محمد (ص) پيامبر اخلاق‏

 در ميان ويژگى‏هاى رسول خدا (ص) هيچ چيزى مهمتر از اخلاق آن حضرت وجود ندارد. اين ويژگى همان چيزى است كه خداوند، رسولش را بدان ستوده و فرموده است: انك لعلى خُلُق عظيم، و خود رسول (ص) هم فرموده است كه براى احياى مكارم اخلاقى مبعوث گشته است «إنّمابُعِثْتُ لأُتمم صالِحَ الأخلاق»(طبقات ابن سعد: 1/192). تازه مسلمانان هم وقتى وصف آن حضرت را براى ديگران مى‏ گفتند، مهم‏ترين ويژگى دعوتش را همين مى ‏دانستند كه: «و يأمُرُ بِمَكارم الاَخلاق».(طبقات: 4/224) مفروق نامى هم وقتى مسلمان شده و با محتواى دعوت آن حضرت آشنا شد، خطاب به رسول گفت: اى برادر قريشى! تو  مردم را به «مكارم الاخلاق و محاسن الاعمال» دعوت مى‏كنى.(دلائل النبوه: 2/424) حضرت بعدها هم در بیان آموزه‏ هاى خود روى اخلاق تكيه زيادى داشت و مى‏ فرمود: خداوند كريم است، كرامت و ارزشهاى اخلاقى (معالى الاخلاق) را دوست دارد و از انجام كارهاى حقير و زشت كراهت دارد (مصنف عبدالرزاق: 11/143) و جاى ديگر هم فرمود: سنگين ‏ترين چيز در ترازوى مؤمن در روز قيامت «حُسن خُلق» است (مصنف: 11/146) و فرمود: بهترين دوست من از ميان شما، كسى است كه بيشترين دوستى را با مردم دارد و به همين قياس رابطه غير دوستانه (مصنف: 11/145)

 در باره اخلاق آن حضرت، مناسباتش با مردم و خانواده مطالب زيادى در منابع گفته شده است. در اينجا برانيم تا برخى از اين برخوردها و نيز شمارى از روشهاى تربيتى حضرت را در آموزش اسلام به مردم و تفهيم معانى آن به ايشان روشن كنيم:

 الف: برخورد با خشك مقدسى‏

 يك جنبه مهم تاريخ زندگى پيامبر(ص) رعايت دقيق قوانين الهى و وحيانى است. پيامبر تابع قرآن است و به هيچ روى مجاز به تخطى از آنها نيست. در اين باره، بسان قرآن، از افراط و تفريط بيزار است و تلاش مى‏كند، همان گونه كه به او دستور داده شده تا مستقيم حركت كند «واستقم كما امرت» همين رويه را ميان مردم هم ترويج كند.

 حضرت مى‏كوشد تا احكام را به مردم ياد بدهد و حدود دين و احكام شرعى را مشخص كند. در اين ميان، يك اصل مهم، تفهيم اين نكته به مردم است كه دين را بايد از خدا و رسول بگيرند و حلال و حرام را بر اساس قرآن و سنت بشناسند. در خود قرآن، از يهود به خاطر اين كه بى‏دليل برخى از حلالها را حرام كرده‏اند، چندين بار، گلایه شده است.

 قرآن و رسول و امامان دين، به همان اندازه كه از لاابالى‏گرى متنفرند از خشك مقدسى كه ناشى از ضعف قوه عقلانى و تمسك به ظواهر است، هم بيزارند.

 در خبرى آمده است كه پيغمبر (ص) به مسلمانان دستور دادند در سفر روزه نگيرند، ولى عده‏اى از روى خشك مقدسى همچنان روزه مى‏گرفتند. حضرت از اين رفتار مردم به خشم آمده، همان طور كه روى شترشان بودند، ظرف آب را سركشيده و فرمودند: اى خطاكاران، افطار كنيد؟ افطروا يا معشر العصاة. (تهذيب الاثار مسند ابن عباس ج 1، ص 92)

 پيامبر (ص) بدون اجازه خداوند چيزى را حلال يا حرام نمى‏ كرد، حتى اگر خودش از چيزى بدش مى ‏آمد. در باره سير، حضرت از آن متنفر بود و مى ‏فرمود هر كس سير خورده كنار من ننشيند با اين حال، همان لحظه مى ‏فرمود: من حرام نمى ‏كنم، زيرا اجازه تحريم آنچه را كه خداوند حلال كرده ندارم، اما من از آن بدم مى ‏آيد. «يا ايها الناس انه ليس بى تحريم ما أحل الله و لكنها شجرة أكره ريحها». (امتاع: 7/310)

رعايت حلال و حرام الهى، جزو اصولى بود كه پيامبر به مردم آموزش مى‏ داد و بر آن تأكيد مى ‏كرد. اين مطلب را قرآن هم مكرر فرمود بود كه اينها حدود الهى است و تخطى از آنها بر هيچ كس روا نيست.

 آنچه هست، اين كه قرآن و حديث بايد با درايت فهميده شود و ظاهرنگرى، انسان را به كج فهمى مى ‏كشاند. نقل يك روايت در اين زمينه جالب است. امام حسين (ع) سر مسائل صفين با عبدالله پسر عمرو بن عاص كه مانند پدرش در صفين بر ضد امام على (ع) جنگيد، حرف نمى ‏زد. ابوسعيد خدرى بعدها در مدينه ميان آنان واسطه شد تا با يكديگر آشتى كنند. وقتى امام با او سخن گفت، از عبدالله گلايه كرد كه تو بر طبق احاديثى كه از پيغمبر (ص) نقل مى‏كند، من را بهترين زمينيان نزد آسمانيان مى ‏دانى؛ پس چرا در صفين حاضر شدى و با پدر من كه از من بهتر بود جنگ كردى؟ پسر عمرو بن عاص در باره دليل اين مطلب گفت: من زمان پيامبر (ص) زاهد بودم و زندگى را به خود سخت مى‏گرفتم. روزها روزه و شبها قيام الليل داشتم. پدرم در باره افراط من به پيامبر (ص) شكايت كرد. حضرت به من فرمود: از پدرت اطاعت كن. وقتى پدرم به صفين مى‏ رفت، من هم از او اطاعت كردم. حضرت فرمودند: اين با «لاطاعة لمخلوق فى معصية الخالق» (عدم جواز اطاعت از كسى وقت معصيت خالق مى‏كند) سازگار نيست؛ همينطور با آيه «و ان جاهداك أن تشرك بى فلا تطعهما» اگر والدين تو، تو را به شرك فرا خواندند، از آنان اطاعت نكن.  بدين ترتيب عبدالله بن عمرو بن عاص نشان داد كه از جمله پيامبر (ص) كه او را موظف به اطاعت از پدر كرده بوده، تا چه اندازه بد برداشت كرده و ظاهر نگرى كرده است.

 نظافت شخصى و عطر زدن و..

 پيامبر (ص) زندگى اجتماعى و فردى خود را در شكل معمول و حتى خوب آن شكل مى ‏داد. لباس سفيد مى‏ پوشيد، عطر مى ‏زد، موهاى سر را شانه مى ‏كرد و مرتب دندان‏هايش را مسواك مى‏ كرد.

 در ميان اين مسائل، عطر زدن براى آن حضرت يك اصل بود. در روايت هست كه در خانه پيامبر، محلى بود كه پيامبر هميشه از آنجا خود را عطر مى‏ زده است: انس مى‏ گويد: كانت لرسول الله سُكّة يتطيّب منها (امتاع:‌ 7/ 101) در خبر ديگرى آمده است كه حضرت مى‏ فرمود در اين دنيا عطر و زن و نماز را بسيار دوست مى‏ دارد، و البته در باره نماز ادامه مى ‏دادند كه قرة عينى فى الصلاة. روشنى چشمان من در نماز است (مصنف: 4/321)

شخصى روايت مى‏كند كه من بچه بودم نزد پيامبر (ص) مى‏آمديم، سر ما را مسح مى‏كرد. من وقتى دست پيامبر روى سرم كشيده شد چنان بوى معطرى احساس كردم كه تا حال فراموش نكرده‏ ام. و ادامه مى‏ دهد: اين قدر بوى عطر زياد بود كه گويى از كنار مغازه عطارى رد شده بودم. (امتاع:‌ 7/ 102) كسى هم اگر عطر تعارفى براى پيغمبر مى‏ برد حضرت هيچ وقت آن را رد نمى ‏كرد.

نيز نوشته‏ اند كه رسول خدا (ص) به بوى خوشش شناخته مى‏ شد: كان رسول الله يعرف بريح الطيب (مصنف: 4/319)

حضرت از خوردن چيزهاى بودار كه مردم را اذيت كند پرهيز مى‏كرد. مخصوصا وقتى سير داشت و استدلالش هم اين بود كه: أكرهه من أجل ريحه.

خضاب و رنگ كردن موى هم بر آن حضرت اهميت داشت. حضرت به زنان دستور مى‏ داد تا موى‏هاى خود را خضاب كنند، اگر شوهر دارند براى شوهر، و اگر ندارند براى آن كه خواستگاران بيشترى داشته باشند (مصنف: 4/319) حضرت زنى را كه در دستانش اثرى از خضاب يا حنا نبود، كراهت داشت نگاه كند (مصنف: 7/488).

 تصور عمومى چنان است كه گويى اگر كسى ثروتمند نباشد، نبايد از اين قبيل امور استفاده كند، در حالى كه چنين نيست. حضرت خود زندگى ساده‏اى، روى همان حصيرى كه شبها نماز شب مى ‏خواند، روز مى ‏نشست و با مردم گفتگو مى ‏كرد و ميهمانانش را پذيراى مى ‏نمود (امتاع: 7/115). نوع غذا خوردن او هم در همان حد معمول بود، روى زمين مى ‏نشست و غذا مى ‏خورد: كان رسول الله يجلس على الارض و يأكل على الارض (امتاع: 7/ 262) چنان كه در حديث آمده است تا رسول خدا (ص) زنده بود، سه روز پشت سر هم آل محمد سير نبودند (امتاع: 7/263)

 پيامبر و شوخ طبعى‏

پيامبر (ص) فردى شوخ طبع بود و هيچ حالت خشم و عصبانيت در او ديده نشد. در حديث آمده است: كان بالنبى دعابة، يعنى مزاحا. اما اين تبسم به معناى قهقهه زدن نبوده بلكه فقط متبسم بود: ما رأيت النبى ضاحكا ما كان الا يتبسم.

اين شوخ طبعى هم خود او را سرحال نگاه مى‏داشت و هم مردم را آرام و راضى نگاه مى‏داشت. آن حضرت به ديگران هم فرصت شوخ طبعى مى‏داد، چنان كه يك اعرابى هديه آورده بود، بعد كه پيامبر استفاده كرد، آمد و پولش را مى خواست و مى‏گفت: پول هديه ما بدهيد. بعدها هر وقت پيامبر دلگير مى‏شد، مى‏فرمود اين اعرابى كجاست بيايد و ما را از گرفتگى در آورد.

البته پيغمبر از شوخى بى ‏مورد خوشش نمى ‏آمد. يكى از شوخ طبع‏هاى آن زمان عبدالله بن حذافه بود كه پيغمبر او را رهبر سريه‏ اى كرد. در آنجا از سپاهش خواست آتش روشن كنند. سپس گفت: همه شما در آتش بر,يد. آنها گفتند: ما ايمان به پيغمر آورديم تا از آتش مصون باشيم. (در نقل ديگرى دارد كه آنها خواستند خود را در آتش بيندازند كه او نگذاشت و گفت: شوخى كردم.) وقتى نزد پيامبر آمدند و داستان را گفتند، حضرت كار آنها را تأييد كرد و فرمود: لاطاعة لمخلوق فى مصعية الخالق (امتاع 10/ 63).

بعد از رسيدن رسول خدا (ص) از بدر مردم به استقبال آمدند. سلمة بن سلامه كه پيامبر به خاطر يك شوخى نادرست، سبب قهر آن حضرت با خود شده بود، خطاب به مردم گفت: اين كه تبريك ندارد، ما مشتى پير و كچل را كشتيم. رسول‏خدا(ص) از سخن او خنديد و فرمود: آنان ملاء قريش بودند، كسانى كه با ديدنشان وحشت پديد مى ‏آمد و اگر دستورى مى‏ دادند، به سختى اطاعت مى ‏كرديد. در اين وقت سلمه از فرصت استفاده كرده علت قهر پيامبر را پرسيد. حضرت فرمودند زمانى كه در «روحاء» عازم بدر بوديم، يك اعرابى نزد من آمد و پرسيد: اگر پيامبرى، بگو بدانم كه شتر حامله من، چه مى‏زايد؟ تو گفتى كه، خودت با او جماع كردى و از تو حامله شده؛ و تو البته برخورد زشتى كردى! سلمه از رسول خدا ص - عذر خواست و پيامبر عذرش را پذيرفت. (المغازى، ج 1، صص 46، 116)

 عبادت حضرت‏

 عبادت حضرت هم استثنايى بود. نماز شب كه بر پيغمبر واجب بوده و خدا از او خاست كه «نِصْفه او انقص منه الا قليلا» كه قرآن بخواند و نماز بخواند. خداوند در قرآن مى‏فرمايد: «ان ربك يعلم أنك تقوم ادنى من ثلثى الليل و نصفه و ثلثه و طائفة من الذين معك» (مزمّل: 20)

 حضرت على (ع) در يكى از جنگها مى‏ گويد كه همه خوابيده بودند، اما پيغمبر مشغول عبادت بود: لقد رأيتنا و ما فينا قائم الا رسول الله ص تحت الشجرة يصلّى و يبكى حتى اصبح. در ميان ما تنها كسى كه ايستاده و زير يك درخت نماز مى‏ خواند و تا صبح گريه مى‏ كرد، پيامبر بود.

ابوذر هم كه خود آيتى در زهد و عبادت بود مى‏گويد: صليْتُ مع النبى فى بعض الليل فقام يصلى فقمت معه حتى جعلت اضرب رأسى الجُدُرات من طول صلاته. يك شبى با آن حضرت نماز مى‏خواندم، آن قدر ايستاد و نماز خواند كه من خسته شده سرم را به ديوار گذاشتم

همين نماز شب بود كه پيامبر را به مقام محمود، يعنى مقام شفاعت رساند و اين سفارش حق تعالى بود كه: ومن الليل فتهجد به نافلة لك عسى أن يبعثك مقاما محمودا

پيامبر رحمت‏

خداوند در قرآن مى‏ فرمايد: و ما أرسلناك الا رحمة للعالمين. پيامبر رحمت بدين معناست كه آن حضرت هيچ گاه از مردم خشمگين نمى ‏شد، به ويژه در امورى كه مربوط به آموزش دين به آنان بود در نقلها دارد كه «فكان لايبغضه شى‏ء و لايستفزه». و دارد كه: كان اَوْسع الناس صدرا. و نيز دارد كه: قد وسع الناس منه بَسْطه و خُلْقه فصار لهم أبا. همه اين عبارات به معناى آن است كه حضرت سعه صدر كامل براى دريافت سخنان مردم داشت و سر فرصت به هدايت آنان مى‏ پرداخت.

پيامبر رحمت بدان معنا بود كه بت پرستان را هم كه آزارش مى ‏دادند نفرين نمى ‏كرد و مى ‏فرمود: خداوندا! قوم مرا هدايت كن. وقتى به حضرت گفتند مشركين را نفرين كنيد، حضرت فرمود: انى لم‏أُبْعَث لعّانا و انما بُعِثْت رحمةً (جنة النعيم، 1/454)

تأثير پيامبر تنها در مسلمانان نبوده و نيست. بعثت حضرت ختمى مرتبت، براى همه عالم رحمت بوده و اين رحمت همچنان مستدام است.

مردم دارى‏

مردم دارى براى هر قشرى به گونه‏اى خاص معنا دارد براى يك رهبر، براى يك خطيب، براى يك امام جماعت مسجد يا كاسب، رفتارهاى خاصى مى‏تواند سبب جذب مردم شود. پيامبر حتى در عبادت هم مردم را خسته نمى‏كرد. شنيده نشده است كه پيامبر نماز جماعتش طولانى باشد. البته از اين كه كسى هم تند تند نماز بخواند بدش مى‏آمد و تذكر مى‏داد. در باره حضرت دارد كه: يكثر الذكر، يقلّ اللعن، يطيل الصلاة، يقصر الخطبة و كان لايأنف و لايستكبر. يمشى مع الارملة والمسكين فيقضى له حاجته. فراوان ياد خدا مى‏كرد، لعنت كمتر مى‏كرد، نمازش را با آرامش مى‏خواند، خطبه نمازش كوتاه بود، تكبر نداشت، با فقرا و يتيمان مى‏نشست و نياز آن‏ها را برآورده مى‏كرد.

در همين حال، انتظار احترام هم از مردم نداشت. خدا البته از مردم مى‏خواست حرمت پيامبر را نگهدارند. اما خود پيامبر پايبند احترامات رسمى نبود. از اين كه كسى جلوى پايش بلند شود، كراهت داشت. اين خودش محبت بيشترى در مردم ايجاد كرده بود. در نقلى دارد: انه لم يكن شخص أحب اليهم من رسول الله (ص) فكانوا اذا رأوه لم‏يقوموا اليه لما يعرفون من كراهيته له. هيچ كس براى مردم دوست داشتنى‏تر از پيامبر (ص) نبود، با اين حال، مى‏دانستند كه او خوش ندارد كسى جلويش بلند شود، و آنها بلند نمى‏ شدند.

يك نمونه جالب از مردم دارى همين است كه وقتى نماز مى‏ خواند و صداى گريه بچه ‏اى مى ‏آمد، سوره ‏هاى كوچك را مى ‏خواند تا نماز تمام شود. وقتى علت را پرسيدند، فرمود اگر نماز را طول مى ‏دادم حواس مادرش پرت مى ‏شدT فخشيت أن يشقّ ذلك على ابويه.

حضرت حتى سراغ ضعيف ‏ترين اطرافیانش را مى‏ گرفت: زن سياه پوستى در مدينه بود كه كارهاى مسجد را انجام می داد. چند روزى خبرى از او نشد. حضرت سراغ گرفت، گفتند: مُرد. حضرت فرمودند: آیا شما با اين خبر ندادنتان مرا آزار ندادید؟ در اصل مردم تصور كرده بودند اين شخص اين اندازه ارزش ندارد كه پيامبر (ص) را براى درگذشت او خبر كنند. حضرت فرمود: اكنون قبر او را به من نشان دهيد. قبر را نشان دادند. حضرت به سراغ قبر او رفت و بر او درود فرستاد و فرمود: اين قبور گرفتار ظلمت هستند، و با درود و صلات ما بر آنها، نورانى مى‏ شود. أنّ امرأة سوداء كانت تقمّ المسجد أو شابا، فقدها رسول الله (ص) فسأل عنها أو عنه. فقالوا: مات. قال: أفلا كنتم آذنتمونى؟ فكأنهم صغّروا امرها أو أمره. فقال: دلّونى على قبره. فدلّوه فصلّى عليه. ثم قال: ان هذه القبور مملوءةٌ ظُلْمة على أهلها، و ان الله تعالى ينوّرها لهم بصلاتى عليهم (فتح الباری: 3/1337)

رفع سوء ظن از مردم در ارتباط با خود، نكته بسيار مهمى است. پيامبر در آخرين روزها از مردم خواستند تا اگر تصور مى‏كنند حقى از آنان را ضايع كرده بيايند و حقشان را بگيرند. اين رفع سوء ظن از مردم است. نمونه ديگر آن است كه صفيه مى‏گيود كه رسول خدا (ص) معتكف بود من شبى نزد او آمدم و بعد از صحبت خواستم بروم. آن حضرت در حجره اسامة بن زيد بود و حضرت با من برخاست تا «ليقلبنى». به دو نفر از انصار برخورد. آن‏ها وقتى پيامبر (ص) ديدند، بر سرعتشان افزودند. پيامبر فرمود: على رسلكما آنهاصفية بنت حيى، قالا: سبحان الله يا رسول الله. فقال رسول الله: ان الشيطان يجرى من الانسان مجرى الدم. و انى خشيت أن يقذف فى قلوبكما شيئا. (مصنف: 4/360)

برخورد با بدوی ها

پيامبر (ص) با يك جامعه اعرابى و بدوی سركار داشت نه جامعه عربى و شهری، و بنابر اين برخوردها در سطح بسيار نازلى بود كه پيامبر (ص) بايد تحمل مى ‏كرد. در روايتى آمده است كه يك اعرابى از راه رسيده بود و نمى ‏دانست مسجد چيست. رفت در يك گوشه مسجد بول كرد. اصحاب ناراحت شدند و قصد تندى به او داشتند. حضرت فرمود: آزارش ندهيد؛ سپس او را صدا زدند و به او حالى كردند كه مسجد جاى ذكر وعبادت است نه جاى اين قبيل كارها.

 معاوية بن حكم مى ‏گويد: من در نماز بودم كسى عطسه كرد. يرحمك الله گفتم. همه متوجه من شدند. دوباره آن شخص عطسه كرد. باز تكرار كردم. وقتى نگاه مردم را ديدم در وسط نمازند. گفتم: مادرتان به سوگتان بنشيند، چرا به من نگاه مى ‏كنيد. مردم با دست روى ران خود زدند. من ساكت شدم. وقتى نماز حضرت تمام شد، مرا صدا زدند. به خدا سوگند هيچ معلمى را پيش و پس از آن نديده بودم كه اينچنين تعليم دهد. حضرت نه مرا آزار دادند نه تندى كردند، تنها فرمودند: اين نمازى كه خواندى چون بين آن حرف زدى فايده ندارد، نماز تسبيح و تكبير و تلاوت قرآن است. (فسكت فلما سلم رسول الله من صلاته، دعانى فبأبى و امى ما رأيت معلما قبله و لابعده أحسن تعليما منه. والله ما ضربنى و لا نهرنى و لكن قال: ان صلاتك هذه لايصلح فيها شى من كلام الناس انما هى التسبيح و التكبير و تلاوة القرآن (سبل الهدى:‌ 7/19).

نوع آموزش دادن دين توسط آن حضرت در روايت ديگرى هم آمده است: شخصى سؤال مى‏كند: يا رسول الله، وقت نماز مى‏رسد و من جنب هست، چه كنم. حضرت فرمود من هم گاهى همين طور برايم پيش مى‏آيد. آن شخص گفت: شما مثل ما نيستيد و بخشوده شده‏ايد. حضرت فرمودند: به خدا سوگند من هم دوست دادم خاشع‏ترين باشم و آگاه‏ترين به موارد تقوا «يا رسول الله تدركنى الصلوة و أنا جنب أفأصوم؟ حضرت فرمودند: و أنا تدركنى الصلاة و أنا جنب فأصوم. فقال: لست مثلنا يا رسول الله! قد غفر الله لك ما تقدم من ذنبك و ما تأخر. فقال: والله انى لأرجو أن أكون أخشاكم لله و أعلمكم بما اتّقى». (مسلم: ش 1110)

 پيامبر (ص) به معاذ بن جبل و ابوموسى اشعرى كه به يمن مى‏رفتند فرمودند: يَسّرا و لا تُعَسّرا، بشّرا و لا تنفرّا (بخارى - فتح البارى 10/6124) آسان بگيريد و سخت نگيريد، بشارت دهيد و تنفر ايجاد نكنيد.

 عده‏ اى به مدينه آمدند و سؤال كردند كه پيامبر چطور عبادت مى ‏كند. وقتى شنيدند، احساس كردند عبادت آن حضرت خيلى زياد نيست. گفتند: بسيار خوب؛ او پيغمبر است و خداوند از همه چيز او گذشته است. يكى از آن افراد گفت: من هر شب تا صبح عبادت مى ‏كنم. ديگرى گفت: من هميشه روزه خواهم بود. ديگرى گفت من اصلا ازدواج نمى ‏كنم. پيامبر (ص) آمدند و خطاب به آنها فرمود شماها چنين گفتيد، اما من كه خاشع‏ترين و متقى ‏ترين هستم شما هستم، روزه مى ‏گيرم و نمى ‏گيرم، و نماز مى‏ خوانم و ازدواج مى ‏كنم، و اين سنت من است كه هر كس از من است بايد از آن پيروى كند: اما والله انى لاخشاكم لله و أتقاكم له، لكنى أصوم و أُفطر و اُصلى و أرْقُدُ و أتزوّج من النساء فمن رغب عن سنتى فليس منى. (بخارى، فتح البارى 9/5063).

 اين بود گوشه ‏اى از آنچه در باره روش‏هاى اخلاقى و تربيتى پيامبر (ص) نقل شده است.