میرزا فتحعلی آخوند زاده از نگاه فرهاد میرزا (پس از دیدار با وی در تفلیس در سال 1292 ق [سه سال بعد آخوند زاده درگذشت)

میرزا فتحعلی آخوندزاده که به روسی آخوندوف بولکنیک مترجم پیش‌کاری کلّ قفقازیه است «الف با تاء» اختراعی خود را آورده بود که سه قسم است، دو قسم او را پسندیدم. یک قسم که حروف مقطّعه است و باید از چپ به راست نوشت که اختراع از اشکال خط لاتین است. گفتم: «چون تشبّه به خطّ فرنگی دارد خاقانی گفته، فلک کج‌روتر است از خطّ ترسا، اهل اسلام قبول نخواهند کرد. ولی آن دو قسم دیگر اگر ممکن باشد بهتراست. چنان‌چه ابن مقله خطّ کوفی را به نسخ بدل کرد و تسهیل عمل نمود.» در اختراع این خط خیلی زحمت کشیده است. دراین که در زبان عرب و فُرس تلفّظ منوط به سُماع است حرفی نیست و اگر اعراب جزء کلمه [بود] و نقطه نمی‌داشت این اختلافات برداشته می‌شد مثلاً اگر کسی نداند مُجبِِر را به چند طور می‌تواند بخواند مُخبر، مُجیر، مُحیر، مخیّر، مُحبر و مجیز [خواهد خواند] و اگر اعراب جزو کلمه می‌شد و حروف از یکدیگر تمیز داشت برای اطفال و مبتدی خواندن کتاب و درس خیلی آسان می‌شد بلکه منتهی نیز حاصل می‌برد. ولی حالا در دویست میلیون ملّت اسلام این خطوط رواج گرفته تغییر او مشکل است.
سعدی به روزگاران مهری نشانده در دل / بیرون نمی توان کرد الا به روزگاران
دور نیست بعضی از عوام تغییر خط را بدعت در دین بدانند. ابن مُقله هم خطّ کوفی را تغییر داد. از دو خطّ اختراعی مشارالیه [آخوندوف] که «قل هو الله احد» را به خطّ خود برای من نوشته بود [باید] دراین‌جا برای اطّلاع ناظرین نقل نمود و هو هذا:
خیال اول به واسطۀ اتّصال حروف کما فی‌السّابق و ادخال اِعراب به آن‌ها و اسقاط کل نقاط؛
خیال دوم به واسطۀ تقطیع حروف و ادخال اِعراب به آن‌ها و اسقاط کلّ نقاط؛
و این که در حروف عرب یا عجم نقطه است البته حکمتی و سرّی دارد، ماهو بالهزل. چنان‌چه حضرت امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السّلام ـ  می‌فرمایند: «سرّ الکتب المنزلة فی‌ القرآن و سرّ القرآن فی فاتحة الکتاب و سرّ فاتحة الکتاب فی بسم الله الرّحمن الرّحیم، و سر بسم الله الرحمن الرحیم فی نقطة تحت البآء و اَنا نقطة تحت البآء.» شیخ عبدالوهّاب بن احمد الشعرانی در کتاب میزان روایت می‌کند که: «قال علی ـ  علیه‌السّلام ـ  (لو شئت لا وقرت لکم ثمانین بعیراً من علوم النقطة التی تحت البآء).» اگر نقطۀ تحت باء یا نقاط دیگر در حروف معجمه فایده نداشت عالم علم، «سلونی قبل ان تفقدونی»، چنین فرمایش نمی‌کرد.
القصّه، مشارالیه مرد فاضلی است. زبان روسی را خوب می‌داند. ترجمه خوب می‌کند و عربی، ترکی و فارسی را هم می‌داند. طبع شعر نیز دارد. مذهب شیعه دارد ولی احدی عشری المذهب و اشعری الاعتقاد است. به جبر قایل است. به ولادت قایم ـ عجل الله تعالی فرجه ـ  اعتقاد ندارد و این حدیث را می‌خواند: «سیولد من ولد فاطمة مهدی یملاء الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جورا.» و می‌گوید هنوز متولًد نشده است. این شعر را دایم می‌خواند که شیخ محمود شبستری در گلشن راز گفته:
هر آن کس را که مذهب غیر جبر است / نبی فرموده کو مانند گبر است
والدش میرزا محمدتقی از قریۀ خامنۀ ارونق است. ارونق یکی از بلوکات هیجده‌گانۀ تبریز است. و والده‌اش از اهل شکی بوده و اصلش از طایفۀ مقدم مراغه بوده که به شکی رفته و چند سال نیز در قراباغ بوده. بعد از فتنۀ روس و ایران درسن بیست و هشت سالگی به قراباغ و شکی آمده، درنزد اخوال خود مانده، میل مراجعت ایران نداشته و در دولت روس صاحب‌منصب عدیده شده است.