پیش به سوی حکومت اسلامی<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

(صالحی نجف آبادی و اندیشه حکومت اسلامی خواهی)

رسول جعفریان

1 - تشکیل حکومت اسلامی به جای خلافت اسلامی اندیشه ای بود که پس از انحلال خلافت عثمانی و تبدیل سرزمین های این امپراتوری به کشورهای کوچک مطرح شد. تصور بر این بود که می توان با تشکیل دولت – شهرهای اسلامی، خسارت نبود خلافت بزرگ اسلامی را تا حدودی جبران کرد. اما وجود دولت های استعماری و تحت الحمایگی اغلب کشورهایی که مغز و دل اسلام بودند، نظیر مصر و سوریه و بسیاری از کشورهای شمال افریقا و در این سوی هند و افغانستان مانع از وجود یک حاکم محلی قدرتمند در این کشورها بود، چه رسد به این که خلافت اسلامی تشکیل شود.

رفته رفته با فراهم آمدن استقلال برای این کشورها،‌ نظام هایی به اسم پادشاهی یا جمهوری تشکیل شد. در این شرایط که خلیفه‌ای در کار نبود تا به اسم و برای دین حکومت کند، شاه و رئیس جمهور، آن هم کسانی که در سایه حمایت استعمار به قدرت رسیده بودند، تعهدی برای ایجاد حکومت اسلامی نداشتند. نهایت چیزی که متصور بود اعتنای بیشتر به اجرای شریعت بود.  اما همین امر نیز تعریف شده نبود. دلیل آن هم این بود که جوامع اسلامی هنوز با سنت های خود چندان بیگانه نشده بودند و تعارض آشکاری در این جوامع به چشم نمی خورد. اما از این زمان به بعد که سفره مدرنیسیم غربی (بخوانید فساد و تباهی غربی) در این کشورها پهن می‌شد حس بیگانگی با سنت ها در عرصه اجتماع پدیدار می گشت. فساد اجتماعی و اخلاقی بارزترین وجه آن بود. این فساد گرچه در قدیم هم به نوعی وجود داشت اما اکنون با نام غرب پیوند خورده و از ابزار غربی در آن استفاده می شد.

فلسفه پدید آمدن اخوان المسلمین این بود تا این مظاهر بیگانگی را از جامعه مصر بزداید و اجازه ندهد فرهنگ غربی جایگزین آن گردد. اشکالی که پیش آمد این بود که مبارزه علیه این مظاهر، نوعی تداخل وظیفه اجتماعی - سیاسی را میان سیاستمداران از یک طرف و رهبران جریان های بیداری اسلامی از سوی دیگر پدید می آورد. این تداخل به مبارزه کشیده شد و دو طرف به دنبال راهی برای حل این مناقشه بودند که بخشی به نظریات و تئوری های سیاسی اسلامی بر می گشت. شرکت در مجالس قانون گذاری یکی از اهداف این جریان ها بود.

2 - شاید مهم ترین تحول در دنیای اسلام در این مقطع یعنی حوالی میانه قرن بیستم، مسأله هند و مسلمانان این کشور بود. این کشور از زیر سلطه استعمار بیرون می‌آمد اما مسلمانان تکلیف خود را با یک کشوری که اکثریت آن هندو و کافر بودند نمی دانستند. پیش از استعمار آنان بر این کشور حاکم بودند اما اکنون محکوم. راه حلی که سنیان این کشور پیشنهاد کردند ایجاد یک کشور اسلامی به نام پاکستان بود و چنین شد. تئوریسین بزرگ سنی اما نوگرای این کشور یعنی ابوالاعلی مودودی طراح یک حکومت اسلامی به سبک همان چیزی بود که در گذشته به عنوان نظریه جایگزین برای خلافت اسلامی در کشورهای تجزیه شده مطرح شده بود. این اندیشه از طریق انتشار آثار مودودی دوباره به مصر بازگشت و حس حکومت اسلامی خواهی را زنده کرد. این بار رهبر فکری جدید اخوان المسلمین یعنی سید قطب (اعدام در 1966) دیگر به اجرای شریعت قانع نبود و نوعی جامعه اسلامی خالص با یک حکومت دینی خالص را مطرح می کرد. تعارض فرهنگ بیگانه غربی با فرهنگ اسلامی مهمترین دغدغه او بود.

اما زمان ظهور او شرایط بسیار سختی بود. جمال عبدالناصر در اوج قدرت و شوکت بود. معضل عمده جهان اسلام مشکل فلسطین بود که جمال عبدالناصر باید آن را حل می کرد. بنابرین فریادهای سید قطب که صدالبته درد جهان اسلام بود و بسیار هم گوش شنوا داشت، برای مصر آن زمان نسخه مناسبی نبود یا به عبارت دیگر در فرصت مناسبی مطرح نشده بود. شرایط مصر به گونه ای بود که برای حفظ تعزیه که همان صحنه نبرد برای فلسطین بود، باید صدای همه را خاموش می‌کردند. اما و اکنون شعار عدالت اجتماعی، حکومت اسلامی و قانون اساسی اسلام به نقاط دیگر دنیای اسلام رسیده بود. اینها عناوین کتابهای سید قطب و پیش از وی مودودی بود. برای نمونه جامعه ترکیه در بطن خود این مطالب را می شنید و حفظ می کرد، اما حکومت قدرتمند و نظامی فاصله زیادی با این خواسته ها داشت. کشورهای شمال افریقا نیز سرنوشت مشابه مصر بلکه بسیار عقب تری داشتند. حضور استعمار غربی در آن کشورها همچنان نیرومند بود.

3 - اما در ایران این نوشته ها به سرعت ترجمه شد و مشتریان فراوان یافت. چاپ برخی از آثار سید قطب نزدیک به بیست بار رسید. کتابهای مودودی نیز وضعیت خوبی داشت. نویسندگان فراوانی مانند مرحوم غلامرضا سعیدی افکار نوگرایانه مودودی را در اجرای شریعت و تشکیل حکومت اسلامی را به ایران می آوردند. شماری از طلاب نونویس قم هم به ترجمه آثار سید قطب و بسیاری از نویسندگان دیگر روی آوردند. بازار کتاب ایران در دهه چهل انباشته از این آثار شد. بی دلیل نیست که نخستین جمهوری اسلامی در دنیا مربوط به پاکستان است.

البته این همه داستان حکومت اسلامی خواهی نبود. در ایران اندکی این روند متفاوت بلکه دوگانه بود. در ایران تجربه مشروطه شکست خورده بود. پهلوی اول از دید متدینین چهره منفوری داشت که در ضدیت با دین و استبداد و نظامی گری  پیوند خورده بود. پهلوی دوم هم هیچ ایده مشخصی برای تعیین تکلیف برای دین و شریعت نداشت. همه چیز میان زمین و آسمان رها بود. قانون اساسی مشروطه اسلام را به رسمیت می شناخت، اما قوانین به نظر بسیاری با آن فاصله داشت. مهم تر از آن همان مشکل بیگانگی با سنت های دینی بود که به دلیل فشار رضاشاهی بر آنها، جامعه را نسبت به آنها حساس کرده بود و اکنون که جامعه مسلمانی ایران آزادی نسبی به دست آورده بود علیه آن موضع گرفته بود.

دولت پهلوی که درک می کرد باید ایده ای برای سامان دادن به فرهنگ جامعه ارائه دهد، به دلیل ضعف بنیادهای فکری، گرفتار خلاء شد. بنابرین مخالفان باید فکری و ایده ای ارائه می کردند. نخستین بار فدائیان اسلام همان شعارهای اخوان المسلمین را برای اجرای شریعت سر دادند. جامعه ایران در آن روزها همان بحرانی را داشت که در سطور اول این نوشته اشاره کردیم. در مقابل دولت پادشاهی ایران، اما نزدیک به لائیک و وابسته به غرب که ایده مشخصی ندارد و با باری به هر جهت جامعه را اداره می کند و در ضمن به دلیل اعتنای به تجدد صوری مظاهر فساد را ترویج می کند، کم آورد. اینها همان چیزهایی که فریاد جلال آل احمد را در سال 39 در آورد و تا آنجا پیش رفت که او را به دفاع از  شیخ فضل الله نوری که شهید مبارزه با غرب خوانده شده بود، کشاند.

4 - مدل حکومت اسلامی خواهی اخوانی در ایران با فدائیان اسلام آغاز شد و بعد از آن ادامه یافت. در حکومت ملی مصدق این ایده راهی برای تحقق نداشت. همان ماجرای جلوگیری از شراب فروشی که در مصر،  مسأله اخوانی ها بود در ایران هم که فرهنگ اسلامی داشت مطرح شد. این تمام تجربه دینداری و نهضت اجرای شریعت در دولت مصدق بود که وظیفه اش را فقط ملی کردن نفت و حل مشکل مربوط به آن می دانست. فدائیان مثل سید قطب که با ناصر درافتاد، با مصدق درافتادند. حرکت حکومت اسلامی خواهی با صادق تقوی ادامه یافت که کتاب مواد اساسی حکومت در اسلام را در سال 1332 منتشر کرد. بعد از آن حیدرعلی قلمداران کتاب حکومت اسلامی را در سال 1344 نوشت. دینداران راهی جز این نداشتند که حکومت را از دست لائیک ها، اعم از این که ملی باشند یا ضد ملی و وابسته بدرآورند. از نظر آنان، مثلا در ایران، شاه یک حاکم بی هویت بود. چشمش به دهان غربی ها دوخته شده بود. تازه از اسرائیل هم حمایت می کرد. به اجرای شریعت هم وقعی نمی گذشت و نهایت این که از دین و مذهب، برخی از آداب و رسومش را احترام می گذاشت. رخدادهای 41 – 43 آزمایش خوبی برای شاه بود که تا چه اندازه به اجرای شریعت تن می دهد. شاه در این امتحان نمره خوبی نیاورد. بنابر این باید او می رفت و حکومت اسلامی به جای او می آمد.

5 - اشاره کردیم که داستان حکومت اسلامی خواهی در ایران،  همه اش آن چیزی نبود که مثلا از اخوانی ها گرفته می شد. در واقع در ایران مدل اخوانی منهای آنچه که در باره کلیات شریعت و فلسفه دین و عدالت اجتماعی و نقد بیدینی می‌گفتند، به عنوان سنی گری طرفداری نداشت. اگر کسی از زاویه تفکر سیاسی سنی جلو می آمد با تفکر شیعی درگیر می شد. همین سید قطب به خاطر این که در ذیل آیه لا تقربوالصلاه و انتم سکاری یک روایت نامربوط نقل کرده بود، کلی در ایران منکوب و محکوم شد.

نکته مهم آن  بود که مدل حکومت اسلامی فدائیان که شباهتی به کار اخوانی ها داشت، چون به رأس قدرت سیاسی کاری نداشت و در آن تنها اجرای شریعت مساوق با حکومت اسلامی – ولو با نظارت شخصی مانند شاه مشروط به این که دیندار باشد – پنداشته می شد مشکل شیعی نداشت. قلمداران چون سنی گرایی کرد،  مشکل پیدا کرد و نکته ای این بود که به سراغ رأس قدرت و بحث انتخاب و غدیر و نصب و نص آمد. با این حال فکر او روی حکومت اسلامی، اندیشه تازه ای در سال 44 بود. او مدعی بود که سال 47 آیت الله منتظری کتابش را در نجف آباد درس می داده است. این مطلب را آیت الله منتظری نمی پذیرد. حتی بازرگان هم در کتاب ایدئولوژی و بعثت، بخش اندیشه سیاسی اش را از روی نوشته قلمداران نوشته بود که مورد اعتراض واقع شد. مدل قلمداران حکومت اسلامی سنی – شیعی – اخوانی بود.

6 - اکنون باید چه اتفاقی می افتاد تا آب پرشتاب انقلاب راه خویش را می یافت؟

هیچ چاره ای نبود جز این که عالمان شیعی خود طرحی را برای حکومت اسلامی مطرح کنند. دیگر نه به مشروطه، نه شاه و نه جمهوری، به هیچ کدام که روزی روزگاری امید ایرانیان مسلمان بود امکان اعتماد نبود. صفوی و قاجاری هم زنده شدنی نبودند. الزاما باید طرح یک حکومت اسلامی ریخته می شد و شد. این تنها راه حل بود. بانی این تفکر کسی بود که خود در رأس انقلابیون مسلمان در سالهای بحرانی 41 – 43 ایستادگی کرده بود. یک مجتهد بلکه بالاتر یک مرجع روشن و وقت شناس بود. دولت پهلوی را به خوبی می شناخت. جهان اطراف و تجربه های سیاسی آن را به چشم دیده بود. در فقه شیعی تسلط کافی داشت و یکبار هم در جریان های نوگرایانه و ضد نوگرایانه در اوائل دهه بیست با نگاشت کشف اسرار افکار خود را در عرصه و صحنه اجتماع سنجیده بود. اکنون در حوالی سال 1348 وقت آن بود که طرحی برای حکومت اسلامی دراندازد. او می دانست که در فقه شیعی، قدرت مجتهدین به عنوان یک قدرت الهی تا چه اندازه توانایی برای تبدیل شدن به یک حکومت اسلامی را دارد. مطرح کردن آن نباید کسی را شگفت زده می کرد. وقتی جلال آل احمد از شیخ فضل الله دفاع می کند طرح حکومت اسلامی از طرف آیت الله خمینی که شخصیت او این اواخر محبوب افرادی مانند جلال هم شده است، شگفتی ندارد. درسهای حکومت اسلامی در نجف ارائه شد.

حالا وقت آن بود تا یاران هم به صحنه بیایند. شاید یکی از نزدیک ترین افراد که به این جریان یاری رساند جلال الدین فارسی بود که در سال 1345 با نوشتن «برنامه عمل» قدری از راه را رفته بود. او با نگارش انقلاب تکاملی اسلام نظریه حکومت اسلامی را بر پایه یک تجربه تاریخی مهم و مقبول یعنی سیره نبوی دنبال کرد. حتی این امر را به انبیای سابق هم متصل کرد.

7 - دیگران چه کردند؟‌ در اینجا جای خالی زیاد بود که مرحوم صالحی نجف آبادی به سهم خود به میدان آمد تا آن را پر کند. ابتکار او این بود که یک سوژه مهم برای توجیه لزوم حکومت اسلامی در تاریخ شیعه پیدا کرده بود و آن قیام امام حسین علیه السلام بود. تا این زمان کسی به ذهنش نرسیده بود که از این نهضت می توان یک حکومت اسلامی درآورد. هنر او این بود که این حادثه را تفسیر مجدد کرد و درست در وقتی که برای پیشبرد انقلاب بدان نیاز بود، آن را تفسیر «حکومت اسلامی خواهانه» کرد. شواهد تاریخی زیادی او را تأیید می کرد اما شواهد ضد او هم فراوان بود. اصلا امامت حق امام است. اگر او نگیرد چه کسی می خواهد چنین کند؟ اشکال اصلی او این بود که به یک بحث کلامی تحت عنوان علم امام گیر داد. او به جای آن که خوش سلیقگی به خرج دهد و راهی دیگر برای برون رفت از این مشکل بیابد، که وجود داشت،‌تحت تأثیر نگرش ضد غالیانه خود که روی آن هم سالها کار کرده بود قرار گرفت و درست همین جا بود که مشکل پیش آمد.

محبوبیت این نظریه برای رهبران انقلابی آن قدر زیاد بود که بی توجه به این مشکل، برخی از سران انقلاب یکسره از او حمایت کردند. به جز آیات مشکینی و منتظری در تهران هم انجمن های اسلامی دانشجویان وغیره از او حمایت کردند. برای انقلابیون دلیلی بهتر از این نبود که از محبوب ترین رخداد برای شیعه بتوان یک نظریه برای حکومت اسلامی درآورد.

اما از زاویه همان بحث کلامی اشکال مهمی را پدید آورد. اثر مهم آن اشکال در روند انقلاب این بود که بسیاری را بدبین کرد. کسانی مانند آیت الله میلانی که شاهد همزمانی آن با مسائل مربوط به حسینیه ارشاد بود، آن هم در فضای مشهد که سخت ولایتی بود به تردید افتادند. غیر ایشان بسیاری از روحانیون سنتی، و حتی کسانی از مراجع یا چهره هایی از بیوت آنان برای مبارزه جهت حفظ شیعه به میدان نبرد با صالحی آمدند. سیل ردیه ها بود که نوشته و منتشر شد. حتی برخی از روحانیون انقلابی نظیر آیت الله فاضل لنکرانی به همراه مرحوم آیت الله اشراقی داماد امام خمینی هم ردیه محترمانه نوشتند. نظریه ای که متولد شده بود تا به نهضت و انقلاب کمک کند، مانعی بر سر راه آن شد. اختلاف و دودستگی ایجاد کرد. ساواک از آن سوء استفاده کرد. افرادی را از انقلاب دور کرد. اما به نظر من به حال تأثیر خود را گذاشت.

گفتمان حکومت خواهی که این زمان بر تحلیل عاشورا غلبه کرده بود، تنها گفتمانی نبود که انقلابیون دنبال می کردند. درمقابل آن، شهادت خواهی به ویژه در سالهای نخست دهه پنجاه که سیل اعدام ها به راه افتاد مناسب تر می‌نمود. این گفتمان هم که مظهر آن، نقد مرحوم شریعتی از کتاب شهید جاوید بود، مانعی سر راه تأثیر گذاری شهید جاوید بود.

8 - امام راه خود را از همه اینها جدا کرد وهمچنان روی حکومت اسلامی به سبک و سیاق فقهی خود تکیه کرد. او نیازی به این که از شهید جاوید با این وضعیت استفاده کند نداشت که هیچ، مجبور شد انرژی زیادی را مصروف پاسخگویی به معترضینی کند که شهید جاوید را ثمره حرکت انقلابی او می دانستند. امام به عکس برخی از افراد عجول، کمترین حمایتی از این اثر نکرد. زیرکی امام تمامی آن مسائل را حل کرد. از آن بزرگتر اختلاف بر سر شریعتی بود که با همان سیاست آرام امام حل شد.

اکنون در بهمن ماه 1357 انقلاب پیروز شده است. این انقلاب مصداق پیروزی خون بر شمشیر است. معنایش این بود که این بارحکومت اسلامی حسینی به بار نشست و پیروز شد. اکنون دیگر نیازی به کتاب شهید جاوید نبود. فقط ناله و نفرین آن برای مؤلف باقی ماند. آقای صالحی همچنان در عوالم خود سیر می کرد بی آن که کسی او را تحویل بگیرد. او به زعم خود کاری کارستان کرده بود اما از نظر بسیاری چنین نبود. نظریه حکومت صالحان او هم بیش از آن که دنباله حکومت اسلامی امام باشد دنباله حکومت اسلامی با مدل اخوانی بود. تازه خودش بر این باور بود که آیت الله منتظری هم متأثر از نظریات اوست. شواهد دیگری هم از دید سنتی ها وجود داشت که آقای صالحی را دنباله رو آن افکار نشان دهد.

با این حال، و صرف نظر از همه این مطالب که برخی به حساسیت های کلامی او بر می گشت و برخی نتیجه کج سلیقگی او بود و برخی به فضاسازی ها و جوزدگی های له و علیه او بر می گشت، صالحی یک پژوهشگر بود و به طور کلی در حوزه پژوهش، کارهایش یک گام به جلو به حساب می آید و منهای همان چیزی که شاید عوامانه باید نامش را کج سلیقگی نهاد، می توان از وی به عنوان یک پژوهشگر اما متفاوت یاد کرد.

منبع: شهروند امروز