سفرنامه سيد علي خان شيرازي
از مکه به حيدرآباد هند
 
(سالهاي 066 – 1068 ق)
 
 
الرحله ابن معصوم
اثري جاودانه از ابن معصوم شيرازي که همزمان نوعي اثر ادبي – تاريخي است، کتاب الرحله اوست که با تلاش شاکر هادي شکر ابتدا در مجله المورد (مجلد هشتم) و سپس به صورت مستقل با عنوان رحلة ابن معصوم المدني أو سلوة الغريب و اُسوة الاريب در سال 1408 توسط عالم الکتب در بيروت منتشر شده است.
ابن معصوم شخصيتي چند جانبه است که در شعر و ادب و دانش طبقات و تراجم و نيز علوم اسلامي تبحري ويژه دارد. شايد زبده ترين اثر او شرح مفصلي است که بر کتاب صحيفه سجاديه با عنوان رياض السالکين دارد. آثار ديگر او هم نهايت اهميت را دارند و در باره آنها در جاهاي مختلف سخن گفته شده است. الطراز وي در لغت است که تاکنون چهار مجلد آن منتشر شده است.
آنچه در اين جا مورد توجه است، ارائه گزارشي از کتاب الرحله اوست.
مؤلف در حالي که چهارده سال داشته (در سال 1066) از حجاز عازم هند شده تا نزد پدر برود. در اين سفر 19 ماهه هر آنچه را در دريا و خشکي ديده وصف کرده و در سال 1074 تدوين آن را آغاز کرده است. وي در اين اثر به وصف شهرها و قرا و آب و هوا و کوهها و درختان و حيوانات و مساجد و مراقد و درياها پرداخته و شرح حال شماري از عالمان را آورده و ضمن آن استدراکات ادبي از نظم و نثر فراوان دارد. در انتهاي سفرنامه، اشعاري هم از پدرش انتخاب کرده و سپس به شرح حال سلطان عبدالله قطب شاه و برخي از رجال و ادبايي که در مجلس پدرش ديده، پرداخته است. وي در جمادي الثانيه سال 1075 از تأليف آن فراغت يافته است.
اين خلاصه اي است که شاکر هادي شکر در وصف اين کتاب در مقدمه الرحله (ص 8) آورده است.
بايد يادآور شد که کار ابن معصوم، به لحاظ نگارش يک سفرنامه، البته در تمدن اسلامي بي سابقه نيست، اما اصولا بايد توجه داشت که نگارش در اين زمينه، چندان گسترده هم نبوده است. به خصوص سبک وي که نوعي اثر سفرنامه اي – ادبي تدوين کرده است، آن هم با توجه به جواني وي، نشان از نبوغ خاص وي در اين رشته دارد؛ رشته اي که آن را بايد شاخه اي از تاريخنگاري به شمار آورد.
رابطه هند و مدينه و مکه و ايران، به نوعي در موضوع مهاجرت شماري از سادات حرمين به ايران و هند، معنا پيدا مي کند. شرحي از مطالب را در باره رابطه حجاز و ايران در دوره صفوي ضمن مقاله اي نوشته ايم (کاوش هاي تازه در باب روزگار صفوي، صص221-244). مورد ابن معصوم و پدرش که در سال 1055 به هند مي رود و سال بعد از آن، منصب «عين الملک» را به او وا مي گذارد (الرحله، 36)، در همان موضوع جاي مي گيرد. ابن معصوم در ابتداي سفرنامه، شرحي از رفتن پدر و پذيرش مسؤوليت بيان کرده و البته اين رخدادها در ميان انبوهي از نکات ادبي و نظم و نثر، ارائه شده است. وي در ششم شعبان 1066 به سوي پدر حرکت کرده است (ص 37). خروج وي از مکه، به همراه ابيات فراواني از اين و آن در باره رفتن از مکه و آرزوي ديدن دوباره است و از جمله شعر زمخشري: