<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

چگونه یک عالم وهابی سعودی ضد شیعه ملحد شد؟

داستان شگفتی در عرصه علم و ادب و نویسندگی در قرن بیستم روی داد. یک عالم سلفی با نام عبدالله  بن علی القصیمی (1907 – 1996) که از اهالی قصیم و از شهر بریده، یعنی از سلفی ترین و وهابی ترین مناطق جزیرة العرب بود، در دهه چهل قرن بیستم به عنوان یک نابغه در عرصه فکر و قلم در دفاع از وهابیت ظاهر گردید.

نخستین نوشته اش که شادمانی وهابیان را به دنبال داشت کتاب پرحجم و دو جلدی الصراع بین الوثنیة‌ و الاسلام ( 562 + 692صص)  بود که آن را در پاسخ به کتاب کشف الارتیاب علامه سید محسن امین نوشت. سید محسن امین این کتاب قوی و اثرگذار را بر ضد عقاید وهابیت نوشته بود و عبدالله قصیمی با نثری ادیبانه و قلمی توانا به پاسخ گویی برخاست. او قلم رسائی داشت و ستایش وهابیان جزیرة‌ العرب و سلفیان وهابی مصر بدرقه راهش بود.

اما داستان این نویسنده شگفت که هم پژوهش می کرد و هم قلمفرسائی ادبی، ادامه یافت.

قصیمی وهابی به مصر رفت و وارد الازهر شد و پرشور در عالم وهابیت سیر می کرد. یکباره دریافت که عالمی برجسته از استادان الازهر با نام یوسف الدجوی مقاله ای با عنوان «التوسل و جهالة الوهابیین» در مجله نور الاسلام (سال 1931) منتشر کرده است. او از سر تعصب وهابی گری علیه آن بپا خواست و کتابی با عنوان «البروق النجدیه فی اکتساح الظلمات الدجویة» را نوشت. (چاپ مجدد در 190 صفحه توسط منشورات الجمل: 2007)

قصیمی به این مقدار بسنده نکرد و دو کتاب دیگر هم علیه «ازهری های ضد وهابی»  نوشت. یکی با نام «شیوخ الازهر و زیادة‌ الاسلام» ‌و دیگری «الفصل الحاسم بین الوهابیین و مخالفیهم». وی در این آثار خود سخت مدافع وهابیت و افکار و اندیشه های متعلق به آن از دید فکری و عقایدی است.

یکبار هم کتابچه ای در رد بر کتاب حیاة محمد از هیکل نوشت. می دانیم که این کتاب قدری روشنفکرانه نوشته شده و گاه گاه رگه های صوفی گری مصری هم در آن هست. قصیمی از سر ارادت به توحیدگرایی از نوع وهابی و ضدیت با تصوف، به نقد آن پرداخت و کتابش به عنوان نقد کتاب حیاة‌ محمد منتشر شد (چاپ اول 1935 و چاپ جدید توسط الانتشار العربی: 2007).

قصیمی در کتاب «الثورة‌ الوهابیه» گزارشی که بیشتر جنبه ادبی و تاریخی بدون بیان مستندات دارد بیان می کند. این اثر بیشتر به بحث در بارة‌ آثار ظهور وهابیت در سعودی پرداخته و لحنی ستایش گونه از وهابیت و عبدالعزیز دارد. (تجدید چاپ توسط منشورات الجمل: 2006 همراه دو ردیه  بر وهابیت یکی از زینی دحلان با عنوان الدرر السنیه و دیگری از سلیمان بن عبدالوهاب برادر محمد بن عبدالوهاب با عنوان الصواعق الالهیه).

* * *

قصیمی یکباره افکارش تغییر کرد. به چه سمتی؟‌ به چه دلیل و با چه انگیزه‌ای؟ روشن نیست. آنچه مسلم است این که یکباره از وهابیت برگشت و علیه فکر سلفی و نگرش سنتی دینی،‌ دست به قلم برد. درست ده سال پس از نگارش کتاب «الصراع بین الوثنیة‌ و الاسلام» که علیه شیعه نوشته شده بود و ستایش و مداحی سلفی ها را به دنبال داشت (عبدالظاهر ابوالسمح، امام وقت مسجد الحرام بر آن تقریظ نوشت) کتاب «هذی هی الاغلال»‌ را نوشت. کتابی سخت بر ضد سلفی ها و وهابی ها و اساسا کتابی در ادامه جریان های روشنفکری و معرفی اسلام با یک نگاه تازه. گویا او یکباره از جمود سلفی گری رسته و به طرف مقابل غلطیده بود.

اینجا بود که ضجه همه عالم وهابی به آسمان رفت و آنان از این انحراف به عنوان الحاد یاد کردند  و به دنبال دلیل ملحد شدن او گشتند.

در این مرحله بود که او اسباب سرشکستگی وهابیان شده بود و مخالفانش مصلحت را در ترور او دیدند. گفته اند که سه بار در معرض ترور قرار گرفت. یکبار در مصر، بار دوم در سعودی و بار سوم در لبنان. حتی یکبار در مصر به زندان افتاد. چون متهم شده بود که طلبه های یمنی را که برای تحصیل به مصر آمده بودند،‌منحرف کرده بود.

موضوع قصیمی بسیار اهمیت یافت تا جایی که احمد سباعی رساله دکترای خود را با عنوان «فکر عبدالله القصیمی»‌ نوشت.

یک آلمانی دیگر هم با عنوان «یور غن فازلا» نوشته ای با عنوان «مِن اصولی الی ملحد» نوشت.

در این داستان نکته ای که وهابیان را سخت آزار می داد آن بود که، کسی که کتاب «الصراع بین الوثنیة و الاسلام» را نوشته بود به این وضعیت دچار شده باشد. این یک سرشکستگی وحشتناک و باورنکردنی برای وهابیان بود.

کتاب الصراع در طول این صد سال، و تا پیش از آثاری که اخیرا با حجمی گسترده از سوی وهابیان علیه شیعه نوشته شده،‌ مهم ترین اثری بود که علیه شیعه و در واقع در پاسخ به کتابی که یک عالم شیعه علیه وهابیت نوشته بود، تألیف شده بود و اکنون سرنوشت آن این چنین رقم خورده بود.

گویا علاوه بر علامه امینی، یک نویسنده شیعی دیگر هم کتاب مفصلی در رد «الصراع»  نوشت که من از جزئیات آن آگاهی ندارم.

اخیرا وهابی ها، که با چنگ و دندان به جان شیعه افتاده اند، دوباره اقدام به انتشار «الصراع»‌ کردند، در حالی که از سر خجالت، جرأت این که نام ناشر را روی کتاب بنویسند نداشته اند. درست به همان سبک و سیاق چاپ قدیم فقط با یک مقدمه ای که از سر شرم نوشته شده، منتشر کرده اند.

در مقدمه چاپ جدید از این که کار این نویسنده به الحاد کشیده شده ابراز تأسف شده است.

در همین مقدمه آمده است که تحول فکری قصیمی با نگارش کتاب «کیف ذلّ المسلمون» آغاز شد. بعد هم کتاب «هذی هی الاغلال» را نوشت.

باید گفت قصیمی کتاب «هذی هی الاغلال» را برای آن نوشت که نشان دهد که چرا دنیای اسلام از غرب عقب افتاده و این گونه گرفتار واماندگی و درماندگی شده است. وی این کتاب را خطاب به جلال الملک یعنی عبدالعزیز سعودی نوشته است. کتاب به شدت رنگ ضد خرافه دارد و به هیچ روی اثری الحادی نیست. وی بسیاری از باورهای عامیانه را که رنگ معتقدات دینی به خود گرفته مورد تردید قرار داده است. (چاپ جدید توسط منشورات الجمل:‌ 2000)

به نظر می رسد که قصیمی پس از خروج از نجد، فکر بادیه نشینی را کنار گذاشته و تحت تأثیر تجدد مصر قرار گرفته است. این همان چیزی است که در باره معروف الرصافی نویسنده کتاب «الشخصیة المحمدیة» رخ داد و این زمانی بود که از عراق بیرون رفت و در استانبول مسکن گزید. این داستان برای بسیاری دیگر هم تکرار شده است.

با این حال باید گفت بسا قصیمی که زمانی وهابیت را از زاویه یک فکر انقلابی علیه انحرافات می دید، به تدریج این نگرش را تغییر داد و به عبارتی بیش از آن که برایش وهابیت اهمیت داشته باشد، انقلاب فکری اهمیت یافت. وی متجدد و به قول وهابی ها ملحد شد. تجددی که او را وادار کرد علیه وهابیت سنتی نجدی شورش کند، به نقد منابع حدیثی بنشیند و از زاویه مبارزه با خرافه به سراغ بررسی متون دینی برود.

قصیمی  در مصر و بیروت متحول شد و صد البته آدمی که در مصر و بیروت زندگی علمی داشته باشد، متفاوت با کسی است که در قصیم پرورش می یابد.

نویسنده این سطور هنوز نمی داند الحاد قصیمی از کجا اثبات می شود، اما این را می داند که وهابی ها، هر کسی را که اندکی با آنان مخالفت ورزد، تکفیرش می کنند و از دایره اسلام خارجش می دانند و ملحدش می خوانند. البته برای قضاوت باید همه آثار قصیمی را دید. بسا این تحول به راستی تا الحاد پیش رفته باشد.

کسانی که علیه قصیمی نوشتند و از تحول فکری او به عنوان الحاد یاد کردند، بر اساس گزارشی که در مقدمه چاپ جدید الصراع بین الوثنیة و الاسلام آمده عبارتند از:

الرد القویم علی ملحد القصیم از شیخ عبدالله بن یابس (این شخص از دوستان قصیمی در سفر و حضرش بوده و فراوان علیه وی نوشته و گفته است که بیش از پانزده سال، قصیمی در امور بدیهی دین جدل و بحث می کرد و بسیار شکاک شده بود به طوری که حتی در وجود خودش هم شک کرده بود. حتی در باره خدا و پیغمبر هم با من مجادله می کرد و بغض و حقارت وجودش را گرفته بود).

تنزیه الدین و رجاله مما افتراه القصیمی فی اغلاله از شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی

دراسة للشیخ صلاح الدین المنجد عن القصیمی

بیان الهدی من الضلال فی الرد علی صاحب الاغلال از شیخ ابراهیم بن عبدالعزیز النجدی

الشواهد و النصوص من کتاب الاغلال از شیخ محمد عبدالرزاق حمزه

قصیدة للشیخ راشد بن صالح الخنین با این بیت:

هذا القصیمی فی الاغلال قد کفرا

وفاه بالزیغ و الالحاد مشتهرا

قصیدة للشیخ صالح بن سلیمان بن سلحمان علیه قصیمی

قصیده طولانی دیگری از شیخ صالح بن حسین که بن باز – شیخ المشایخ دوره اخیر سعودی ها – بر آن مقدمه نوشته است.

مقدمه ای در سایت www.saaid.net با عنوان قصة الحاد و حکایت ملحد در باره علل انحراف قصیمی درج شده و بیشتر روی وساوس شیطانی در وجود او به عنوان عامل انحراف تکیه شده است. این مقاله مفصل است و بدون ذکر منبع، قضاوت های زیادی را در باره وی از جای های مختلف نقل کرده است.

اکنون بیش از ده سال از مرگ وی که به سال 1996 رخ داد می گذرد. آثار او توسط ناشرانی که افکار جدید و اصلاحی را منتشر می کنند، منتشر می شود. در رأس آنها منشورات الجمل (با مرکزیت آلمان) و الانتشار العربی قرار دارد. از وی به عنوان شخصیتی متجدد، نویسنده ای در ردیف نویسندگان بزرگ غربی یا دست کم در ردیف کسانی مانند طه حسین و ... یاد می شود. روزنامه الریاض عربستان در شماره پنج شنبه 6 محرم 1428 پس از یازده سال گزارشی از وی به چاپ رساند و از این که افکار او در حال بازگشت است سخن گفت. وی می گوید که کتابهای وی روی پیشخوان بسیاری از کتابفروشی هاست. کتاب العرب ظاهرة صوتیه، هذی هی الاغلال و ایها العقل من رآک؟

اکنون سایت هایی که مطالبی به این قصیمی اختصاص داده باشند و مطبوعاتی که از وی سخن گفته باشند فراوانند.