در ميان چهرهاي مسلمان،‌ بيشک غزالي به دلايل متعددي يکي از مهمترين متفکران مسلمان است که دامنه تاثير او از عصر و زمانه اش فراتر رفته و پس از مرگش با انتساب آثاري به او تداوم حضورش سايه سنگيني بر ميراث اسلامي افکنده است. تحقيق بلند عبدالرحمان بدوي با عنوان مولفات غزالي بيشک يکي از مهمترين تلاش ها جهت اصلاح چهره اسطوري ترسيم شده از غزالي است. در ساليان اخير با يافت شدن برخي نسخه هاي جديد،‌ بحث از آثار منسوب به غزالي بار ديگر مطرح شده و مقالات و تحقيقات خوبي نيز در اين خصوص منتشر شده است. نوشتار حاضر اشاره اي کوتاه درباره يکي از اين گونه آثار منسوب به غزالي متعلق به ادبيات ملل و نحل نگاري و هويت مولف اصلي آن است.
***
در ميان آثار چاپ شده در حوزه ملل و نحل نگاري، اثري به نام عقائد الثلاث و السبعين فرقه تاليف شخصي به نام ابومحمد يمني، از عالمان يمني قرن ششم، از آثاري است که به عنوان پايان نامه دانشگاهي از سوي شخصي به نام محمد بن عبدالله زربان غامدي مورد تحقيق قرار گرفته و متن آن را مکتبه العلوم و الحکم که ناشري در شهر مدينه مي باشد، در دو مجلد (422/2001) منتشر کرده است. محقق کتاب در مقدمه کوتاه خود بر کتاب تمام آنچه که در منابع موجود و قابل دسترس درباره يمني يافته ذکر کرده که نکات مجملي است. بنابر تحقيق زربان، ابوالفضل عباس بن منصور سکسکي حنبلي (متوفي 683) در کتاب البرهان في معرفه عقائد اهل الاديان و عبدالله بن اسعد يافعي در کتاب مرهم العلل المعضله (متوفي 768) از کتاب ابومحمد يمني نقل قول کرده است. بر اساس اين مطالب تنها نکاتي که از شرح حال ابومحمد يمني دانسته است، يمني بودن او و شهرت کتاب او در ميان مولفان يمني است. بر اساس کتاب وي مي دانيم که او از عالمان حنبلي عقيده و احتمالا شافعي يمني است. کتاب مهم و شايد تنها تاليف باقي مانده از او با عنوان کتاب الفرق و الفرق و التواريخ است که بيشتر به دليل نقد آراء اسماعيليان يمني اهميت فراواني دارد. از کتاب وي، سه نسخه در اختيار زربان بوده است؛ نسخه اي متعلق به کتابخانه عاطف در استانبول که تصويري از آن در کتابخانه جامعه الاسلاميه به شماره 1045 موجود است، نسخه اي در کتابخانه دانشگاه ملک سعود در شهر رياض به شماره 704 و نسخه سوم که در کتابخانه مکتبه الاوقاف بغداد به شماره 4365 موجود است و نسخه اي نونويس است که محمد ثابت آلوسي در 1309 آن را کتابت کرده است. اما آنچه که بر اهميت اين کتاب مي افزايد ارتباط آن با نسخه اي است که در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است.
***
در ميان چهره هاي مسلمان بي گمان، ابومحمد غزالي (متوفي 505 ) يکي از مهمترين اشخاصي است که تاثيرات متعددي در تکوين فرهنگ اسلامي داشته است که ساده ترين آنها، انتساب آثاري متعدد به اوست نکته اي که توجه محققان مختلفي را به جهت لزوم و اهميت بازشناسي افکار و آراء او به خود جلب کرده است. در ميان نسخه هاي مهمي که در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است، کتابي به نام الفرق و التواريخ، با انتساب به غزالي و تاريخ کتابت کهن، اثري است که بارها لزوم تحقيق و تصحيح آن را دوست عزيزم جناب آقاي مير محمد صادق به بنده متذکر شده بود. چاپ کتاب جنبش هاي اجتماعي در ايران پس از اسلام به قلم استاد بزرگوار آقاي دکتر رضازاده لنگرودي فرصتي شد تا آشنايي دقيقتري با اين کتاب پيدا کنم. در حين تورق و مطالعه کتاب آقاي رضا زاده در ميان منابع و مآخذي که مورد استفاده ايشان قرار گرفته بود، نام اين کتاب را ديدم و نکته جالب تر آن بود که شخصي به نام غلامرضا دشتي رحمت آبادي در سال 1354 اين کتاب را به عنوان رساله دکتري خود در رشته اديان و عرفان به راهنمايي مرحوم محمد جواد مشکور تحقيق کرده است که نسخه اي از اين پايان نامه به لطف آقاي دکتر رضازاده در اختيارم قرار گرفت. آقاي رحمت آبادي در مقدمه اي کوتاه بر رساله خود در بخش معرفي کتاب به صورتي مختصر اشاره کرده بودند که کتاب در نسخه اي که در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است و در سال 793 کتابت شده به غزالي نسبت داده شده و دو نسخه اي ديگر که تصوير آنها در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران موجود بوده مورد استفاده ايشان قرار گرفته است. نسخه موجود کتاب در کتابخانه ترکيه به نام الملل و النحل و با انتساب به ابن حزم اندلسي (متوفي 456) ثبت شده که همين انتساب محمد ثابت آلوسي زاده را ترغيب کرده تا استنساخي از کتاب براي پدرش نعمان آلوسي زاده فراهم کند.
آقاي رحمت آبادي در مقدمه خود توضيح داده که انديشه تصحيح کتاب را مرحوم محمد تقي دانش پژوه به او توصيه کرده است که همو در فهرست ميکروفيلم هاي دانشگاه تهران از نسخه هاي تهيه شده از اين کتاب ياد کرده و مولف احتمالي آن را ابومحمد عثمان بن عبدالله بن حسين عراقي ياد کرده و نام کتاب را الفرق المتفرقه بين اهل الزيغ و الزندقه دانسته است. کتاب اخير عراقي همان گونه که آقاي رحمت آبادي نيز اشاره کرده اند به کوشش ياشار قوتلواي در آنکار منتشر شده که متن آن هيچ شباهتي با نسخه کتاب الفرق و التواريخ ندارد. اطلاعات محدود مندرج در نسخه خطي نيز تنها دلالت بر اين دارد که کتاب را شخصي به نام ابومحمد و اهل يمن تاليف کرده است. مقايسه اي اجمالي ميان اطلاعاتي که راجع به کتاب عقايد الثلاث و السبعين فرقه داشتم و توصيفي که محقق آن از نسخه داده بود و مقايسه متن آن از طريق پايان نامه آقاي رحمت آبادي با تحقيق زربان مشخص نمود که نسخه کهن الفرق و التواريخ کتابخانه آستان قدس رضوي، نسخه اي کهن از کتاب عقايد الثلاث و السعين فرقه ابومحمد يمني است