سید حسین عرب باغی و نگاه مثبت به تحولات نوگرایانه دوره رضا شاه

در دوره رضا شاه، مهم ترین نکته محوری در گفتمان جاری، ترقی و پیشرفت مادی بود. در این زمینه، نظریه پردازی‎های فراوانی می‎شد. در این دوره بحث در باره موانع رشد و ترقی مطرح می‎شد و ازجمله در باره حجاب یا عزاداری و جز اینها هم مطرح می‎شد. غالبا بحث از زن، برداشتن حجاب و آمدن او به صحنه اجتماع به میان می‎آمد و گفته می‎شد که حجاب مانع ترقی زنان است. در این زمینه، مشکلات زیادی پدید آمد. غالب روحانیون به خاطر حجاب و مسأله تغییر لباس، و آزادی‎های اخلاقی یا به عبارتی غیراخلاقی در جامعه مثل مشروب فروشی‎ها و... از حکومت فاصله گرفتند. اقلیتی که حامی ترقی و پیشرفت بودند، وقتی بحث حجاب شد، اندکی متوقف شدند. این توضیح برای این است که گفته شود، رابطه بحث‎هایی مثل حجاب و پیشرفت و تمدن، سوژه بحث‎هایی در این زمینه شد.

سید حسین عرب باغی (1294 /1369ق (نهم تیرماه 1329ش) از علمای ارومیه، تحصیل کرده نجف و مشهد، اما با گرایش اخباری بود. شرح حال وی را یکی از مریدان وی، در سال 1330 در پایان کتاب «عقاید الاسلام» او (ص 363 ـ 366) آورده و جزئیات زندگیش را شرح داده است. وی نوشته‎های فراوانی دارد که غالب آنها ترجمه احادیث در موضوعات متنوع بوده و کتابهایی نیز در فقه دارد.

مرحوم عرب باغی، از کسانی بود که در ارومیه مستقر بود و در این شهر، به حمایت از فعالیت‎های نوگرایانه رضاشاه شناخته می‎شد. با رفتن رضاشاه قدری از نفوذ وی در این شهر کاسته شد. وی از قدیم الایام در نقد شماری از علما می‎نوشت و سخن می‎گفت و همین خود زمینه انتقاداتی را از وی فراهم کرد. طبعا و از سوی دیگر، رابطه‎اش با مجتهدین و روش اجتهادی، منفی و خودش اخباری مسلک بود. نماز جمعه را اقامه می‎کرد و زندگی زاهدانه داشت. موضع وی در حمایت از اصلاحات، و نیز دولت و حکومت و شخص شاه، نشأت گرفته از نگرش و باور او به اصلاحات جدید و تأیید آنها بود. اما افزون بر آن، وی یک عالم اخباری بود، از این رو با مجتهدین میانه‎ای نداشت، و از آنجایی که غالبا جریان اجتهاد مقابل دربار پهلوی بود، تمایل او در نزدیک شدن به سلطنت بیشتر بود. آنچه انقلابیون آن نواحی، بعدها در باره وی نوشته اند، همه در قدح و نقد او از هر دو زاویه بود. بخش بزرگی از این تحلیل‎ها و نقدها هم علیه وی به عنوان یک اخباری و هم به خاطر نزدیکی او به دستگاه پهلوی همه در کتاب «آن روی پنهان: سید حسین عرب باغی را از لابلای کتابهایش باید شناخت» (محمدرضا آبرون، تهران، انصاری، 1391) آمده است. از همین کتاب می‎توان مواضع او را در حوزه اصلاحات جدید بدست آورد. این که او یک عالم اخباری است، و همزمان مدافع اصلاحات، امر شگفتی است. فصول کتابی که در نقد او منتشر شده بدین شرح است: فصل اول: پیدایش فرقه اخباری نام در ارومیه، فصل دوم: مهم ترین اهداف انگلیس در ایران بعد از جنگ جهانی اول، فصل سوم: عرب باغی مجری اهداف بیگانگان شد، فصل چهارم، اسقاط فقاهت در کلام عرب باغی، فصل پنجم احیای سلطنت در کلام عرب باغی، فصل ششم تضعیف حوزه‎های علمیه، فصل هفتم اصول و اجتهاد و فرقه اخباری در تاریخ تشیع، فصل هشتم عرب باغی باب تقلید از مراجع تقلید را بست، فصل نهم دیدگاه عرب باغی در احکام و فتاوا و احکام شاذ، فصل دهم: عرب باغی قائل به تحریف قرآن، فصل یازدهم: عرب باغی در سیر تحولات تاریخ صد ساله، (فصل مهمی است)، فصل دوازدهم نتایج اجرای اهداف بیگانگان، (این هم فصل مهمی است و از صفحه 631 ـ 996 یعنی پایان کتاب ادامه دارد). وی به داشتن کرامات نیز شهرتی داشت که البته همانها نیز مورد نقد مخالفان بود.

در برابر این کتاب، اثری با عنوان «درگذر آفتاب» در باره زندگی و افکار و اندیشه‎های عرب باغی توسط محمدرضا خردمند، نوشته شده و در 953 صفحه (تهران، سفیر اردهال، 195) منتشر شده است. فصل اول محیط فرهنگی، فصل دوم، دوران تحصیل و اساتید، فصل سوم مرام و مسلک فقهی و اجتهادی، فصل پنجم معاصران، فصل ششم سلطنت، حکومت و دیدگاه علما و برآمدن رضاشاه، فصل هفتم، مسائل حکومتی، کشف حجاب و مواضع آیت الله، فصل هشتم اقدامات عمرانی و امور عام المنفعه و برپایی شعائر دینی ،فصل دهم کرامات، مکاشفات و فضایل اخلاقی، فصل دهم ارتحال و ترحیم و ساختمان و مزار، و فصل یازدهم اسناد و تصاویر است. چنان که روشن است، این دو کتاب کاملا برابر یکدیگر نوشته شده‎اند.در بخش اقدامات عمرانی (ص 559652) از احداث پادگان ارومیه، خیابان کشی در ارومیه، تخریب قبرستان گجیل تبریز، تأسیس جمعیت شیر و خورشید، و برخی اقدامات دیگر یاد شده است. سید حسین عرب باغی، در مسأله کشف حجاب، برابر رضاشاه ایستادگی کرد و مواضع وی در فصل هفتم این کتاب درج شده است. مقاومت وی در برابر اقدامات استاندار ارومیه، سبب عزل او و نصب استاندار دیگری شد که او نیز کاری از پش نبرد (گذر آفتاب، ص 523 ـ 524).

یکی از رسائل وی «طریق یقین در لزوم دین بر متمدنین» است که بحث جاودانگی دین را در همه اعصار مطرح کرده و از لزوم دینداری در هر حال سخن گفته است. زمانی که خواهش نفسانی آدمیان را به کارهای زشت فرا می‎خواند، این دین است که می‎تواند آدمیان را حفظ کند (ص 9). جالب است که بلافاصله از «دوست داشتن این شاه و اطاعت این پادشاه» هم سخن گفته آن را «از احکام مهم دین» می‎داند (ص 10)، وی می‎گوید، اساسا شاه دوستی برای کسی متصور است که دیندار باشد. «و شاه را ظل الله» بداند. افراد فاسد و عرق خوار، نمی‎توانند شاه را دوست داشته باشند. دینداری به «ظاهر ریش و عمامه و نعلین و رداء و قبا و عبا و عصا» نیست. آنچه هست این که «شخص دیندار، شاه دوست و شاه رفتار و وطن خواه می‎شود». در هر مملکتی، دین باید باشد، «و لزوم دین، مثل قشون است... دینداری برای مردمان مثل یک نفر نظمیه و امنیه است، بلکه دین از آنها زیادتر مانع است از اعمال شنیعه و افعال قبیحه» (ص 11). وی در ادامه با ارائه آیات و روایات، در اهمیت دینداری و نقش آن سخن گفته، به تدریج به مبحث زنان و مسأله عفت در جامعه بر می‎گردد. به گفته وی، از نظر روایات، زن متفاوت با مرد است «زن کوتاه‎تر و هنر او دوام او کمتر است از مرد، و وجدانا واضح است که ساختمان زنان و حالت ایشان غیر از مردان» است. «آن کسانی که زن را با مرد برابر خیال می‎کنند، عقل آنها مثل عقل زن است» (ص 39). در اینجا، روی لزوم عفت زنان و مراقبت از اخلاق جامعه تأکید کرده و از کسانی که در ترویج فساد در جامعه تلاش می‎کنند، بشدت بدگویی کرده سخنان آنان را «ضد تمدن» می‎داند (ص 40). «اگر کسی بگوید که در آزادی زنان، ترقی مملکت و ملت و دولت است، در جواب گفته می‎شود که، اولا آن کسانی که این سخن را می‎گویند، مملکت و دولت خواه نیستند... و در خیال ترقی دولت و مملکت» نیستند. این افراد بهتر است برای ترقی جامعه از ثروت خود در اخراج معادن کار کرده، اختراعی مثل غربی‎ها کنند تا «فقرا به آسایش برسند» (ص 41). به گفته وی، «ترقی دولت و مملکت موقوف است بر جدیت مردان و همت و حمیت مردانگان و زیادتی صناعات و زراعات و اقسام فلاحات و زیاده شدن صادرات و اندک بودن واردات» در حالی که «بدون حجاب گردیدن زنان و آزاد شدن نسوان و بیحیایی دختران و دغلکاری جوانان و هوی پرستی و شهوت رانی مردمان و تنبل بودن ایشان و تقلید اروپاییان» راه به جایی نخواهد برد. «آزادی زنان و بی‎حجاب بودن ایشان و دیدن مردان زنها را در هر محل و میدان» جز این که منشأ افتراق و اختلاف خانواده‎ها و جامعه می‎شود نتیجه‎ای ندارد. او می‎گوید، «دانایان اروپا و فلاسفه و حکما و پرفسورهای آنها شکایت‎ها و فریادها و حسرتها از آزادی زنان و بدون حجاب بودن آنها و مخلوط شدن مردان با زنان و نسوان دارند». وی از تقلید کورکورانه از اروپائیان انتقاد کرده می‎گوید «شخص متمدن و متدین، باید در همه چیز و در جمیع افعال، تابع خارجه و پیرو بیگانه نباشد، و صلاح دولت و مملکت و ملت را ملاحظه کند» (ص 42). این رساله در 1362 ق نوشته شده است.

عرب باغی، در رساله نجات ایران، به چندین مسأله از قبیل «وجوب درست کردن خط آهن در بلاد ایران و فواید آن» و نیز «ضعف دولت و ملت از جهت عدم درست شدن کارخانه‎ها» و نیز لزوم توجه به استخراج معادن بحث کرده است.

به نظر می‎رسد رساله نجات ایران، حتی نامش، آن هم از سوی یک عالم دینی در سالهای دوره قدرت گرفتن رضاخان و البته پیش از تغییر سلطنت اهمیت دارد. تاریخ تألیف این رساله سال 1343 / 1303ش رساله در پاسخ یک پرسش است و آن این که اگر دین اسلام حق است، چرا این اندازه میان علما اختلاف نظر وجود دارد. عرب باغی، در ابتدا از دین اسلام و این که تنها دین حق است، بحث و از آن دفاع کرده و از سهله و سمحه بودن آن یاد می‎کند. آنگاه روی لزوم یادگیری احکام دین توسط هر مسلمانی تأکید کرده، (ص 4)، و می‎گوید در این دین، عسر و حرج و مشقت وجود ندارد. اما این که چرا بین علما اختلاف نظر هست، قدری با موضع انتقادی از علمای وقت، و بیشتر بر اساس مبانی اخباری خود برابر مجتهدین جلو رفته، می‎گوید، اولا «علمای اسلام، معصوم نبوده اند»، ثانیا، بسیاری از علما، در واقع، اشخاص عوامی هستند که در لباس علما درآمده‎اند؛ حتی این که «بیشتر اوقات، عالم نمایان مرجع تقلید اهل اسلام و ایران شده اند» (ص 6).

موضع انتقادی او ادامه یافته و از این که علما به مسائل اصلی ـ به گفته وی ـ نپرداخته و یکی در باره طهارت نوشته و دیگری کتاب بزرگتر از او باز در طهارت نوشته، انتقاد کرده است (ص 6 ـ 7). وی در اینجا از روش فقها انتقاد کرده و بر روشی اخباری خود در حل بسیاری از مسائلی که آنها بی‎دلیل تفصیلش می‎دهند، سخن گفته است (ص 7 ـ 9). او از تفریع بیش از حد مسائل در روش اجتهادی انتقاد کرده است (ص 12 ـ 13). وی همچنین از چاپ رساله‎ها و فراوانی آنها انتقاد کرده و این که از بابت نشر آنها «وجه کاغذ آنها به خارجه رفته و به کیسه اجانب ریخته شده است» (ص 14).

 از همین جا، به سمت بحث اصلی خود می‎رود و آن که این که چرا علما و مراجع دینی، برای حمایت از اقتصاد و دولت، فتاوی مورد نظر را صادر نمی‎کنند. وی به دنبال انتقادهای خود از تنوع رساله‎ها می‎گوید: «اگر در عوض این زحمت‎ها ـ رساله نویسی‎ها و ... ـ و مشقت‎ها و این کتابها و رساله‎های پی در پی، علما و مجتهدین در زمان سابق از امرا و سلاطین اسلام و خصوصا از دولت ایران درخواست می‎کردند که ایشان بزودی کارخانجات منسوجات و ملبوسات و کاغذ و سایر لوازمات زندگی و آسایش معاش از خط آهن و تسطیح طرق و شوارع و اخراج معادن از نفت و آهن و ذغال سنگ و غیر از اینها را آماده می‎کردند، و بلاد اسلام و ولایات ایران، مثل سایر دول خارجه صاحب ثروت و قدرت و قوت دفاعیه می‎شد و در این زمان حاضر، اسلامیان و ایرانیان به این ذلت و ضعف و فلاکت واقع نمی‎شدند، و مثل سایر دول استقلال داشتند و صاحب ثروت می‎شدند» (ص 14). وی ادامه می‎دهد: «لازم بوده که در اول سلطنت مرحوم ناصرالدین شاه، علمای ملت اسلام و پیشوایان انام و امرای عظام دولت، امر می‎کردند به درست کردن خط آهن و آوردن کارخانجات از هر قبیل» (ص 14).

 او می‎گوید کاش علما به جای نوشتن آثاری در باره طهارت و نجاست، به نگارش رساله‎ها در «ترغیب و تحریض مردمان به صنایع و استعمال محصول آنها و بر تعلیم و تعلّم علم فلاحت و زراعت می‎نوشتند، و تألیف می‎کردند و مردمان را بیدار و هشیار می‎نمودند (ص 15). به گفته وی، اگر علما مردم را آگاه کرده بودند «حالا اهل اسلام به این فلاکت و بلکه به این هلاکت واقع نمی‎شدند ... و اسلام به این ضعف و سستی نمی‎بود، و امروز ضعف دولت و عدم قدرت او به دفع فساد در بلاد خودش و عدم قوت او به رفع شرارت داخلی و بلکه عدم اقتدارش بر مقاومت خارجی، از جهت ناهموار بودن راهها و نادرستی طرق و شوارع است، و از عدم وجود خط آهن در بلاد اسلام است و اگر از اول زمان ناصرالدین شاه خط آهن در بلاد اسلام درست می‎شد، و معادن ایران بیرون می‎گشت، و کارخانجات از هر قبیل آماده شده بود، و علما و پیشوایان دین مبین اهل اسلام را به این مطلبِ الزم، و به این امر اَهمّ مطلع و بلکه وادار می‎فرمودند، و رساله‎ها در این مقصد دنیوی و اخروی تألیف می‎کردند، و مجلات در تحصیل اسباب معاش و قوای حفظیه از قبیل درست کردن آلات دفاعیه و ارتباط ممالک اسلامیه و در چیزهایی باعث حفظ ثروت و امنیت ملت و دولت است می‎نوشتند، حالا اهل اسلام و ایران به این پریشانی و بیچارگی مبتلا نمی‎شدند، و در تحت فشار اجانب و بلکه اشرار داخلی ضایع و مضمحل نمی‎گشتند» (ص 15 ـ 16).

وی یکی از ایرادهای اصلی را این می‎داند که مردم نقود و طلاجات خود را در بانک‎ها گذاشتند، در حالی که اینها باید «در کارخانجات و اخراج معادن و در اسباب فلاحت و زراعت و صناعت و آماده کردن ماتورها و تراکتورها و ماشین زراعتی و درست کردن راهها و خطوط آهن» سرمایه گذاری می‎کردند. اگر چنین کرده بودند «این همه نفوس اسلامیان و چندین هزار ملت اسلام و اهل ایران، از گرسنگی به خارجه نمی‎رفت و در بلاد اجانب تلف نمی‎شد، و روز به روز در ولایات دیگران نسل مسلمانان ضایع نمی‎گشت» (ص 16). وی از این که پول ملت برای خرید از کشور خارج شده و به خارجه می‎رود، گلایه می‎کند، به طوری که«تقریبا سالی یک صد میلیون از نقود ایشان به کیسه اجانب داخل می‎شود، و نصف اینها زینت زنان و بازیچه بچه گان و فضول معاش ایران و اسلامیان است» (ص 17). به نظر وی تلف شدن ثروت این مملکت و عدم استفاده از آن در مسیر درست سبب نبودن «کارخانجات مذکوره، عدم استخراج معادن، عدم خط آهن و عدم اسباب فلاحت و زراعت است در بلاد اسلام». اکنون باید به فکر تدارک آینده بود، «غفلت و خواب و کسالت» را به کناری گذاشت، «و هرچه زودتر به درست کردن خط آهن و کارخانجات و اخراج معادن اقدام باید نمود» (ص 17).

روشن است که این عبارات زمانی است که بسیاری روی کشیدن خط آهن و اهمیت آنان برای کشور تأکید کرده و مقاله و گزارش می‎نوشتند. به همین مناسبت، عرب باغی هم که شیفته پیشرفت است، این مقدار روی این مسأله تأکید می‎کند. وی در اینجا، دوباره به بحث‎های دینی خود و تأکید بر روش اخباری خویش در مقابل مجتهدین برای توضیح مسائل دینی و شرعی باز می‎گردد (ص 18). مجددا از اختبار و امتحان از علما برای انتخاب بهترین در شهرها تأکید کرده و از سیاست‎های دولت، برای سختگیری بر حوزه‎ها در گرفتن امتحان حمایت می‎کند (ص 19). این زمان، در باره این که میان مدعیان علم دینی و روحانیون، افراد بیسواد و متدین نمایان فراوان بودند، فراوان سخن گفته می‎شد، و نویسنده ما هم در اصل به بهانه بحث در باره علت اختلاف نظرهای علمی، همین گفتمان را در مقابل روحانیت رایج دنبال می‎کند. وی در این زمینه، از نوشته‎های فیض کاشانی نیز در انتقاد از روش‎های اجتهادی وقت استفاده می‎کند (ص 20 ـ 21). در واقع می‎شود گفت، فارغ از مسائل روز، در انتقاد تند، همان روش فیض را دارد.

از این امر، یعنی امتحان و اختبار علما که بگذریم، مهم ترین تکلیفی که باید ثروت داران با تشویق علما انجام دهند، البته اگر «دین و غیرت و حمیت و انسانیت داشته باشند» این است که حمایت کنند تا کارخانجات درست شد، خط آهن کشیده شود، و معادن استخراج گردد. او همان نصایح قبلی را در این که نباید پولشان را در بانک بگذارند، بلکه باید آن را بکار بیندازند، تکرار می‎کند (ص 22). گویی پیام اصلی این رساله، سرمایه گذاری مردم در سه امر ایجاد کارخانجات، درست کردن خط آهن، و استخراج معادن است. او گذاشتن پول‎ها و طلاها را در بانک‎ها، مصداق کنز می‎داند، و آیه را این طور ترجمه می‎کند: «آن کسانی که طلا و نقره خودشان را در صندوق‎ها و بانکها و در زیر خاک ذخیره می‎کنند، و می‎گذارند، و آنها را در سبیل الله تعالی خرج و صرف نمی‎کنند» بشارت به جهنم دهید (ص 24). عرب باغی، کشور را بیمار می‎داند، و می‎گوید، همان طور که والدین به اجبار دارو به بچه مریض می‎دهند تا درمان شود «همچنین است تکلیف اولیای امور دولت و ملت اسلام، باید به این نحو بر ثروتمندان طبابت و معالجات فرمایند و دفع ضرر و رفع فساد از مسلمین و از خود نمایند» (ص 25). پیشنهاد او این است که دولت از اموال مردم و زکات بردارد، به مردم رسید بدهد، و آن را «در مهمات دولتی و ملتی صرف نمایند ... مثل اخراج معادن و آماده کردن کارخانه‎ها و خط آهن و آوردن ماتورها و تراکتورها از برای زراعت و فلاحت، و طیاره برای خبر آوردن و پوسته [پُست] را بردن و مطلع شدن از اطراف بلاد و اخبار نظامیان و حکّام اسلامیان» (ص 26). گلایه وی از برخی این است که این امور را نمی‎بینند و «منکر حسیات شده اند، و باعث ذلت ملت و ضعف دولت گردیده اند». او می‎گوید علمایی که این امور را درک نمی‎کنند، به حضرت رسول تأسی نکرده اند، زیرا «مخالفت با حسیات و عرفیات و سیاسات اسلامیه» می‎کنند (ص 26). از نظر او، آنچه اکنون تکلیف اصلی و حقیقی است، فکر کردن به «ترقی و پیشرفت ایران و اسلامیان» «باید به زودی در فکر آتیه بود، و زیادتر از این ملت و مذهب و دولت را ضعیف نکرده، و ایرانیان را پریشان و محتاج اجنبیان و اجیر دیگران ننمود» (ص 27). این رساله در 17 ربیع الاول سال 1343 / آبان 1303 به پایان رسیده است. این زمانی است که هنوز سلطنت قاجاری برپاست، گرچه به آرامی برخی از اصلاحات دولتی آغاز شده است.

نکته‎ای که اینجا و در برخی از رسائل دیگر هم مورد توجه اوست، خارج کردن پول از کشور است. دیدیم که چندین بار در این رساله، از این که سالانه صد هزار تومان از پول مردم به خارج از کشور می‎رود، گلایه کرد. در رساله دیگری که آن را در باره انتقال خمس از شهری به شهری دیگر، به رغم آن که در خود شهر فقیر هست سوال کرده اند، نوشته (و در همان مجموعه‎ای که رساله نجات ایران آمده، چاپ شده)، از انتقال پول سهم امام به خارج از کشور انتقاد کرده است. در آن وقت، بخشی از پولها به عراق منتقل می‎شد، و عرب باغی از این که این علما در بلاد اجنبیه ساکن شده اند، انتقاد می‎کند:«جهت عمده نقل وجوهات از خمس و زکات بر خارج از ولایات بودن بعضی از علما و مجتهدین است در خارج ایران و اقامت کردن جمعی در بلاد اجنبیان، و اگر علما در خارج اقامه نفرمایند و مرکز علم را در داخله ایران قرار بدهند، البته هرگز حقوق فقرا و ضعفا و سادات ضایع نمی‎شود... و علاوه بر این ثروت و نقود ایرانیان در مملکت خودشان باقی می‎ماند و به کیسه اجانب نمی‎رود و هر سال چندین هزاران تومان از اهل ایران به سبب اقامت آقایان علما اعیان در بلاد اجنبیان به صندوق دیگران ریخته می‎شود و از اموال مسلمین کاسته و بر ثروت اجانب افزون می‎گردد و روز به روز اهالی ایران به فلاکت و فقر و فاقه واقع می‎شوند» (ص 32). اگر علما در ایران بودند، بر اولیای امور نظارت می‎کردند «و ایشان را از خلاف سیاست و از موجبات انحطاط دولت و ملت منع» کرده «در تقویت دولت و در ترقی ملت و در ترویج مذهب اسلام و نشر احکام با اولیای مملکت» همراهی می‎نمودند (ص 33). وی در ادامه از فواید دیگر اقامت آنان در ایران یاد می‎کند. تاریخ این رساله نیز محرم 1343 ق / 1303 است.

وی در رساله دیگری که در ادامه دو رساله پیشگفته و این بار در باره ریاست شرعیه علما و این که چه کسی شایسته آن است سوال شده و جواب داده، همچنان روی «ترقی دنیوی و اخروی» و تشویق علما به آن تأکید کرده و آن را شرط سلامت کسی می‎داند که ریاست شرعیه را بر عهده می‎گیرد، اما کسانی که مردم را از «ترقیات دنیوی و اخرویه» باز دارند، آنان شایستگی ندارند (ص 37). طبعا ایشان، به رغم این که اخباری است، همچنان به قدرت و ریاست علما در دوره غیبت باور دارد و در ادامه از آن سخن می‎گوید. همین شرایط سخت گیرانه را برای هر نوع حاکم دیگری که در جامعه بر سر کار می‎آید، لازم می‎داند. به نظر وی، نبودن این شرایط است که سبب «بدبختی ملت و انحطاط دولت و اضمحلال ثروت و قدرت اهل مملکت و فلاکت و هلاکت اهالی ایران و اسلام شده است» (ص 39).

رساله دیگری از عرب باغی، در پاسخ به پرسشی در باره کشیدن خط آهن و عبور از آن از قبرستان و ... است. «سوال فرموده بودید که درست نمودن خط آهن و راه شوسه از قبرستان و از مجمع مردمان که میدان فلان گویند، و بلکه از جایی که مصادف مساجد و به خانه ضعفا باشد، جایز است یا نه». پاسخ وی این است: «راه شوسته و خط آهن در بلاد ایران و خصوصا در آذربایجان اولا بر ثروتداران غیرتمندان و ثانیا به اولیای دولت و ملت واجب و لازم است، از جهت این که عدم وجود خط آهن باعث انحطاط ملت و ذلّت اهل اسلام و تلف شدن ابنای وطن بوده، چنان که در این زمان در بلوای متمرّدین معلوم شد که اگر دولت ایران در نقاط آذربایجان خط آهن می‎داشت، ابداً این خرابیها واقع نمی‎شد... این همه نفوس و اعراض مسلمین تلف نمی‎گشت که هزاران اشخاص محترمین از گرسنگی» بمیرند. وی شرحی در این باره با تأکید بر وقایع آذربایجان بدست داده، و در باره اصل کشیدن خط آهن می‎گوید که «از مسلّمات اولیه است و احتیاج به سوال از علما ندارد». اگر هم قرار باشد از وسط قبرستان بگذرد، «بیرون شدن استخوان اموات و بریدن میدان و خراب گردیدن بعضی خانه‎ها با ادای قیمت آن و انهدام مسجد و بنای آن در محل مناسب، ابداً عیبی ندارد، و ضرری به مسلمین وارد نمی‎شود و به اموات هم ضرر ندارد!» (ص 41).

نبش قبر و منهدم کردن مسجد هم در وقتی که «سبب ترقی اهل اسلام باشد، ابداً ضرری بر اموات وارد نمی‎شود، ارواح ایشان راضی می‎شود» (ص 42) «حفظ و حراست زندگان واجب‎تر و لازم‎تر است به مراتب عدیده از حفظ استخوان مردگان» (ص 42). در ادامه با تفصیل و صراحت بیشتری از امر توجه به زندگان سخن می‎گوید. او در این رساله، باز از امتحان گرفتن از روحانیون و صدور اجازه اجتهاد برای آنان و لزوم جلوگیری از فعالیت کسانی که بدون اجازه اجتهاد و تصدیق برای مردم احکام شرع بگویند، تأکید می‎کند، «زیرا اغلب فتوا دهندگان و مساله گویان و به منبر روندگان و حکم کنندگان در ایران برای نان است، و در اکثر اوقات عالم نمایان در لباس عالمان ظاهر شده اند» (ص 43). همین قلم تند او بود که بسیاری از علما در مقابل او ایستاده و وی را را مورد انتقاد قرار می‎دادند. در واقع در دوره بعد، عملا به عنوان یک روحانی حامی سیاست‎های رضاشاه شناخته می‎شد. به گفته وی «یک جزو اعظم انحطاط دولت و ملت و ذلّت و فلاکت مسلمانان همین اختلاف کلمه علمای بلاد ایران بوده، پس باید مفتی و فقیه هر ولایت معین شود و امتحان شده باشد» (ص 44). تاریخ نگارش این رساله صفر 1343ق است.

در ادامه، رساله ویژه‎ای باز در باره لزوم امتحان علما و مجتهدین نوشته است (ربیع الاول 1343) (ص 52 ـ 57). رساله بعدی در باره «مسأله وجوب اطاعت هیئت دولت بر مسلمین» است (جمادی الثانیه 1343)، (ص 58 ـ 61 ). استدلال وی بر لزوم اطاعت از هیئت دولت نیز این است که «در ترک این اطاعت، انحطاط ملت و ضعف دولت و اختلال و اضمحلال اهل مملکت است و رفتن آسایش و آسودگی از مسلمین» (ص 59).

رساله بعدی (در رمضان 1343) در باره «مسأله وجوب اقتصاد و میانه روی در امور معاش» (ص 62 ـ 67) است. وی پس از آوردن برخی روایات در لزوم میانه‎روی، می‎گوید: اگر جماعت مسلمین و خصوصا اهل ایران از اول سلطنت قاجاریه به این آیات شریفه و احادیث مذکوره عمل می‎کردند، و همیشه اقتصاد را ملاحظه می‎نمودند، هرگز به این فلاکت واقع نمی‎شدند». وی باز روی استخراج معادن، درست کردن کارخانجات و راهها، اعمّ از راههای شوسته و خط آهن تأکید می‎کند (ص 65 ـ 66). وی خریدن ظروف «اکل و شرب» و وسائل «زینت زنان و اسباب آتش بازیها را برای اطفال از خارجه آوردن» اموری می‎داند که مملکت را بر باد می‎دهد (ص 67).

رساله بعدی (از صفر 1343ق) در باره پرداخت زکات به دولت برای «صرف آن در نظام ایران» است (ص 68 ـ 73 ) که سخت از آن حمایت می‎کند. او می‎گوید در زمان امامان، از پرداختن زکات به بنی امیه و بنی عباس رضایت داشتند، «آیا سلاطین آن زمان از هیئت دولت مسلمین این زمان خوب‎تر و متدین‎تر بودند؟» (ص 71). «پس حمایت و اعانت دولت و حفظ و حراست مذهب و ملت و مملکت در این زمان بر همه واجب اهم و تکلیف الزم است» (ص 71). به نظر وی، اساسا زکات برای «مصارف ترقیات اسلامیه» است و بنابر این هزینه کردن آن در این راه متابعت دستورات پیغمبر است (ص 72).

رساله بعدی (از محرم 1344ق) در پاسخ به این پرسش است که خرید دست بند شیشه‎ای برای زنان که از خارجه می‎آید چه حکمی دارد (73 ـ 78) و روشن است که موضع نویسنده ما مخالف آن است، چرا که این دست بند هم چیزی شبیه به «بازیچه‎ها [اسباب بازیها] و زینت زنان و آتش بازیهاست» (ص 75). وی از مردم می‎خواهد «به حرف و خواهش زنان و اطفال و جوانان احمقان خودشان گوش ندهند، و با میل آن سفیهان رفتار نکنند» و ثروت مملکت را بر باد فنا ندهند (ص 76). اگر از پنجاه سال قبل از این بلکه بیست سال اهل ایران و مسلمانان از این فضولات و از این اسباب و آلات زنان و بچگانه اجتناب می‎کردند.. هرگز به این فلاکت و بلکه به این هلاکت واقع نمی‎شدند (ص 77).

رساله بعدی (از رجب 1343ق) در پاسخ به «مسأله وجوب تحصیل علم و لزوم تعلیم اجباری» (ص 78 ـ 81) است و البته که در اینجا نیز نویسنده، در لزوم و جوب آن بر اساس آیات و روایات داد سخن داده است. وی معتقد است که تمام ضررها و مفاسدی که امروز گرفتارش هستیم «از جهت بی‎علم بودن مسلمین» است و «به سبب علم و معرفت مایحتاج بود که سایر دولت‎ها بر آن ترقیات نائل شدند و اسباب محیّر العقول فراهم نمودند، و دنیا را مسخّر کردند و بلاد اسلامیان و مملکت ایشان بر تصرّف آنها درآمد و اهل چند مملکت اسلامیه را به مذهب خودشان داخل کردند و آنها را از اسلام بیرون نمودند، و جمیع ترقّیات دنیا از فلاحت و صناعت و تعمیرات مملکت و استقلال یافتن هر ملت دولت از جهت علم و معرفت شده است» (ص 80 ـ 81).

 رساله بعدی (محرم 1344) در باره حکم حقوق گرفتن از دولت است که از قدیم محل اشکال بود (ص 82 ـ 84). موضع عرب باغی روشن است. او طرفدار مشروعیت دولت، لزوم اطاعت از آن و طبع درستکاری مستخدم، شرط کافی برای گرفتن وظیفه و حقوق است.

دیگر رساله‎ها عبارتند از «شرایط وکلای دارالشورای ملت و امناء دولت»، (ص 85 ـ 910)، «مسأله وجوب نظام اجباری در ایران بر هیئت دولت» (ربیع الثانی 1344ق9 (ص 91ـ 96) مساله‎ای که محل اختلاف علما بود و بسیاری با آن مخالف بودند، اما عرب باغی به صراحت مدافع آن بود، و آن را مصداق جهاد می‎دانست. او می‎گوید: «اگر بیست سال قبل، بلکه ده سال قبل از این وقت نظام اجباری در بلاد اسلامی به موقع اجرا گذاشته می‎شد، هرگز اهل اسلام به این فلاکت واقع نمی‎شدند، و ثروت ایشان به باد فنا نمی‎رفت و قریب سیصد هزار نفوس از ارومی و سلماس و سلدوز تلف نمی‎شد، و قریب پانصد میلیون اموال اهل این ولایات ثلاث غارت ارامنه و آسوریها نمی‎گردید» (ص 95)، نیز رساله «حرمت عادت کردن به کشیدن تریاک برای مسلمانان» (ص 97 ـ 102)، و چند رساله فقهی و حدیثی دیگر، از جمله پوشیدن لباس سیاه در محرم (ص 145 ـ 149) در ادامه آمده است.و رساله‎ای در باره «آمدن زردشتیان به ایران» (ص 154 ـ ) که با آن موافق است، و موجب تقویت دولت و ملت می‎داند. چهار رساله هم در نقد مسیحیت در این مجموعه آمده است. مجموعه در صفحه 192 پایان می‎یابد.

نکته مهم در این رساله این است که همه چیز باید با آیه و حدیث ثابت شود که صورت شرعی و مشروع به خود بگیرد. این به معنای آن است که نظامات اجتماعی و سیاسی تأیید دین را نیاز دارد. گرچه در مواردی مولف می‎گوید که در این باره نیازی به پرسیدن از علما نیست، اما در کل مشروعیت کارها، ایجاب می‎کند که شما چند آیه و حدیث در باره آن بیاورید.

نکته دیگر، اجتهاد آزاد عرب باغی است. وی به رغم آن که به مقدار زیادی اخباری است، و اما در صدور این قبیل فتواها آزادتر از مجتهدان است. علت آن می‎تواند این امر باشد که شما برای بسیاری از امور می‎توانید شواهدی از آیات و اخبار بیابید، یا کلیات و اطلاقاتی را منطبق بر موارد خاص کنید. طبعا اگر مجتهد بودید، ممکن بود لازم باشد برخی از اصول قبلی را استوار نگاه دارید، در حالی که وقتی از قید فتاوی قبلی به عنوان این که «رأی» مجتهدان بوده آزاد می‎شوید، آزاد هستید که اجتهاد جدیدی آن هم بر اساس اخبارو احادیثی که ممکن است مجتهدان سالها طول بکشد تا استفاده یک حکم شرعی را از آن مجاز کنند، انجام دهید.

مجموعه‎ای دیگر از رسائل عرب باغی در حوزه مسائل اخلاقی، فقهی و اجتماعی، حکایت از مواضع او دارد. ده رساله با عناوین زیر در باره مذمت شراب و عذاب آن، عقاب قمار، وخامت و عذاب غنا، ربا، مذمت ریش تراشی، فضیلت زراعت، رفع اختلاف، وجوب تسلیم بر حضرات ائمه، قباحت تریاک، و قباحت رشوه و عذاب آن، غالبا در اشاره موارد فسادی است که در جامعه ایران دوره پهلوی اول از زاویه دید مذهبی و اجتماعی مطرح بوده است. این مجموعه در سال 1367ق در 212 ص منتشر شده است. عمده این نوشته‎ها، ترجمه اخبار و احادیث و شرح آنهاست، اما عناوین، اشاره به وضعیت زمانه دارد.

در همین دوره اوائل پهلوی، کتابی هم با عنوان تمدن اسلام از سید علی رضا بن سید علی اصغر شهرستانی منشی جریده «ترویج الاسلام» منتشره در مشهد 1346ق درآمده که من نسخه‎ای از آن را تاکنون ندیده‎ام (ذریعه: 3/245، 4/432). همچنین در ذریعه (4/432) از کتابی هم با عنوان التمدن و التدین یاد شده، اما هیچ اطلاعاتی در باره آن نیامده است.

بخشی از کتاب تازه انتشار بنده با عنوان گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی، نشر علم، 1402