكه در مركز از طرف علماى دربار و مصدق و كاشانى و همچنین سایر شهرستانها مجلس ترحیم برقرار شد، و پس از اینكه مجلس ترحیم از طرف آیت‏الله العظمى آقاى بروجردى و آیت‏الله صدر برچیده شد، در قم هم از طرف طبقات مختلف، از طرف مردم و طلاب محترم مجالس ترحیمى برپا شده بود و گوینده محترم انصارى، پس از ذكر مقدمات جالبى مبنى بر اینكه هر چیزى در ادامه حیات محتاج به دو علت محدثه و علت مبقیه اشاره كرد كه وجودات مقدسه رسول‏الله صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله ‏وسلم و ائمه اطهار علیهم‏السلام علت محدثه اسلام و تشیع و علمای اعلام و آیات‏الله و حجج اسلام علت مبقیه.

پس از بیان این مقدمه از طرف طلاب خطاب به جمعیت اظهار كردند كه ما علاوه بر ارادتى كه به خود مرحوم آیت‏الله داشتیم، در نزد آیت‏الله زاده حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید حسن كسب كمالات و معلومات نموده و در محضر درس ایشان تلمذ نموده و گفتند كه آیت‏الله زاده تحریرات فاضله‏اى كه در تقریرات اصول والد ماجدشان مى‏باشند، دارند و كیفیت این تصنیف عبارت است از اینكه آیت‏الله زاده به والد عرض مى‏كند كه من مى‏خواهم درس شما را بنویسم. ایشان مى‏فرمایند كه یك ماه بنویس تا من ببینم بعداً به تو دستور مى‏دهم. قریب یك ماه درس اصول را نوشتند و در نزد والد محترم برده تقدیم داشتند. آیت‏الله فرزند خود را مورد عنایت قرار داده فرمودند: بنویس، ولى همین طور كه تاكنون نوشته‏اى. این كلمه از مثل آیت‏الله حجت كه خود دریاى بیكرانى در علم بودند، آن هم نسبت به فرزند خود معلوم است كه چقدر دلالت بر فضل و علم آقاى آقا سید حسن دارد.

مختصرى از شرح حال بزرگ فقید عالَم اسلام: حضرت آیت‏الله (حجّت) در نهم شعبان 1310 ق در تبریز متولد و در خانوده علم و دانش. عم (پدرى) بزرگوارشان آیت‏الله حاج سید حسین كوه‏كمرى از شاگردان صاحب فصول و از رؤساى مرجع تقلید نجف اشرف محسوب، به طورى كه شیخ انصارى در حیات خود احتیاطات خویش را به ایشان رجوع و اهالى آذربایجان عموما مقلد مرحوم آیت‏الله حاج سید حسین كوه‏كمرى بودند و رساله ایشان اولین رساله‏اى است كه مرحوم آیت‏الله حجت با فتاوى خود منطبق نمودند.[1] 

والد ماجدشان هم از اعاظم علمای آذربایجان بودند.[2] 

مرحوم آیت‏الله تحصیلات مقدماتى را در تبریز در محضـر والد ماجد خود فراگرفته و پس از فراگرفتن فقه و اصول و ریاضیات و طب قدیم و جدید به (سال 1330 ق به) نجف اشرف مهاجرت و در حوزه درس مرحوم سید محمد كاظم یزدى، سید ابوتراب (خوانسارى) و شریعت اصفهانى و شیخ ضیاءالدین اراكى (عراقى) حاضر تا آن كه مریض و حسب‏الاحضار والد عازم به تبریز و پس از معالجه باز (در سال 1340 ق) به نجف مراجعه نمودپ در این مرتبه مستقل در تدریس و در مسجد شیخ انصارى با كمال استقلال به تدریس مشغول و در محضر درس او عده زیادى از افاضل حضور یافته تا اینكه به ورم كبد مبتلا و باز به (سال 1349 ق به) ایران مراجعت و در قم اقامت یافته و به تدریس استدلالى فقه و اصول پرداخته تا آن كه مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائرى كه رئیس وقت بود، نسبت به ایشان خوش‏بین و بعد از وفات آن مرحوم حسب‏التنصیص به جاى ایشان قیام و امورات مربوطه را عهده‏دار شدند. در همان هنگام تألیفات زیادى به رشته تحریر درآورده كه مورد استفاده بزرگان است.

از تصنیفات ایشان: الاستصحاب، البیع، تنقیح المطالب، جامع الاحادیث والاخبار، حاشیه‏ كفایه، الصلوة، لوامع الانوار، مستدرك المستدرك.[3]

و علاوه بر تصنیفات فوق جزوات تقریراتى نیز مى‏باشد كه شاگردان مكتب ایشان آنها را به رشته تحریر درآورده‏اند (از جمله تقریرات قابل توجه جزوات آیت‏الله زاده خود ایشان در تقریرات پدر بزرگوار در اصول مى‏باشد).[4]

مرحوم آیت‏الله حائرى نظر خاص و مخصوصى به ایشان داشت و مى‏خواستند طورى باشد كه امور حوزه علمیه به كف باكفایت ایشان اداره شود تا اینكه چند ماهى قبل از فوتشان حضرت آیت‏الله حجت را احضار و فرمودند دیشب امام زمان در عالم رؤیا به من امر فرمودند كه شما را در جاى خودم بفرستم كه در مسجد بالاسر حضـرت معصومه اقامه جماعت بفرمائید و ایشان از همان وقت در مسجد بالاسر نماز جماعت را به پا مى‏داشتند.

پس از فوت مرحوم آیت‏الله حائرى: مرحوم آیت‏الله حجت با تشریك مساعى آیت‏الله صدر و آیت‏الله خونسارى همت بر اداره حوزه علمیه قم گماشتند.[5]

معدوم نمودن مُهر و خاتَم: آیت‏الله حجت چند روز قبل از رحلتشان بارها متذكر مى‏شدند كه این كسالت آخر من است و من خواهم رفت به این جهت براى اینكه بعد از فوتشان از مهر و خاتم سوء استفاده نشود، دستور شكستن آنها را در پیش چشم خود صادر كردند.[6]

مقلدین آیت‏الله: رساله‏هاى عملیه آن مرحوم كه منتخب الرسائل، منتخب الاحكام و حاشیه عروه بود، هر كدام چندین مرتبه در شهرستان‏ها به طبع رسیده، همین قدر مى‏توان گفت كه ملیون‏ها نفر از شیعیان بند تقلید و مهر و محبت او را به گردن داشتند، شاگردان مكتب آیت‏الله كه هر كدام به سهم خود از بزرگان و از محضر درس معظم‏له خوشه‏هاى فضل چیده‏اند، چه در نجف و چه در قم بالغ بر دو سه هزار و هر كدام به فراخور استعداد ارشاد و هدایت جمعى را عهده‏ دارند و اینك ماتم زده‏اند. [7]

 بى‏ریایى آیت‏الله: بى‏ریایى آیت‏الله ضرب‏المثل و حتى از كوچكترین فرد بزرگترین احترامات را به عمل مى‏آوردند و تمام ادوار زندگى هیچگاه اهل تظاهر و تبلیغ نبوده و مسافرت‏هاى ایشان مخفى و اقدامات خیریه ایشان هم براى خدا و پنهان صورت مى‏گرفته و بلكه مى‏توان سوگند یاد نمود كه ترقى ایشان بدون تبلیغ، و ذاتى بود و مبنى بر هیچگونه فعالیت نبوده است. [8]

آثار باقیه آیت‏الله: و اما آثار باقیه ایشان علاوه بر كتب مصنفه كه امید است خداوند توفیقى به بازماندگان كرامت فرماید تا تكمیل و طبع و نشر نمایند، از جمله مساجدى است كه در شهرستان‏ها و به خصوص تهران ساخته شده است.

مدرسه حجتیه: مدرسه حجتیه كه تحت نظر مستقیم ایشان در قم ساخته شده است از آثار جاویدان ایشان مى‏باشد. این مدرسه مشتمل بر دو قسمت است، یكى قدیمى كه قبلاً معروف به پارك صدراعظم و قسمت دیگر جدیدالبناء كه در نه هزار متر مربع مشتمل بر حجرات و قسمت‏هاى مختلف كه با اسلوب جدید و فنى و بهداشتى ساخته كه قریب دو سه ملیون تومان تا به حال كه نیمه‏ساز است خرج آن شد.[9] در داخل این مدرسه مسجد مجللى است كه در قم سابقه ندارد و در كنار این مسجد مزار خود ایشان به دستور خودشان ساخته شده است.

مقبره آیت‏الله: و اما كیفیت بناى این مقبره از این قرار است كه روزى یكى از تجار حضور ایشان شرفیاب عرض نموده، مى‏خواهیم از ثلث مرحوم برادرم ساختمانى در این مدرسه بنا بنمایم و عرض مى‏كند، مى‏خواهم مسجدى بسازم و چون مرحوم آیت‏الله این جمله را مى‏شنود اشك از چشمانشان جارى و بعدا مى‏فرمایند من انتظار تو را داشتم، زیرا دیشب خوابى دیدم بسیار خوب. پس از آن كه مسجد بنا مى‏شود، یك قسمت را تعیین فرموده و دستور فرمودند كه در اینجا مى‏خواهم همیشه حتى پس از مرگ با طلاب مأنوس و محشور باشم، و خود فرمودند در محل دفن خود متحیر بودم، در خواب به من امر فرمودند كه در جوار مسجد براى خود مقبره بسازم، این بود كه هر چه بناى مسجد نزدیك به اتمام مى‏شد، جسم ایشان ضعیف‏تر و روح ایشان به صاحب مسجد نزدیك‏تر مى‏شد و با تمام شدن بناى مقبره و مسجد عمر شریف ایشان به اتمام رسید.[10]

فرزندان: بازماندگان آیت الله حجّت عبارتند از چهار اولاد ذكور و چهار اناث. اما پسران ایشان عبارتند به ترتیب سن:[11]

یكى حجّت ‏الاسلام آقاى آقا سید محسن آیت‏الله‏زاده بزرگ،[12] بعد از ایشان حجّت‏الاسلام آقاى آقا سید حسن[13] و پس از ایشان جوانى خلیق و آراسته كه پس از كسب معلومات و كمالات به دستور والد بزرگوار به تجارت مشغول مى‏باشند، آقاى آقا سید عبدالحسین[14] و دیگرى جوانى دوازده ساله به نام آقا سید على‏اكبر كه در كلاس پنجم ابتدایى مى‏باشد.[15]

دامادهاى حضرت آیت‏الله حجت

1. حضرت حجّت‏الاسلام آقاى آقا مرتضـى حائرى فرزند آیت‏الله حاج شیخ عبدالكریم یزدى،[16]

2. آقاى آقا میرزا عبدالله شهیدى فرزند حجّت‏الاسلام شهیدى امام جمعه قزوین،[17]

3. آقاى آقا میرزا عباس مصباح زاده فرزند فاضل آقاى حاج مصباح نجم‏الممالك.[18]

وصیت آیت‏الله حجت:‌ در وصیتى كه حضرت آیت‏الله حجت فرموده‏اند اینكه وجوهى كه موجود است، مال وراث نیست و باید به مصرف خود رسیده و به طلاب داده شود.[19] این بود مختصـرى از شرح حال مرحوم آیت‏الله حجت كه در سن 62 سالگى در 3 جمادى‏الاولى 1372 جهان را وداع فرموده و با درگذشت خود دنیاى تشیع را عزادار ساخت.

خطابه نویسنده در حضور چند هزار جمعیت: اى آیت‏الله عزیز و اى مجسمه علم و تقوى، رفتى و ما را از رفتنت در سوگ و ماتم نهادى، ولى اى مرد بزرگ، تو نمرده و نخواهى مُرد و روح پرفتوحت زنده و جاویدان است. گرچه اى آیت خدا از ما دور گشته و در زیر خاك مستور گشته‏اید ولى روح ما از تو جدا نبوده و حتما روان شریف شما هم از ما منفك نخواهد بود و در آن عالم هم ناظر بر امورات شاگردان دارالعلم‌تان كه براى نگهدارى آن خون جگر خورده‏اید، مى‏باشند. و همچنان كه در حال حیات خود از فكر فرزندان علمی‌تان آسوده نبوده نخواستید كه هیچگاه از آنان جدا گردید، بعد از مرگ هم نخواستید از آنان جدا شوید و به همین جهت آرامگاه شریفتان را نیز در ردیف حجرات طلاب قرار دادید تا براى همیشه با آنها مألوف و مأنوس باشید.

آرى روح شما با صاحب مسجد كه قبر شما در جوار او است، نزدیك است. مى‏دانم آرزو داشتید كه مدرسه‏اى كه با عزم محكم شما بر پا شد، به اتمام برسد، ولى افسوس مرگ مهلت نداد و لیكن مطمئن باش كه مقلدین شما كه مجذوب و فریفته جذبه شما بودند به وسیله فرزندتان آن را به احسن وجهى به اتمام مى‏رسانند.

از روز واقعه فوت ناگوار مرحوم آیت‏الله طبقات مختلف از شهرستان‏ها به حال انفراد و اجتماع براى شركت در مراسم عزادارى كه مخصوصا بر بالین مزار آیت‏الله و به بازماندگان تسلیت گفتند، خصوصا روز جمعه و شب هفت دستجات مختلفى كه از جمله دسته‏اى مركب از وجوه تجار و محترمین آذربایجان به حال عزادارى به قم مشـرف و به زیارت تربت آیت‏الله حاضر نائل و بر بالین قبر نوحه سرائى و در گرد حجه‏الاسلام آقاى آقا سید حسن جمع شدند.

اشعارى كه در مصیبت آیت‏الله در این چند روز در قم سروده شده، بیش از صدها قصیده و چندین هزار بیت است كه یكى از آنها اشعار برجسته آقاى آقا میرزا عباس (مصباح زاده) داماد آیت‏الله حجت است. بربالین قبر

  در خاتمه تاریخ روحانیت قم از آقایان، آقاى آزموده و رئیس فرهنگ آقاى گویا و سرتیپ مدبر و رئیس شهربانى و رؤساى سایر دوایر قم تقدیر مى‏كند.