۳۳۶۱
۰
۱۴۰۱/۰۳/۱۰

تبارشناسی تاریخچه حوزه علمیه قم

پدیدآور: رسول جعفریان

خلاصه

گفتگویی است با مجله آگاهی نو، در باره تأسیس حوزه قم، شرایط وقت حوزه، اوضاع سیاسی و تلاش حاج شیخ عبدالکریم حائری در دور نگه داشتن حوزه از مسائل جاری.

 

1.تجدید بنای مدرسه‌ی فیضیه احیای حوزه علمیه قم بود یا تاسیس آن؟ مرحوم شیخ این حوزه‌ی علمیه را احیا کرد یا تاسیس؟

برای بسیاری از مردم طی نیم قرن اخیر یا حتی بیشتر نام مدرسه فیضیه تداعی کننده حوزه علمیه قم است، و البته می دانیم حوزه علمیه جای مشخص و مدرسه خاصی نبوده است. مجموعه حوزه درسی قم را حوزه علمیه می گفته­اند. البته در دو سه دهه اخیر دارالشفاء مرکز اداری حوزه قم شده است. مدارس هم که بسیار فراوان. به هر حال، حوزه در آن وقت، مثل دستگاه کلیسا نبوده که در واتیکان در یک ساختمانی قرار دارد. یا مثلا اداره ای دارد. عمده مرکزیت خانه مراجع بوده است. و اما برای عامه مردم، حوزه علمیه، طی چند دهه، با مدرسه فیضیه همراه بوده است. انقلاب هم این مساله را جدی تر کرده است. این مدرسه در اصل جای مدرسه ای است که به اسم مدرسه آستانه شناخته می شده و از قرن ششم گویا بوده است. مدرسه یاد شده علی القاعده امتداد داشته ـ گرچه خبری از آن نداریم. در زمان شاه طهماسب درب فیما بین مدرسه فیضیه و حرم حضرت معصومه درست شده که هنوز هم این در هست و تاریخ بنای آن سال 939 است. این مدرسه به این بزرگی نبوده و بعدها در سال 1213 ق اوائل سلطنت فتحعلی شاه چند بنا در این ناحیه بوده، همه این بناها تخریب و دو مدرسه یکی فیضیه و دیگری دارالشفاء ساخته شده. تاریخ ختم بنای این مدرسه 1217 ق است، یعنی چهار سال طول کشیده، و ناطق اصفهانی قصیده ای در باره آن با این تاریخ دارد که نشان می دهد کار مهم و پرسروصدایی بوده است. این مطالب را در انجم فروزان عباس فیض (ص 133) و دقیق تر آن را در تربت پاکان استاد حسین مدرسی (2/132) می توان یافت. اصل این بنا در واقع از فتحعلی شاه است و این شعر هم در سردر شمالی روی یک سنگنبشته بوده است:  (شعرهای فراوان دیگری هم آنجا هست که همه را آقای مدرسی آورده است).

در روضه معصومه شهنشاه فلک جاه / بنهاد بنا مدرسه ای دلکش و دلخواه

تاریخ بنایش چه ز ارباب سخن خواست / بنوشت صبا مدرسه فتحعلی شاه

شاهان قاجاری ها خیلی به قم رسیدند، و بسیاری از بناها تجدید شد؛ اما وقتی حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم آمد، باز این مدارس باسازی شدند. مدرسه فیضیه و دار الشفاء نزدیک حرم بودند و رونقی داشتند. کتیبه بازسازی دارالشفا با تاریخ 1303 موجود بوده است. مدیریت آنها که هزینه هم داشته، قبل از آن دست علمای برزگ شهر بوده و کم و بیش در حال بازسازی، و وقتی حاج شیخ آمد و ریاست حوزه را در دست گرفت، این دو مدرسه در اختیار ایشان قرار گرفت و بازسازی گسترده شد. مدرسه دار الشفاء، همان طور که از اسمش پیداست، اول بیمارستان آستانه بوده و کم کم مدرسه شده است. کتیبه ای روی آب انبار مدرسه دارالشفاء سال 1055 را نشان می دهد که معلوم می شود در دوره صفوی اینجا تعمیراتی شده است (تربت پاکان: 2/140). به هر روی این دو مدرسه در سالهای اول آمدن حاج شیخ به قم بازسازی شدند و کتیبه هایی هم از این دوره هست. این مطالب را عرض کردم تا سابقه ای از این مساله داشته باشیم. اما در باره حاج شیخ عبدالکریم که حوزه را احیاء کرد یا تأسیس، باید عرض کنم، حوزه قم از قرن دوم هجری سرپا بوده و محدثان اشعری که بخش اعظم احادیث اهل بیت را نگه داشته اند، در این شهر سکونت داشته اند. اسامی موجود در سندهای کافی و بسیاری از کتب حدیثی دیگر شیعه را نگاه کنید، نام رجال اشعری ساکن قم، به وفور در آنها دیده می شود. گاهی گفته می شود بیش از نصف و حتی دو سوم احادیث از طریق شیعیان قم و ری روایت شده است. انبوهی از اسامی آنها در رجال نجاشی به عنوان مولف کتب شیعی آمده است. این حوزه ادامه داشت و شهر شیعه اصول تنها شهر تمام شیعه در قرن چهارم بوده است. این را ابوالقاسم بلخی در المقالات در نیمه اول قرن چهارم نوشته است. در قرن ششم هم صاحب کتاب نقض اشاراتی به مدارس و مساجد قم دارد. در قرون بعدی هم تا صفوی، خاندان های شیعی زیادی می شناسیم. مثلا خاندان فتحان که از علمای شیعه بوده اند. دولت ترکمانان نیز برای قم احترام زیادی قائل بودند و فرامین آنها در باره آستانه قم هست که آقای حسین مدرسی اینها را منتشر کرده است. در دوره صفوی، قم، مورد توجه ویژه قرار گرفت. مدفن بیشتر شاهان صفوی در کنار حرم حضرت معصومه است. مخصوصا قبر شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، بسیار نزدیک است. حالا در قبر شاه سلطان حسین، برخی از علمایی که به تازگی مرحوم شده اند، دفن شده اند. ظاهرا کسی نمی داند وضع آنها چگونه بوده است. قاجارها هم خیلی به قم احترام می گذاشتند. مدارس چندی از سوی قاجارها در قم ساخته شد که نمونه اش همین مدرسه فیضیه است. میرزا آقا خان نوری در دوره ناصری و در سال 1272ق هم مدرسه و مسجدی در کوی قاضی نزدیک میدان میر قم برای حاجی ملامحمد صادق روحانی ساخت که به مدرسه حاجی شهرت دارد. همین طور مدرسه جانی خان که توسط میرزا نصرالله خان مستوفی گرگانی در سال 1278 ساخته شد. این ها نشان می دهد نهضت مدرسه سازی در قم بوده است. شاهان قاجاری هم مثل شاهان صفوی، تمایل به دفن در قم داشتند. البته آنها نه در حرم، بلکه در حجره های صحن عتیق دفن شدند که مهم ترینشان فتحعلی شاه است. شاید نمی خواستند کنار حرم باشند و  احترام برای حرم قائل می شدند. حوزه قم زمان قاجاری رونق داشت. بزرگترین عالم این دوره، میرزای قمی (م 1231) است که فتحعلی شاه بسیار به او احترام می گذاشت. یکی از علمای قم سابقا از اجداد خود برای من نقل کرد که فتحعلی شاه قم می آمد، و یکبار میرزای قمی را روی دوش گرفته بود و از طبقه پایین خانه ایشان به بالا برده بود. میرزای قمی هم هوای شاه را داشت. رساله هایش هست. او مرد ملایی بود و نوشته های او گواه است. فقیهی که به احترام به عرف هم خیلی شهرت دارد. در اواخر قاجار، قم از نظر علمی فعال تر شده بود، رفت و آمد مردم تهران و دیگر شهرها به قم هم خیلی توسعه یافت بود. این زمان، چندین عالم مختلف در این شهر بودند، اما هیچ کدام در حد مرجعیت نبودند. سالها قبل از آن حاج شیخ عبدالکریم حوزه ای در اراک درست کرده بود. خودش هم تحصیل کرده مکتب سامرا بود و به علم و فقاهت شهرت داشت. رساله علمیه و مقلد هم داشت. علمای قم از ایشان خواستند حوزه خودش را به قم منتقل کند. ایشان تردید داشت اما به تدریج بر تردیدها غلبه کرد. علمای قم هم مثل مرحوم آقا میرزا محمد فیض ومرحوم  ارباب ـ جد خاندان اشراقی ـ و دیگران به او احترام گذاشتند و ریاست ایشان را کامل پذیرفتند. حاج شیخ آمد و حوزه را تأسیس کرد. در واقع، قبلش حوزه در قم بود، اما مثل همه شهرها، حوزه محدود و کوچک بود و طلبه های خودش در آن بودند. آن وقت حوزه تهران و اصفهان و حتی مشهد خیلی مهم تر بودند. وقتی حاج شیخ آمد، عده زیادی از نجف و شهرهای دیگر برای تدریس و از شهرهای ایران برای تحصیل آمدند. خوب اینجا حرم هم بود، و اصولا حوزه ها ـ نه همیشه البته ـ اطراف حرم ها شکل گرفته است. بعدها بچه های مرحوم فیض گفتند پدر ما موسس حوزه بوده است، اما کسی به حرف آنها اعتنا نکرد. عباس فیض کتابی در باره پاکستان دارد. من در آنجا دیدم که نوشته است که پدرش فیض حوزه را تأسیس کرد. در انجم فروزان هم در همان صفحه اول آمده است که میرزا محمد فیض قمی ... موسسه حوزه جلیله علمیه در قم است! در دیوان فردوس انتقاد تندی  علیه این ادعا شده است. آن اشعار را بنده در مقاله ای که در باره فردوس فراهانی است در دفتر اول صد سالگی آوردم. واقعش این است که آنها هم زحمت کشیده بودند، بویژه خیلی از حاج شیخ دفاع کردند، اما کار حاج شیخ، کار دیگری بود. شرایط هم مساعد بود و یک حوزه قابل توجه در ایران تشکیل شد که مرکزیت یافت و مقبول واقع شد. عباس فیض در باره تعمیرات و تغییرات مدرسه فیضیه و دارالشفاء می نویسد: در سال 1342 ق از طرف آیت الله فقید حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مرمت گردید و حجرات مرتبه فوقانی هم قسمتی را معظم له از محل وجوهی که فقید سعید مرحوم حاج مرتضی خان خواجوی و غیر ایشان برای همین منظور تقدیم کرده بودند، احداث و قسمتی را هم آیت الله آقا میرزا محمد فیض قمی ساختمان کردند. (انجم فروزان، ص 138). این شرح مختصری از مدرسه فیضه و کار حاج شیخ و تأسیس حوزه قم بود.

 

2.مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در عمل مرجعیت خود را به پای تاسیس حوزه علمیه قربانی کرد و ترجیح داد شیخ موسس باشد تا شیخ مرجع. ضرورت و اهمیت این تاسیس چه بود؟ و مبانی مرحوم شیخ در احیای حوزه چه بود؟

به نظرم اینجا شیخ موسس با شیخ مرجع فرقی نداشت. یعنی این طور نبود که اگر موسس شد، مرجع نباشد. حاج شیخ عبدالکریم موسسه حوزه قم است، اما مرجعیت عظما و فراگیر در این زمان، در نجف بود و ایشان هم البته از قبل از تأسیس و بعد از آن مقلدینی داشت. آن زمان، مرجعیت محلی در ایران وجود داشت. یعنی برخی از علمای بلاد، مرجع محلی خودشان بودند. حاج شیخ موقعیتی بین مرجعیت مطلق و محلی داشت، یعنی خارج از قم هم مقلدینی داشت. اما چیز علاوه ای هم داشت و آن تأسیس حوزه قم است که یک پدیده تلقی می شود. یک اتفاق خاص است. تقریبا مانند وقتی است که شیخ طوسی از بغداد به نجف رفت (سال 449) و حوزه آن شهر را تأسیس کرد، در اینجا هم این اتفاق افتاد. و اما یک مساله را در این تأسیس باید در نظر بگیرید. این زمانی است که کشور عراق شکل می گیرد. ما کشوری با این عنوان نداشتیم و عراق زیر سلطه عثمانی بود، کشور مستقلی نبود. اکنون با خواست انگلیس و دیگر دول اروپایی عراق شکل گرفت. این مربوط به توافق نامه سایکس ـ پیکو بود. در باره الحاق کردستان به آن، تصمیم گرفته شد، هرچند عثمانی ها در باره موصل مساله داشتند. به هر حال وقتی عراق مستقل شکل گرفت، یک کشور مستقل برابر ایران درست شد. حالا برای سیاستمداران ایران بهتر بود، مراقب باشند. این که در رفت و آمد و رفت مرجعیتی، پول ایران از این کشور خارج نشود، پس اینجا باید یک حوزه مستقل باشد. از سالها قبل از تأسیس قم، این نظر مطرح شده بود. سید اسدالله خرقانی این را سالها قبل از آن نوشته بود. آمدن حاج شیخ، در یک شرایط طبیعی اتفاق افتاد. البته در ایران، تجدد نو در حال شکل گیری بود، اما چنین نبود که به سادگی بشود به میراث و سنت بی اعتنا بود. اکنون این که یک حوزه علمیه مدل ایرانی و مستقر در ایران باشد، می توانست خواست بسیاری از افراد باشد. و اما خود حاج شیخ، آمدنش از عراق، برای دور ماندن از شرایط سیاسی تند حاکم در آن ناحیه بعد از اختلاف میان طرفداران مشروطه و مخالفان آن یا مشروطه خواه و مستبده بود. همه گفته اند، حاج شیخ هر دو بار که از عراق عرب به عراق عجم آمد، برای دور ماندن از این سروصداها بود. اصلا فارغ از این که چه نظری در باره سیاست داشت، از سیاست زدگی پرهیز داشت. در قم هم که مستقر شد شرایط قم را در همین امر می خواست. حوزه ای که درگیر این تحولات نباشد و به درس و بحث برسد. چنان که دیدیم حاج شیخ درگیر نشد. یک بیانیه سیاسی هم نداد، کارهایی که در دوره مشروطه اغلب مراجع و علما می کردند. همان اول، مراجع نجف به خاطر اعتراض به انگلیسی ها از عراق به قم آمدند، مدتی بعد حاج آقا نورالله برای اعتراض به کارهای رضاشاه آمد، زمانی ماجراهای دیگر رخ داد، اما حاج شیخ، همان مشی خودش را داشت. او خودش بود نه کس دیگر. تابعیت از کسی نداشت و روش خود را دنبال می کرد. حاج شیخ دنبال «اصالت درس و بحث» بود، بدون درگیر شدن در حوادث روزانه، و در عین حال مدیریت وضعیت موجود آنچنان که به اصالت درس آسیب نرسد. اینها را کسی نمی تواند انکار کند، جدای از آن که حاج شیخ، فقط به فکر حوزه نبود، به فکر قم هم بود و خیلی خدمات کرد. حکومت هم کم و بیش همراهی داشت. رجال حکومتی هم رفت و آمد داشتند. مهم ترین آنها نماینده چند دوره قم تولیت بود که رفت و آمدش با حاج شیخ بسیار دوستانه بود.

 

3.تاسیس حوزه علمیه قم با تاسیس دانشگاه تهران کم و بیش مصادف بود و در یک عصر رخ داد. نظر شیخ درباره علم جدید چه بود و آیا هدف ایشان نجات سنت از سیطره‌ی تجدد بود؟

منبع مهمی که برای شناخت دیدگاههای حاج شیخ در زمینه مسائل مستحدثه داریم، استفتاءات ایشان است. ببینید اصولا سه جور کتاب فقهی داریم. کتاب استدلالی مثل جواهر و یا آثار تولید شده در درس ها تقریرات و متون درسی و اجتهادی علماست. دوم رساله های عملیه که یک ساختار منضبط فقهی اما غیر استدلالی دارد و از قدیم هم مرسوم بوده و برای عامه مردم نوشته می شده است. مدل عربی آن المقنع، صدوق، المقنعه شیخ مفید و النهایه شیخ طوسی و از آنها رایج تر شرایع است و بعدها مدل فارسی آنها مثل نیل المرام و جامع عباسی بدست آمد. اینها مدل همان رساله های عملیه بعدی است که تا به امروز می شناسیم. اما نوع سوم، کتابهای استفتاءات است که از قدیم هم بوده است. دست کم دو مورد از علامه حلی بدست ما رسیده است. در دوره صفوی هم متعدد بوده و نمونه هایی از مجلسی پدر و پسر و قبل از آن از شیخ بهایی و دیگران به صورت موردی یا مجموعه داریم. در دوره قاجار از بزرگانی مانند میرزای قمی یا سید حجت الاسلام شفتی متون استفتائی داریم. از حاج شیخ عبدالکریم هم یک مجموعه استفتاءات داریم. این قسم سوم است که مسائل روز و مستحدثه را دارد. افراد در باره گرامافون یا رادیو یا حمام و دوش و بسیاری از مسائل و رخدادهای مسأله دار روز از علمای وقت می پرسند و آنها جواب می دهند. در باره سوال شما باید عرض کنم، موضع حاج شیخ، در مواردی همراهی و در مواردی قدری سختگیرانه است. در جایی از رادیو می پرسند و ایشان جواب می دهد که حرام و حلال بودن آن بسته به این است که چه چیزی از آن پخش شود. در واقع، اصل آن را حلال می داند و این طور نیست که عین آن را حرام بداند. در باره گرامافون سخت گیر است و مانند برخی از مراجع وقت آن را حرام می داند. البته این را دیگران از او نقل کرده اند و خودش جایی بحث نکرده است. اما در باره مواردی از تمدن جدید که تغییراتی در نظام زندگی ایجاد می کند، اصلا و ابدا مخالف نیست بلکه موافق آنهاست. به طور کلی در باره مرحوم حائری عرض کنم که ایشان از نوعی از مراجع است که به کارهای عملی برای زندگی روزانه مردم سخت باور داشت و عمل می کرد و ورود می یافت. وقتی سال 1313 سیل آمد، با کمک دولت و زمین آستانه، مبارک آباد را ساخت. ایجاد تسهیلات برای زندگی، درست کردن رخت شویخانه، توصیه به آوردن موتور برق به مرحوم قیصری که کارخانه ریسباف قم را درست کرد و از او خواست موتوری هم برای تأمین برق قم بیاورد از این دست است. شاگردان وی هم در شهرهای دیگر مثل خود او اهل ساختن بیمارستان بودند. یک وقتی یادداشتی باعنوان «تفاوت نقش علمای بلاد با مراجع تقلید» نوشتم و توضیح دادم که حاج شیخ و شاگردانش خیلی در بلاد برای آبادانی زحمت کشیدند. از جمله در اصفهان زند کرمانی (درگذشته 1348ش) که از شاگردان ایشان بود، از همین روش پیروی کرد. تأسیس بیمارستان قم به دست مرحوم حاج شیخ عبدالکریم بود و باور کامل به طب جدید داشت و اصلا به این بازیهای طب سنتی اعتقادی نداشت و البته آن وقت ها هم این رفتارهای مفتضحانه که حالا می بینیم نبود. خوب حالا همه دنیا گرفتار این حرفهاست. بنده مقاله ای در باره آن مجموعه استفتاءات نوشته ام و موارد جالب آن را استخراج کرده ام. از مواردی که ایشان احتیاط می کند، بحث تشبه به کفار است که خوب در روایات تأکید شده و ایشان جز در مواردی که لزومیت در کار باشد، اجازه نمی دهد تشبه به کفار اتفاق بیفتد. یک مورد که بحث کرده و حرام دانسته، عکاسی است که آن را شبیه تصویر و نقاشی دانسته است. البته وقتی قرار شد در قم، از طلبه ها امتحان گرفته شود و دولت فشار آورد، بحث گرفتن عکس هم مطرح شد و همه عکس می گرفتند. این را فردوس فراهانی از شاگردان حاج شیخ در دیوانش آورده و اشاره به تحریم آن هم کرده است. خوب حکم عکاسی، در فقه سنتی، با حکم تصویر یعنی نقاشی مقایسه شد و برخی با آن مخالفت کردند. من در منابع دیده ام که در قم از طلبه ها عکس می گرفتند و روی برگه آنان می زدند، کما این که نمونه های فراوانی هست، اما حاج شیخ وقتی بحث فقهی می کند فتوایش شبیه برخی از علمای نجف در تحریم است. همان وقت ها البته مرحوم نایینی و عده ای دیگر مطلقا گرفتن عکس را شبیه نقاشی و تصویر به معنای قدیم ندانسته و حرام نمی شمردند. دوست دانشمند ما آقای آیت الله محمد سروش محلاتی در باره مواجهه ایشان با مظاهر تمدنی جدید مقاله ای دارند که در دفتر دوم صد سالگی حوزه قم منتشر شده و این مورد را مفصل بحث کرده است. من در کل یک نکته را هم بگویم، ما در مورد مخالفت با مظاهر تمدن جدید باید طیف متوسط روحانی را ببینیم نه مراجع تقلید را. البته گاهی مساله ای مثل عکس گرفتن و مشابهت آن با نقاشی از موجودات زنده به صورت یک فرع فقهی مطرح می شوند و مراجع هم نظر می دهند، اما نوع مخالفت ها با مظاهر تمدن از ناحیه مراجع نیست. مثال آن مخالفت با برداشتن خزینه  و آمدن دوش و اینهاست. در این امور، برخی از روحانیون شهرها و اهل منبر مخالفند و فکر می کنند زبان علما هستند، اما خود مراجع یا وارد این حوزه نشده اند یا اساسا نظرشان با این مظاهر موافق است. در باره مواردی هم که تشبه به کفار است باید به طور خاص نظر کرد. لباس پوشیدن یا زدن کروات یا مانند اینها، یک نکته مستقل دارد. یعنی آنجا حرمت و حلیت نظر به اساس آنها نیست بلکه به خاطر یک عنوان اضافه مثل همین تشبه به کفار است که من فکر می کنم یک امر هویتی هم است. یعنی صرفا دینی هم نیست. این را ابن خلدون هم در تغییرات تمدنی در تمایل عده ای به بیگانگان اشاره می کند و بد می شمارد. در میان اقوام و فرهنگ های دیگر هم هست.

 

4.برخی افراد با انگیزه‌های مختلف مرحوم شیخ را قائل به جدایی دین از سیاست یا حداقل تفکیک نهاد دین [حوزه] از نهاد سیاست [دولت] می‌دانند. مناسبات این دو نهاد از دید حاج شیخ چه بود؟

در اینجا سه مساله را باید از یکدیگر جدا کرد. یکی از نظر اعتقاد ایشان در باره ولایت فقیه، به معنای حکومت کردن است. این مساله را دست کم جناب آقای کدیور و بعد هم جناب آقای سروش محلاتی بحث کرده­اند و مقاله آقای سروش در دفتر اول صد سالگی حوزه قم منتشر شده است. ایشان نشان داده­اند که مرحوم حائری اعتقاد به آن نداشته اند. در آنجا هم بحث از حکومت هست و هم قضاوت و این که نظر شیخ در باره هر کدام اینها چه بوده  است. نکته دوم، نوعی سیاست در حد اداره امور حسبی است، امور عمومی که شارع راضی به اهمال آن نیست و  فقیه متصدی آن می شود. این که مورد اعتقاد ایشان است و علاوه مرحوم حاج شیخ سهم امام می گیرند و حوزه را اداره می کنند، و به هر حال متصدی این امور هستند و اجازه تصرف به نمایندگان خود هم می دهند. این خودش بخشی از سیاست است، اما سیاست به معنای معمول و حکمرانی کلان نیست. حتی مراجع تقلیدی که ولایت فقیه را قبول ندارند، خودشان یک شبه ولایتی را در بخشی از کارها در عمل اعمال می کنند. اما وقتی بحث دین و سیاست می کنیم، مقصودمان جنبه رفتاری نهاد دین و متصدی « با دولت های وقت است. این که آیا به عنوان یک مرجع تقلید، شخص مرجع، چه اندازه در امور سیاسی جاری حکومتی مداخله دارند. چه سیاستی در پیش می گیرند. به نظر می رسد در این زمینه مرحوم ترجیح می دادند مداخله­ کمتری داشته باشند. مثلا در مقایسه با آنچه آیت الله بروجردی داشتند، و یا آنچه بعد از آن مراجع و در رأس آنها امام داشت.  این که چرا، در اینجا دو توجیه برای انتخاب مرحوم حائری هست. یکی این که ایشان اهل احتیاط بودند و برای حفظ حوزه و از روی تقیه  اعتراضی نداشته اند، و نکته دوم این است که در این باب، مسأله ترس و تقیه یا نبوده یا صرفا نبوده، بلکه نوعی سیاست پرهیز را دنبال می کردند و این را به صورت اساسی باور داشتند. در واقع، بخشی از کارهایی که دولت می کرد و دیگران ادعا می کردند ایشان باید دخالت کند، مواردی بوده که ایشان نسبت به آنها نظری نداشته اند. ببینید چندین اتفاق سیاسی مهم افتاد که می توانست ایشان را وادار کند تا با رضاشاه درافتد، اما چنین نکرد. یکی از آنها دلیل مخالفت و قیام آقا نور الله با رضا شاه بود. مسأله مهمش هم سربازی اجباری بود. گزارش هایی هست که مثلا در باره سربازی، نظر مرحوم حائری رسما برخلاف حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی بود. ایشان احترام معترضین را داشت، اما همراهی نکرد و از سوی آنها متهم هم شد. در باره شیخ محمد خالصی هم همین طور است. او جزع و فزع داشت و در امور دخالت می کرد، اما حاج شیخ همراهی نکرد. در باره بافقی هم همین تجربه را داریم. اما چنان که عرض کردم، عده ای غالبا این سیاست را از روی تقیه می دانند. به نظرم برای رسیدن به واقع، نیاز به شناخت بهتر این دوره داریم. باید اسناد بیشتری منتشر شود تا بدانیم چه مناسباتی وجود داشته است. فضای فعلی هم برای قضاوت در این باره، چندان مساعد نیست.

5.تاسیس حوزه علمیه قم در عمل تقویت مکتب قم در برابر مکتب نجف و مکتب اصفهان و مکتب خراسان بود. آیا می‌توان از تفاوت و تشابه این نهادها سخن گفت؟

حوزه قم چند ویژگی دارد. نخست این که ترکیبی از حوزه های دیگر از حوزه های فعال معاصر خود و قبلی ها بویژه نجف است. این امر دست کم در یک دوره طولانی چنین است تا این حوزه از حالت شکل گیری اولیه خود به بلوغ برسد. حاج شیخ دنبال این بود که استادانی را به قم دعوت کند. در وافع خود حاج شیخ و استادان دیگری که آمدند از حوزه های دیگر بودند. حوزه قم، خودش صاحب مکتبی نبود، یک حوزه کوچک بود. و اما در همین دوره، حوزه قم، جنبه کارکردی برای تمرکز امور روحانیت در یک مرکز دینی پیدا کرد که مهم شد. مردم ایران یک مرجع نزدیک می خواستند تا به او مراجعه کنند و قم در حال رسیدن به آن بود. ایران یک مرجعیت مستقل و متمرکز می خواست که سالها بود از ایران خارج شده بود. حوزه قم این نقش را بر عهده گرفت. ارتباط گرفتن با عراق دشوار بود و چنان که اشاره کردم آنجا هم کشور مستقلی شده بود و رفت و آمد سخت بود. در دوره ای که مرحوم حاج شیخ بود، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیت عامه را داشت؛  شماری مرجع  دیگر هم در نجف وجود داشتند که مقلدینشان در ایران هم فراوان بود. وضعیت قم، بعد آمدن آیت الله بروجردی دگرگون شد. حالا مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم حاج آقا حسین قمی درگذشته بودند. آقای بروجردی دو سال زودتر از درگذشت  آنان به خاطر  تمرکز مرجعیت در قم به این شهر آمد. بعد هم مرجعیت ایشان استوار شد. حالا علاوه بر جنبه کارکردی قم در حل و فصل مسائل مرجعیتی، از نظر علمی هم رشد قابل توجهی پیدا کرده بود. این نقش کارکردی با نقش علمی موازی شد و حوزه قم این مسوولیت را بر عهده گرفت. آقای بروجردی در نجف درس خوانده بود، اما مکتب خاص خود را داشت و مکتب او در قم در میان انبوه شاگردان ایشان رواج یافت. بتدریج روش علمی حاج شیخ عبدالکریم و آیت الله بروجردی در میان شاگردان آنها که بعداز درگذشت مرحوم بروجردی، برخی شان مرجع شدند، مثل آیات گلپایگانی و نجفی و شریعتمداری، وجه علمی قم را به تدریج شکل داد و و این مرکزیت استمرار یافت. اما یک مساله دیگر، جنبه ایرانیت و محور شدن زبان فارسی در حوزه قم است. زمانی که آیت الله حکیم در نجف بود و شاه می خواست مرجعیت را از ایران دور کند، وجود چند مرجع در قم، مانع از اقدام او شد. اینها مسائل ایران را در نظر داشتند، چیزی که شاه نمی خواست و آن را مخالف اصلاحات خود می دانست. همین مساله که قم به این تمرکز مرجعیتی رسیده بود، مشکل شاه شد و نزاع آغاز گشت. زمانی که  در سالهای 56 ـ 57 انقلاب شد، قم، از این زاویه، مرجعیت سیاسی ـ دینی را در اختیار گرفت و تا آنجا پیش رفت که توانست سلطنت پهلوی را سرنگون کند. مراجع نجف درگیر در این ماجرا نبودند. البته در تمام این دوره، فارغ التحصیلان نجف از نظر علمی و درسی به قم کمک کردند. بویژه در دوره اخراج ایرانی ها از نجف توسط حزب بعث که بسیاری از علمای نجف و کربلا  به قم آمدند، باز هم قم تقویت شد. من خاطرم هست آقای آیت الله شیخ مجتبی لنکرانی که همدوره آیت الله خویی بود به اصفهان آمد و حوزه درسی داشت. تحولات درونی قم از لحاظ علمی هم که بخشی در نوشتن آثار غیر فقهی و در حوزه های عمومی دین شناسی بود، حالا در قالب ترجمه یا تألیف، یک وجه علم دینی هم برای قم فارغ از فقه و اصول درست کرد. ظهور علامه طباطبایی در قم با تفسیری که در صد سال یا چند صد سال گذشته کم مانند بود، گرچه ریشه در آموخته های بیرون قم ایشان دارد، اما به هر حال، این تفسیر خروجی این شهر با محوریت وی و شماری از شاگردان نزدیک اوست که در درس فلسفه با آنان داد و ستد استاد و شاگردی داشت. از این دست کتابها یا مجلات پر نفوذ باز هم می توان یافت. به هر حال قم، از حیثی امتداد نجف و از جهتی وجودی ترکیبی و از جهتی جنبه استقلالی دارد. برخی از این جنبه ها، ممکن است با مشی نجف یا شهرهای دیگر سازگار نباشد، اما به هر حال وجه شیعی آن و ریشه داشتن در سنت های هزار ساله، آنها را در ظرفی مشترک عرضه می کند. قم یک وزنه می شود که مهم است. فارغ از آن طبعا اختلاف نظرهای مکتبی و مشربهای خاص برخی از مراجع هم هست و البته که در فقه و اصول، دشوار است که بشود گفت قم هنوز هم ترجیحی بر نجف دارد.

 

6.در اسلام برخلاف مسیحیت نهاد دین در حوزه (مدرسه) است و نه در معبد (مسجد یا کلیسا). آیا همچنان نهاد دین در اسلام دارای چنین موقعیتی است یا با تاسیس حکومت دینی و غلبه اهل منبر بر اهل علم و مداحان بر مجتهدان این موقعیت تغییر کرده است؟

در داخل تشیع، این را می شود یک چالش یا رقابت بشمار آورد. این را که آیا مرجعیت تسلط عمومی و البته کافی بر همه شؤون دینی در جامعه دارد یا این که گروه های مرجع دیگری هم هستند که موازی با او در این امور مداخله دارند و فعالیت می کنند. این مساله از نظر تئوریک روشن است، این که به هر حال تفسیر دین و امر ولایت، حالا چه به صورت ولایت فقیه، چه ولایت از بابت امور حبسه متعلق به مرجعیت دینی است. استفتاءات موجود از مراجع، مثل سه مجلدی که از آیت الله العظمی گلپایگانی داریم، و جز آن، شامل مسائل اعتقادی، فقهی و هم نمونه هایی است که به همین شوون فقیه در امور حسبی مربوط می شود. مثلا در باره جواز یا عدم جواز فلان شیوه عزاداری هم سوال می شود. اما این طور نیست که نهادهای دیگر، در عمل، وفادار به تسلط کامل مراجع باشند. آنها مراکز قدرت خاص خود را دارند. در واقع، مساله جنبه اقتصادی و منافع مالی هم دارد و بسیاری از آنها مسیر تأمین مالی شان از این امور و شوون است و نمی توانند تسلط بی چون و چرای مرجعیت را بپذیرند و برخی از کارها را کنار بگذارند. مرحوم حاج سراج انصاری در حوالی سال 1331 مدتها در قم بود و از رقابت بین اهل منبر و مرجعیت و همین طور نفوذ سران دسته های عزاداری سخن می گوید. حتی حاج شیخ عبدالکریم هم در این مساله درگیر بود و اگر حمایت های مرحوم تولیت (محمد باقر) نبود، چندان کار از پیش نمی برد. در شهرستانها مشکل جدی تر بوده و است. برخی از علمای محلی، چندان با دیدگاه های مراجع در این امور موافقتی ندارند و چون در شهرها صاحب کار و منابع مالی هستند، راه خود را می روند. اصفهان و مشهد بیش از شهرهای دیگر چنین است. منبریها هم بخشی از این ماجرا هستند. آنها تلقی و تفسیر خاص خود را حتی پیش چشم مراجع روی منبر می گویند. بسیاری از اوقات از اعتراض مراجع هم در امان هستند. الان هم شاهد هستیم در مجالس روضه مراجع، برخی منبریها حرفهایی می زنند که بعدا به آنها تذکر هم داده می شود، اما غالبا گوش نمی کنند. بنده همه این مطالب را عرض کردم که توجه داشته باشید این یک چالش یا رقابت است و به سادگی هم قابل رفع و رجوع نیست. اما به هر حال، مرجعیت، یعنی مدرسه، از نظر تئوریک، حرف اول را می زند. البته یک مشکل هم آن است که خود مرجعیت هم تعدد دارد و دیدگاهها مختلف است و شماری از دسته دوم،با مرجعیت حسینیه و مسجد، از این اختلاف نظرها، میدانگاهی برای حضور و نفوذ خود بدست می آورند.

آگاهی نو، شماره 7، فروردین و اردیبهشت 1401

 

v9bvU1653966004.PNG

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

منابع مشابه بیشتر ...

چگونه دانش «کتاب شناخت» را به عنوان یک رشته جامع علمی تأسیس کنیم؟

رسول جعفریان

روز سه‌شنبه ساعت ۱۷ عصر اسفندماه سال ۱۴۰۲ با با حضور جمعی از پژوهشگران، فهرست‌نگاران و مدیران کتابخا

یادداشت های این بنده خدا در جلسه نقد و بررسی کتاب «تاریخ مفهوم عدالت اجتماعی در دوران مشروطه»

رسول جعفریان

روز هفتم اسفند 1402 جلسه ای در محل شهر کتاب (مرکزی) با حضور دوستان در باره کتاب تاریخ مفهوم عدالت اج

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

چگونه دانش «کتاب شناخت» را به عنوان یک رشته جامع علمی تأسیس کنیم؟

رسول جعفریان

روز سه‌شنبه ساعت ۱۷ عصر اسفندماه سال ۱۴۰۲ با با حضور جمعی از پژوهشگران، فهرست‌نگاران و مدیران کتابخا

البدء و التاریخ مقدسی، اثری مبتکرانه در تاریخ نگاری اسلامی

رسول جعفریان

گزارشی است در باره کتاب البدء و التاریخ مقدسی که از جهاتی اثری مبتکرانه و منحصر به فرد در میان کتب ت