مطالعۀ دوران پیش از اسلام برای هر پژوهشگرِ جدیِ تاریخ اسلام حائز اهمیت است؛ زیرا تقدّم و تأخّر زمانی و سِیر کرونولوژیک رویدادها و جریان‌ها چیزی است که در مطالعات تاریخی هرگز نباید از نظر دور بماند. جواد علی، مورّخ بلندآوازۀ عراقی و متخصص چندین زبان باستانی خاورمیانه، بیش از هر شخص دیگری دربارۀ تاریخ عرب در دوران پیش از اسلام پژوهش کرده است. او اثرگذارترین فرد در شکل‌گیری مکتب تاریخ‌پژوهی عراق بود که بر مکتب مصر و سایر مکتب‌های عربی هم اثر گذاشت.[1] ظاهراً او نخستین کسی است که یهودی نبود، اما  - علاوه بر انگلیسی و آلمانی و یونانی و لاتین- زبان‌های بابل باستان و بسیاری از زبان‌های موسوم به سامی را آموخت (البته او منتقد اصطلاح «سامی» بود) و بیش از نیم قرن دربارۀ تاریخ عراق و شامات و جزیرة العرب در دوران پیش از اسلام و صدر اسلام به پژوهش دقیق و روشمند پرداخت. همچنین احتمالاً او نخستین کسی است که در دانشگاهی غربی از پایان‌نامه‌ای با موضوعی شیعی و اثنی‌عشری دفاع کرد.

اکنون جواد علی زنده نیست. او در سال 1978 میلادی یعنی 1357 هجری شمسی درگذشت، اما به‌تازگی سه گزیده از آثار او و مقالات راجع به او به زبان عربی منتشر شده است. این موضوع را بهانه کردیم تا کمی پیرامون احوال و آثار او بنویسیم؛ به‌ویژه که ظاهراً جز چند مقالۀ انگشت‌شمار[2] کاری از جواد علی به فارسی ترجمه نشده است.

نگاهی به زندگی جواد علی 

جواد علی

زادگاهِ جواد علی، کاظمیه (کاظمین) محله‌ای شیعه‌نشین در شمال بغداد است. آن زمان کاظمیه اصلاحاتی را در نظام آموزشی توسط فرهیختگان و روشنفکران به خود می‌دید که جواد علی هم تحت تأثیر آن بود. دربارۀ خانوادۀ او اطلاعات زیادی در دست نیست. نه تنها از شغل پدرش بی‌خبریم، بلکه نام خانوادگی وی را نیز نمی‌دانیم. او همیشه در سجلّات و مدارک دولتی به ذکر نام خود - جواد - و نام پدرش علی - بسنده می‌کرد. حتی پس از بازگشت از هامبورگ یا تدریس در هاروارد، عنوان دکتر، پروفسور یا استاد را بر جلد کتاب و پای مقاله‌ها نیاورد.[3] جواد علی پس از تحصیلات مقدماتی وارد اعظمیه، مدرسۀ دینی معروف بغداد شد و عربی و دروس دینی را در آن فراگرفت. سپس به دبیرستان مرکزی بغداد و پس از آن به دارالمعلّمین العالیه رفت. سرانجام در 26 سالگی رهسپار آلمان شد و از دانشگاه برلین لیسانس فلسفه و از دانشگاه هامبورگ دکتری تاریخ اسلام گرفت. سپس به بغداد برگشت و پس از دورۀ سربازی، شرکت در چند رویداد سیاسی و یک سال حبس، زندگی خود را به پژوهش در تاریخ عرب جاهلی و صدر اسلام اختصاص داد و شاهکاری به نام «المفصّل فی تأریخ العرب قبل الإسلام» را به رشتۀ تحریر درآورد. وی به جز اقامتی یک‌ساله در امریکا، ظاهراً باقی عمر را تا 80 سالگی در عراق زیست.

جواد علی در 35 سالگی با بانویی عراقی (و نه طبق برخی شایعات آلمانی) به نام زَهرة طاهر[4] ازدواج کرد و صاحب یک پسر به نام علی و دو دختر به نام آمنه و سنا شد که هر سه در امریکا و بریتانیا و نه در رشتۀ پدر که به ترتیب در رشته‌های بانکداری، مدیریت و شیمی تحصیل کردند. از اشاره‌های جواد علی در چند مصاحبه می‌دانیم که دست‌نوشته‌ها و کتاب‌های چاپ‌نشده‌ای از وی به جا مانده، اما مشخص نیست که همچنان در دست ورثه است یا از میان رفته. مدتی شایعه شد که دختر کوچک‌ترش در حال گردآوری و انتشار میراث پدر است، ولی هنوز خبری از آثار دستنویس او نیست؛ نه موسوعۀ تاریخ اسلام که گفته می‌شد کتابی عظیم و همانند المفصل است، نه فرهنگ بزرگ واژگان زبان‌های خط مُسنَد.[5]

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

جواد علی تا پیش از سال 1942 اهل سیاست بود. او در روزنامه‌های آلمانی فعال بود. مصاحبه‌ای چالشی با آدولف هیتلر کرد و هیتلر او را به عضویت افتخاری حزب نازی درآورد. سپس به عراق بازگشت و حدود سه سال دورۀ سربازی خود را به عنوان سرهنگ در ارتش عراق در بصره گذراند. دورۀ سربازی وی مصادف با جریان‌های سیاسی بسیاری بود که در آنها شرکت کرد. در 1941 در جنبش موسوم به وثبة نیسان و همچنین در ثورة مایس که علیه نیروهای انگلیسی در جبهۀ اروند رود (شَطُّ العرب) و مورد حمایت آلمان بود داوطلب شد،[12] اما هنگام بازگشت به بغداد به اتّهام نازی‌گری بازداشت شد و به مدت یک سال به زندان افتاد.[13]

جواد علی از سال 1939 تا 1942 مقالاتی در مجلۀ الرسالة با موضوع سیاست، جامعه و اقتصاد منتشر می‌کرد. این مقالات نشان می‌دهد که او چگونه از زاویه دیدی عربی به غرب نگریسته و تحت تأثیر کسانی چون احمد حسن زیّات، ساطع الخضری، طه الهاشمی، ناجی الاصیل، طالب مشتاق و هم‌بندانش در زندان بوده است. همچنین نشان‌دهندۀ دیده‌ها و شنیده‌های وی در ارتش و انقلاب 1941 است. الظالمی می‌نویسد این یک سال حبس در حیات فکری جواد علی تأثیر مهمی داشت و پس از آن بود که به کلی فعالیت‌های سیاسی را کنار گذارد، به طور منظم و اکادمیک به مطالعه و پژوهش دربارۀ عرب پیش از اسلام پرداخت و به عضو هیئتی درآمد که در آینده‌ای نزدیک هستۀ اصلی مجمع العلمی العراقی گردید.[14]

چند نقل قول از آثار جواد علی

- او در مقدمۀ پایان‌نامۀ دکتری‌اش می‌نویسد: «به رغم آنکه [در اسلام] بیشترِ غیرِسنیان، شیعیان دوازده‌امامی هستند، اما تا امروز مطالعۀ علمی نوین و جامعی پیرامون اثنی عشریه انجام نشده است». سپس نقل قولی از ادوارد براون می‌آورد که می‌گوید هیچ معرفیِ مستندی از مبانی شیعه در هیچ‌یک از زبان‌های اروپایی وجود ندارد.[15] درست است که جواد علی این سخن را حدود هشتاد سال پیش بازگو کرده، اما همان وقت هم بیش از دو قرن از چاپ سربی و سنگی منابع تاریخ اسلام در هلند و اتریش و آلمان می‌گذشته است.

ـ در کتاب تاریخ العرب فی الإسلام می‌نویسد: «بیشتر مستشرقان مسیحی، روحانیان دینی یا دانش‌آموختگان دانشکده‌های لاهوت[16] بوده‌اند ... و تلاش کرده‌اند که اسلام را به ریشه‌هایی مسیحی نسبت دهند. گروهی از مستشرقان نیز یهودی‌اند و به‌ویژه پس از تأسیس اسرائیل و غلبۀ صهیونی‌گری بر بیشترشان، خود را به تکاپو می‌اندازند که هر چه را اسلامی و عربی است به ریشه‌ای یهودی نسبت دهند و در این زمینه هر دو گروه پیرو احساسات و اغراض‌اند».[17]

- در کتاب المفصّل در فصل پیوندهای عرب‌ها با سامیان می‌نویسد: «پژوهشگران می‌دیدند که شباهت‌هایی میان زبان‌های بابلی، کنعانی، عبری، فینیقی، آرامی، عربی، گویش‌های عربی جنوبی، حبشی، نبطی و مانند آنها دیده می‌شود [...] مثلاً در ریشۀ فعل، صرف فعل، افعال تام و ناقص، ماضی و مستقبل، در بسیاری از اسم‌ها، اعداد و [...]. در سال 1781م پژوهشگری اتریشی به نام اوگست شلوتسر Shloetzer نام «سامی» را بر تمام آن مردمان نهاد. [...] گذشته از مطالعات تاریخی و زبانی و دینی، مستشرقان با آزمایش‌های مردم‌شناختی و زیست‌شناختی و آزمایش‌های علمی دیگر نیز به بررسی و مقایسۀ «سامیات» پرداختند». سپس جواد علی می‌افزاید که عنوان سامی از تورات گرفته شده و این تقسیم‌بندی و سامی‌نامیدن این اقوام و زبان‌ها بنیانی سیاسی و عاطفی دارد و علمی نیست؛ به‌ویژه که در تورات گاه اقوامی سامی نامیده شده‌اند که بر اساس شواهد علمی نمی‌توان آنها را در جملۀ سامیان دیگر دانست (مثلاً عیلامیان) و گاه برخی از اقوامی که قطعاً در شمار سامیان‌اند (مانند فینیقیان و کنعانیان) سامی محسوب نشده‌اند. بروکلمان - مستشرق آلمانی - نیز بر این باور است که عبرانی‌ها به دلایل سیاسی و دینی است که کنعانیان را از جدول انساب سامی دور می‌شمارند.[18]

ـ جواد علی در مصاحبه‌اش با هنا العمری می‌گوید: «تا نزدیکی‌های اسلام، اصطلاح عرب و عربی تقریباً معنی أعراب و عُرب پیدا کرد، پس عربی یعنی شهری و أعرابی یعنی بَدَوی. وانگهی در جزیرة العرب به جز عرب نبود. یمن، حَضرَموت، مَسقَط، عُمان، حجاز، اردن، عراق اینها همه جزیرة العرب‌اند. این اصطلاحاتِ عاربه و مستعربه هم تقسیم‌بندی‌هایی است که ما می‌خواهیم لغوش کنیم. من این اسلوب را نمی‌پذیرم. وقتی هم اینها را می‌گویم، می‌گویم چون چیزی است که جا افتاده و جدید نیست، اما خرافات است».[19]

1. ابحاث فی التاریخ، به کوشش نصیر الکعبی،  2011

عکس کتاب در کتابخانۀ تخصصی ادبیات در قم

گویا بهترین کاری که پس از مرگ جواد علی دربارۀ زندگی و آثار او انجام شده، کتاب أبحاث فی التاریخ است. نصير الكعبی[20] بيش از چهار سال وقت گذاشت تا حدود 50 مقاله و یادداشت کوتاه و بلند از جواد علی را از مجله‌ها و مجموعه‌های گوناگون گردآوری، مقابله و بخش‌بندی كند.[21] او حاصل زحمت خود را در دو جلد منتشر کرده که هر دو با واژۀ أبحاث آغاز می‌شود. جلد نخست أبحاث فی تاریخ الإسلامی و جلد دیگر أبحاث فی تاریخ العرب قبل الإسلام نام دارد. همچنین اسناد بسیاری را گردآورده و دربارۀ زندگی، تحصیلات، آثار و فعالیت‌های او به‌ویژه در مجمع علمی عراق تحقیق کرده است و نتیجه را در مقدمه‌ای شصت صفحه‌ای و پرمطلب آورده است.

نصیر الکعبی قدر جواد علی را به‌خوبی می‌داند؛ زیرا خود مورّخ و متخصص تاریخ عراق و ایران در دورۀ ساسانی است.[22] وقتی فهرستوارۀ مجلۀ مجمع علمی عراق را - که بیشتر مقالات جواد علی در آن منتشر می‌شد - بررسی کردم،[23] دیدم که به جز چند مقاله که ظاهراً موضوع‌شان با عنوان کتاب ارتباط ندارد، هرچه در فهرستواره یادشده متنش در کتاب ابحاث آمده است.

2. الآثار العربیة، چاپ اسکندریه، با مقدّمۀ بشّار عوّاد، 1914

«الآثار العربیه» متعلق به کتابخانۀ شخصی استاد مهدوی‌راد

این مجموعه که سه سال پس از مجموعۀ گردآوردۀ نصیر الکعبی منتشر شده، چهار مقدمه از چهار تن دارد. نخست از مدیر کتابخانۀ اسکندریه، سپس از مدیر مرکز نسخ خطی، پس از آن از دکتر احمد عبدالرحیم و سرانجام از استاد دکتر بشّار عوّاد که اهمیت این گزیده را متذکّر شده‌اند. بر روی جلد زیبای این کتاب هم افزون بر نام و نشان این اشخاص و مراکز، نام فردی به عنوان ایده پرداز و گردآورندۀ مقالات آمده است. با این همه با کمی بررسی درمی‌یابیم که این مجموعه با حدود 20 مقاله حتی یک مقاله افزون بر مقاله‌های مجموعۀ نصیر الکعبی ندارد. شاید تنها امتیاز آن این باشد که مقدمۀ بیست‌وسه صفحه‌ای آن را بشار عواد نوشته و چون در اسکندریه چاپ شده آسان‌تر به دست مصریان می‌رسد. با این حال دکتر عبدالرحیم در مقدمۀ محرّر هدف از چاپ این گزیده را چنین توضیح می‌دهد: می‌خواستیم موسوعۀ بزرگ جواد علی «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» را با پاورقی و توضیحاتی چاپ کنیم، اما متوجه شدیم که آثار دیگر او که در مجلات گوناگون منتشر شده کمیاب و دشواریاب است.[25] بشّار عوّاد نیز می‌گوید: ما این مجموعه را منتشر کردیم؛ زیرا اوراق جدیدی از مطالعات جواد علی را به خواننده نشان می‌دهد.

همچنین در مقدمه‌ای که دکتر بشّار عوّاد معروف، مورّخ و مصحح آثار اسلامی و همشهری جواد علی دربارۀ او نوشته است، اظهارنظری مذهبی توجه را جلب می‌کند. بشّار عوّاد می‌نویسد که جواد علی پیرو مکتب رانکه (مورّخ و نظریه‌پرداز آلمان) بود که وظیفۀ مورخ را بازسازی دقیق تاریخ، آن‌گونه که رخ داده است، می‌داند و از همین رو بود که جواد علی پایان‌نامۀ دکترایش را با عنوان «المهدی المنتظر و سفراؤه» نه چاپ کرد؛ نه ترجمه کرد، زیرا انتظار داشت که باعث اعتراض شیعیان شود؛ چون او تاریخ را پیراسته از گرایش مذهبی و افکار پیشینی می‌دانست، چنان‌که در مقاله‌ای هم که دربارۀ عبدالله بن سبا نوشت، وجود او را اثبات کرد.[26]

این سخن دکتر عوّاد باعث شد به سراغ پایان‌نامۀ جواد علی بروم. ترجمۀ آلمانی به عربی پایان‌نامۀ او 9 سال پیش از انتشار این سخن بشّار عوّاد چاپ شده است. درست است که این پایان‌نامه در زمان حیات نویسنده ترجمه منتشر نشده، اما فرهنگ واژگان مسند او هم که در زمان حیات وعدۀ چاپش را داده بود هنوز منتشر نشده، پس چاپ نشدنش لزوماً دلیل مخالفت مؤلف با انتشارش نیست. با این حال نگاهی به ترجمۀ عربی انداختم و هرچه تورّق کردم (زندگی امام حسن عسکری، ازدواجش، تولد امام مهدی، غیبت صغری و کبری) چیزی نیافتم که آن را بتوان باعث جریحه‌دارشدن احساسات شیعیان پنداشت. گفتنی است که جواد علی در مقدمۀ پایان‌نامه‌اش ابتدا از چند تن از علمای عراق - از جمله هبة‌الدین شهرستانی، وزیر فرهنگ و شیخ محمدحسین کاشف الغطا - تشکر کرده که همواره به پرسش‌هایش پاسخ می‌دادند، سپس از استادانش در آلمان - از جمله راهنمای پایان‌نامه‌اش، شتروتمان، متخصص فرق شیعه - قدردانی کرده است. البته این گشت کوتاه برای قضاوت ناکافی است، اما تجربه نشان داده که اظهارنظر مذهبی دکتر عوّاد نیز هرگز برای قضاوت کافی نیست.[27]

3. فی الحضارة و التاریخ، به کوشش حامد الظالمی 1916

آخرین گزیدۀ مورد بحث کتابی به نام المؤرّخ دکتر جواد علی فی الحضارة و التاریخ است که شامل 9 مقاله دربارۀ جواد علی و مصاحبۀ هنا العمری با جواد علی است. به نظر می‌رسد این کتاب کوچک و کم‌حجم برای آشنایی فوری و اولیه با نظرات اجتماعی و تاریخی جواد علی مناسب باشد. گردآورنده و نویسندۀ آن، حامد الظالمی استاد دانشگاه بصره و صاحب چند نوشته و ترجمه دربارۀ ادبیات عربی، بلاغت و شرق‌شناسان است و به نظر می‌رسد به مسئلۀ برخورد عرب با غرب و هویت تاریخی عربی علاقه‌مند است.[28] از این‌رو در این کتاب بیشتر به این جنبه از نظرات جواد علی توجه کرده و این دسته از نظرات تاریخی و اجتماعی او را گزارش کرده است.

الظالمی می‌گوید: در غرب این تصور رایج بود که تاریخ از یونان و روم شروع می‌شود و با تمدن‌های آریایی [هندی، ایرانی و اروپایی] ادامه می‌یابد و تمدن‌های شرقِ نزدیک، طفیلِ تمدن‌های آریایی بوده‌اند و سامیان فقط مقلد و پیرو بوده و ابداعی نداشته‌اند. این نظریۀ ارنست رنان، گوبینو و دیگران بود که در غرب بسیار رواج یافت،اما جواد علی با مقالات و کتاب‌های خود این تصور را نقادانه به چالش کشید. الظالمی می‌افزاید جواد علی نه تنها این اندیشه را نقد کرد، بلکه بنیان مطالعاتی را گذاشت که می‌توان از آن به عنوان غرب‌شناسی (استغراب) یاد کرد.[29]

کتابنامه

ـ أبحاث في تاريخ الإسلامی (الجزء الثانی)؛ الدكتور جواد علي؛ دراسة و مراجعة: الدكتور نصير الكعبي؛ المركز الأكاديمي للأبحاث، توزيع منشورات الجمل، 2011م.

ـ أبحاث في تاريخ العرب قبل الإسلام (الجزءالأول)؛ الدكتور جواد علي؛ دراسة و مراجعة: الدكتور نصير الكعبي؛ المركز الأكاديمي للأبحاث، توزيع منشورات الجمل، 2011م.

ـ أصنام الکتابات؛ جواد علی؛ بغداد: دارالورّاق، 2007م.

ـ الآثار العربیة؛ منتخبات من ابحاث المورّخ الدکتور جواد علی؛ تصدیر: أ د[30] إسماعیل سراج الدین؛ تقدیم [مقدمه]: أ د بشّار عوّاد معروف؛ إعداد و تحریر: د. أحمد عبدالرحیم؛ فکرة [ایده] و جمع الأبحاث: رامی مجدی الجمل؛ مکتبۀ الأسکندریة، 1914م.

ـ تاریخ العرب فی الاسلام؛ جواد علی؛ مکتبة النهضة العربیة، بغداد: چاپ دارالحداثة، بیروت: 1983.

ـ تاریخ نگارش‌های عربی؛ فؤاد سزگین؛ ترجمه به کوشش خانۀ کتاب؛ تهران: خانه کتاب، 1380هـ ش.

ـ الدولة الساسانیة: دراسة فی التاریخ السیاسی فی ضوء المصنفات العربیة الإسلامیة؛ نصیر عبدالحسین الکعبی؛ دمشق: رسلان، 2008.

ـ الصلات الثقافیة بین العراق و ایران: ابحاث مؤتمر الدولی المنعقد بین جامعة الکوفة (العراق) و مکتبة و متحف مجلس الشوری الاسلامی (ایران)؛ إعداد: نصیر الکعبی؛ تهران: انتشارات کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1390.

ـ کشّاف مجلة المجمع العلمی العراقی: 1950ـ2000؛ الدکتور عبدالله الجبوری؛ مطبعة المجمع العلمی، 2000.

ـ المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ جواد علی؛ مکتبة النهضة بغداد: دارالعلم للملایین، بیروت، 1968م.

ـ المهدی المنتظر عند الشیعة الإثنی عشریة؛ جواد علی؛ ترجمه از آلمانی: د. ابوالعید دودو (الجزایری)؛ منشورات الجمل، چاپ کلن آلمان، 2007م.

ـ المؤرّخ الدکتور جواد علی فی الحضارة و التاریخ؛ حامد ناصر الظالمی، ناشر: دارالفیحاء، دار الرافدین و OPVC publishers، لبنان، کانادا، 2016م.

پی نوشت ها؛

[1]. نصیر الکعبی، مورّخ پیش از اسلام می‌نویسد: مثلث مكتب تاريخ‌نگاری عراق از سه ضلع تشکیل شده؛ جواد علي، عبدالعزيز الدوري و صالح أحمد العلي. جواد علي بارزترين ضلع اين مثلث مکتب عراق است که مكتب‌های عربی تاريخ به‌ويژه مكتب مصر تحت تاثير آن شكل گرفته است. ر.ک به: أبحاث، ج 1، ص،13.